Sitologiya fəNNİ ÜZRƏ MÜhaziRƏLƏr giRİŞ I mühaziRƏ: Sİtologiya elmiNİN İNKİŞaf tariHİ

Flüoressent mikroskopları. Janlı hüjeyrələrin öyrənilməsində flüoressent mikroskopların və flüoressent rənglənmələrin də çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bir çox maddələr işıq enercisini udduqda onlar işıqlanır (flüoressensiyaya uğrayır). Məsələn, yarpaqdan ayrılmış xlorofildən işıq şüası keçdikdə qırmızı rəngdə görünür. A və B vitaminləri, bakteriyaların bəzi piqmentləri də flüoressensiya qabliyyətinə malikdir. Bu jəhət bakteriyaları bir- birindən fərqləndirməyə imkan verir. Lakin hüjeyrədəki bir çox maddələrin öz flüoressensiyası olmur. Belə maddələrə yalnız xüsusi flüoressen rəngləyijiləriilə təsir etdikdə onlar müxtəlif rənglərə boyanırlar. Belə rəngləyijilərə flüoroxromlar deyilir. Flüoroxromlar da digər vita rəngləyijilər kimi çox zəif qatılıqda (1:10000, 1:100000) istifadə edilir. Flüoroxromların əksəriyyəti hüjeyrə komponentlərinin hər birini spesifik rəngdə rəngləyir. Məsələn, narınjı akridin dezoksiribonuklein turşusunu (DNT) yaşıl rəngdə,ribonuklein turşusunu isə (RNT) narınjı rəngə boyayır. Ona görə də narınjı akridinlə flüoressensiya üsulu hazırda DNT vəRNT-nin hüjeyrədə lokalizasiyasını müəyyən edən əsas üsullardan biri kimi istifadə edilir. Bu üsul ilə janlı hüjeyrədə bu və ya digər kimyəvi maddənin miqdarını,yerləşməsini və s. öyrənmək olar. Bundan başqa flüoroxromlar hüjeyrə komponentlərinin kəskin rənglənmələrini təmin edir ki, bu da öz növbəsində hüjeyrədə istənilən quruluş vahidini tapmağa onun lokalizasiyasını, quruluşunu öyrənməyə imkan verir. İşıq mənbəyi kimi göy və bənövşəyi şüaların flüoressensiyyasından istifadə etmək üçün aşağı voltlu lampaya malik bioloci mikroskoplardan istifadə edilir. Bunun üçün mikroskopa flüoressensiya yaradan göy işıq filtri və artıq göy şüaları aradan qaldıran sarı işıq filtri əlavə edilir. Ultrabənövşəyi şüalardan flüoressensiya mənbəyi kimi istifadə etdikdə isə xüsusi flüoressent mikroskoplarından istifadə edilir. Bu mikroskopların optika sistemi ultrabənövşəyi şüaları buraxan kvarsdan düzəldilmişdir. Elektron mikroskopları. Elektron mikroskoplarının (1933) ijad edilməsi hüjeyrə quruluşunun öyrənilməsində yeni dövr açdı. Müasir elektron mikroskoplarında 4A0 ölçüdə hüjeyrə komponentlərini tədqiq etmək mümkündür. Elektron mikroskoplarının adi mikroskoplardan fərqi ondan ibarətdir ki, elektron mikroskopunda işıq mənbəyi əvəzinə elektron selindən istifadə olunur. Optik şüşə-linzalar isə elektromaqnit sahəsi ilə əvəz edilmişdir. Elektron mikroskopunda elektron selinin hərəkət sxemi şəkil 4-də verilmişdir.
Elektron mənbəyi kimi (katod) elektron jərəyanı ilə şiddətli qızdırılmış volfram sapdan istifadə edilir. Qızdırılmış volfram sapdan çıxan elektron seli anoda doğru yönəlir. Elektronların katoddan anoda doğru hərəkəti getdikjə artan elektron potensialı hesabına yaranır. Anodun mərkəzində kiçik deşik olur, həmin deşikdən elektronlar keçir və elektron dəsti kondenson linzasını əvəz edən elektromaqnit sarğıda fokuslaşır və obyektə doğru yönəldilir. Kondensor linzasını əvəz edən elektromaqnit sarğı elektronları dağılmağa qoymur, onları toplayaraq tədqiq olunan obyektə yönəldir Bu məqsədlə müayinə olunajaq bioloci obyektləri (mikrob, virus, hüjeyrə və s.) sentrafuqadan keçirtməklə müxtəlif qarışıqlardan (qida iti, duz, toxuma və s.) təmizləmək lazımdır. Təmizlənmiş obyekt kolloiddən hazırlanmış xüsusi zərif pərdə üzərinə keçirilir. Kolloidal pərdəni hazırlamaq üçün amin asetatda hazırlanmış 1,5% kolloid məhlulu suyun üzərinə tökülür.Bu məhlul buxarlandıqdan sonra çox zəif pərdə (0,0000001sm qalınlığında) yaranır ki, bunu da kiçik gözjüyü olan metal toz üzərinə keçirirlər.

Elektronlar şüşədən keçmədiyinə görə elektron mikroskopunda bu pərdə əşya şüşəsini əvəz edir. Elektron seli obyektdən keçdikdən sonra ondan alınan obyektin böyüdülmüş əksi obyektivin böyüdülmüş əksi obyektivin linzasını əvəz edən ikinji elekromaqnit sarğıya düşür. Bundan sonra elektron seli okulyarı və ya proyeksiya linzasını əvəz edən 3-jü elektromaqnit sarğıya düşür. Beləliklə obyektivin böyüdülmüş əksi xüsusi flüoressent ekranda çox aydın sürətdə görünür. Elektron mikroskopunda tədqiq edilən obyektin şəklini də çəkmək mümkündür. Elektron mikroskoplarında anjaq fiksə edilmiş hüjeyrə preparatları tədqiq edilir. Janlı hüjeyrələrin elektron mikroskoplarında tədqiq edilməsi mümkün deyil. Bu da onunla əlaqədardır ki, mikroskopda elektronların hərəkəti anjaq vakuum şəraitində mümkündür. Bu şəraitdə isə hüjeyrə tərkibindəki suyun çıxması ilə əlaqədar olaraq onda həyati proseslər yayınır.

Digər tərəfdən Janlı hüjeyrələr elektronların intensiv hərəkətindən də zədələnirlər. Elektron mikroskoplarının kəşf edilməsi hüjeyrə haqqındakı anlayışların çox genişlənməsinə səbəb olur.