So L iqlar va soli q qa torti s h

1. Jismoniy shaxslardan mahalliy soliqlarni undirishning nazariy va

huquqiy asoslari.

Mazkur savolning mohiyatini biz jismoniy shaxslardan olinadigan mahalliy soliqlar, ya’ni yer va mol-mulk soliqlari misolida yoritamiz. Hozirgi kunda respublikamizda jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk soliqlari mahalliy byudjetga undiriladigan asosiy soliqlardan biri hisoblanadi. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i mahalliy byudjet daromadlarini doimiy shakllantirib turuvchi barqaror manba bo’lganligi uchun undiriladi. Ushbu soliqlar fiskal funktsiyani bajarib, davlat byudjeti daromadlarini to’ldiradi.

Shunday qilib, bu soliqlarning ahamiyati davlat byudjetining manfaatdorligidadir. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk soliqlarining yana bir ustun jihati shundaki, bu ularning soliq bazasini identifikatsiyasi bilan bog’liq, ya’ni soliq ob’ektining qat’iyligidadir. Shuning uchun ham yer va mol-mulkni soliq to’lashdan qochish maqsadida yashirish qiyin va soliqqa tortish maqsadida uni qiymatini aniqlash egasining xoxishidan kelib chiqmaydi. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i - bu to’g’ri soliq bo’lib, u o’zining ushbu sifati bilan moddiy boyliklarni olish va jamg’arish jarayonida undiriladi. Ma’lumki, to’g’ri soliqlar iqtisodiy adabiyotlarda soliq to’lovchining mulkiy va ijtimoiy mavqeiga ko’ra shaxsiy va real soliqlarga bo’linadi.

Shaxsiy soliqlar - soliq to’lovchining mulkiy va ijtimoiy ahvoliga bog’liq holda belgilanadigan soliqlar bo’lsa, real soliqlar - soliq to’lovchining moliyaviy ahvolidan qat’iy nazar faoliyat yoki tovarlarga, ya’ni mulk (xususiy mulk)ni sotish, sotib olish, egalik qilishga solinadi. Tarixan real soliqlar, bevosita soliqlarning eng qadimgi ibtidoiy shaklida bo’lgan. Mol-mulk solig’i dastlab asosan real soliqlar shaklida amaliyotda yuzaga kelgan. Bunda, qoidaga ko’ra, mol-mulkning alohida turlari turli soliqlar: yer, mol-mulk uy, xunarmandchilik va pul sarmoyasi soliqlariga tortilgan. Real soliqlar asosida tashqi belgilar yotib, ular yer

5

maydonining miqdori, qurilish qiymati yoki uning ijara to’lovi va boshqalar tashkil qilgan. Real soliqlarda bir xil mol-mulkka ega bo’lgan shaxslar, bir xil miqdorda soliq to’laganlar.

Demak, shaxsiy soliqlar soliq to’lovchi olingan haqiqiy daromaddan to’lanasa, real soliqlarga u yoki bu soliqqa tortish predmeti hisoblangan (ko’chmas mulk)dan muayyan iqtisodiy sharoitlarda olinadigan taxminiy o’rtacha daromad soliqqa tortiladi. Avvalo real soliqlarga mol-mulk soliqqa tortilib, va bundan ularning inglizcha «real» nomi kelib chiqadi.

Taniqli rus tadqiqotchi A.Trivus real soliqlarga quyidagicha ta’rif beradi: Real soliqlar (u yoki bu ob’ekt - yer, korxona, uy, pul tarzidagi sarmoya to’lovchiga ta’luqliligi omili bo’yicha) soliqqa tortiladigan mulkning aniq belgilari bo’yicha aniqlanadi, bu belgilar amalda to’lovga qobillik haqida emas, balki me’yoriy, “taxmin qilinadigan” to’lovga qobillik to’g’risida fikr yuritish imkonini beradi².

Demak agar mol-mulkni soliqqa tortish real soliqqa tortish tamoyiliga muvofiq qurilgan bo’lsa, unda har bir alohida olingan mol-mulkning, umumiy soni va hajmi, uning umumiy qiymatidan qat’iy nazar hamda to’lovchining moliyaviy ahvolini hisobga olmasdan soliqqa tortiladi. Shaxsiy belgilar asosida qurilgan mol- mulk solig’ida esa, alohida olingan mol-mulk emas, balki uning umumiy miqdori soliqqa tortiladi. Mol-mulk solig’idan ijtimoiy extiyojlarni qondiruvchi mol-mulk ozod qilinish mumkin. Real soliqqa tortish XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida ustivor bo’lib, keng miqyosda qo’llanilgan. Mana shu davrdayoq olimlar uning kamchiliklarini ko’rsatib berdilar. Xususan, olim G.Sadovskiy bu haqda shunday yozadi: «Yer va uy-joy solig’i eng boy sohiblardan ham, na bir qarich yerga va na qurilishning bitta g’ishtiga ham egalik qila olmaydigan shaxslardan ham bir xil hajmdagi foizlarda undirilgan»³. Yuqorida sanab o’tilgan

kamchiliklar soliq to’lovchining to’lovga qobilligini hisobga oluvchi daromad

² Тривус А. Налоги как орудие экономической политики. -Баку: РИО, АСПС 1925. стр.187

³ Садовский Г. К вопросу: реальное обложение или личное. СПб. 1910. стр.2.

6

solig’ining joriy etilishi va rivojlantirilishi hamda unga qo’shimcha mol-mulk solig’i kiritilishi bilan bartaraf etildi.

Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’i muntazam soliq hisoblanadi, ya’ni u yarim yilda bir marta muntazam ravishda undiriladi. Nihoyat bu hududiy soliq bo’lib, u O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lgan va unda ro’yxatga olingan ko’chmas mulk uchun to’lanadi. Yer va mol-mulk solig’i mutanosib va shedulyardir. Soliq solishning shedulyar tizimi daromadlarning kelib tushishi manbalariga qarab ularni turli guruhlarga, qismlarga bo’ladi. Har bir shedulaga o’z qoidalari va soliq solish miqdorlari qo’llaniladi. Jismoniy shaxslardan olinadigan yer va mol-mulk solig’ini huquqiy tartibga solishning asosiy manbalariga O’zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 272-277 va 287- 294 moddalari hamda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli “Jismoniy shaxslarga mulk huquqida tegishli bo’lgan bino va inshoatlarni baholash va qayta baholash to’g’risidagi nizomni tasdiqlash to’g’risida”gi qarori kiradi. Ilgari mol-mulk solig’ini undirib olinishi 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan “Jismoniy shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliqlar to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tartibga solinar edi.

Yer va mol-mulk solig’ining nazariy jihatlari bilan tanishgandan so’ng uning fiskallik ahamiyati, ya’ni byudjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyatini tahlil qilsak: