Mutlaq monarxiya – boshqaruvning shunday shakliki, unda oliy davlat
hokimiyati qonun bo‘yicha to‘laligicha bitta shaxsga bo‘ysunadi. Bunday boshqaruv
shakli Saudiya Arabistoni, Qatar, Ummon, Birlashgan Arab Amirliklari va boshqa
mamlakatlarda amalga oshiriladi.
Cheklangan monarxiya (yoki konstitutsiyaviy monarxiya) – boshqaruvning
shunday shakliki, unda monarxning hokimiyati vakillik organlari tomonidan
sezilarli darajada cheklanadi. Odatda bu cheklash parlament tomonidan tasdiqlangan
konstitutsiya bilan belgilanadi. Monarx esa konstitutsiyani o‘zgartirish huquqiga ega
emas.
Cheklangan monarxiyaning asosiy belgilari – hukumat parlament
saylovlarida ko‘pchilik ovoz olgan muayyan partiyaning vakillari asosida
shakllantiriladi; eng ko‘p deputat o‘rinlariga ega bo‘lgan partiya lideri hukumat
rahbariga aylanadi; qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud sohalari amalda monarx
hokimiyatiga bo‘ysunmaydi, uning bu sohalardagi hokimiyati ramziy hisoblanadi;
qonunchilik hujjatlari parlament tomonidan qabul qilinadi va faqat rasman monarx
tomonidan imzolanadi; konstitutsiyaga muvofiq hukumat monarx oldida emas,
balki parlament oldida hisobot beradi. Boshqaruvning bunday shakli Yaponiya,
Buyuk Britaniya, Daniya, Ispaniya, Belgiya, Shvetsiya va boshqa mamlakatlarda
amal qiladi.
Konstitutsiyaviy monarxiyaning shakllaridan biri sifatida dualistik
monarxiya maydonga chiqadi. Dualistik monarxiyaning asosiy belgilari –
ikkiyoqlama xarakter kasb etadi; yuridik jihatdan hokimiyat haqiqatda monarx
tomonidan shakllantirilgan hukumat va parlament o‘rtasida bo‘linadi; hukumat
parlamentdagi partiya tarkibiga bog‘liq bo‘lmagan holda shakllantiriladi va uning
oldida hisob bermaydi; monarx asosan feodallarning manfaatlarini ifodalaydi,
parlament esa burjuaziya va aholining boshqa qatlamlarini himoya qiladi.
Boshqaruvning bunday shakli kayzer Germaniyasida mavjud edi (1871-1918),
hozirda esa Marokashda amal qilayapti.
54
Bir qator davlatlarda monarx mamlakatning nafaqat dunyoviy, balki diniy
hayotiga ham boshchilik qiladi. Bunday monarxiyalar teokratik monarxiyalar deb
ataladi. Boshqaruvning bunday shakli Saudiya Arabistoni va Vatikanda amal qiladi.
Boshqaruvning yana bir shakli respublika bo‘lib, unda oliy hokimiyat aholi
tomonidan muayyan muddatga saylangan saylov organlari tomonidan amalga
oshiriladi.
Boshqaruvning respublika shaklining umumiy belgilari – yakka hukmdor
va kollegial davlat rahbariyatining mavjudligi; davlat rahbari va boshqa davlat
hokimiyati oliy organlarining muayyan muddatga saylab qo‘yilishi; davlat
hokimiyatining o‘z irodasiga ko‘ra emas, balki xalq xohishi bo‘yicha amalga
oshirilishi; qonun bilan ko‘zda tutilgan hollarda davlat rahbarining yuridik
javobgarlikka tortilishi. Respublika ham hamma vaqt va hamma joyda bir xil emas.
U ham monarxiya kabi har xil bo‘ladi. Hukumatning parlament yoki prezident
oldida mas’uliyatliligiga qarab parlamentar respublika va prezidentlik respublikasiga
bo‘linadi.
Dostları ilə paylaş: |