Soibjon begmatov bastakorlar
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
To‘xtasin Jalilov
(1896–1966) To‘xtasin Jalilov 1 o‘zbek musiqa san’ati rivoji ulkan hissa qo‘shgan g‘ijjakchi sozanda va mashhur bastakordir. U o‘zbek musiqa ijodiyotining barcha janrlarida o‘ziga xos asarlar yaratishga muyassar bo‘lgan. Xalq yo‘lida qo‘shiq, kuy va ashulalar, ayniqsa, 30 ga yaqin musiqali dramalarning muallifidir. XX asrning 20-yillaridan boshlab o‘zbek san’at namoyandalariga boshchilik qilgan va juda ko‘p shogirdlar tarbiyalagan. San’atkorlar orasida ustozlar ustozi nomini olishga muvaffaq bo‘lgan. To‘xtasin Jalilov 1896-yili Andijon viloyatining Soyguzar dahasida, oddiy ishchi oilasida tug‘ilgan. Otasidan yosh yetim qolgan va qarindoshlari tarbiyasida, kosiblik ishi bilan kun 1 I. Akbarov. To‘xtasin Jalilov. – T., 1978. 48-b. 46 kechirgan. Yoshligidan musiqani ko‘p tinglagan va musiqa san’ati shaydosi bo‘lgan. U shu davrning mashhur san’atkorlari Dehqonboy, Ashurali hofiz, Hayit Oxun tanburchi, Maqsud hofiz, Boltaboy hofiz, Mamatbobo, Usta Ro‘zimatxon, Mulla To‘ychi hofiz, Madumar hofiz, Hamroqul qori kabi ustozlarning ijrolarini qunt bilan o‘rgangan. Ularni ko‘p tinglab, shularga ergashib san’atkor bo‘lishni orzu qilgan edi. Yoshligidan ushbu san’atkorlarining repertuarlarini o‘zlashtirgan. Zero uning keyingi hayotida bu saboqlar eng asosiy ijodiy omil sifatida xizmat qiladi. To‘xtasin Jalilov faoliyatining boshlaridanoq mumtoz musiqaga ahamiyat berganligining ham sababi shundan bo‘lgan bo‘lsa, ajab emas. U 1918-yildan boshlab Andijonda san’atkorlar jamoasi qatorida faoliyat ko‘rsata boshlaydilar. Jamoada davrning mashhur san’atkorlari Orif garmon Toshmatov, Berkinboy va Dehqonboy hofizlar, Hayit Oxun, Rustam mehtar kabi bir qator sozanda va xonandalar faoliyat yuritishgan. 1923-yildan boshlab ansamblga rahbarlik qilish uning zimmasiga yuklatiladi. Sababi uning «quvvayi hofizasi» kuchli va milliy musiqa merosini juda yaxshi o‘zlashtirganligi hamda har qanday asarning to‘g‘ri va noto‘g‘ri ekanligini ayta olganligida edi. Shundan so‘ng umrining qolgan qismini musiqachilarga yetakchilik, ustozlik va rahbarlik qilib o‘tkazdi. 30-yillardan uning faol sozandalik va san’atkorlarga rahnamolik faoliyati boshlanadi. Xususan, 1934–1936-yillarda Toshkent o‘zbek davlat musiqali teatrida dirijor va musiqa rahbari, 1937-yilda O‘zbek davlat filarmoniyasida Milliy ashula va raqs ansamblining badiiy rahbari, 1941-yildan umrining oxirigacha Muqimiy nomidagi musiqali drama va komediya teatrida faoliyat olib bordi. Teatrda badiiy rahbar, so‘ngra teatrni bir necha yillar davomida direktor lavozimida boshqaradi. To‘xtasin Jalilovning ish faoliyati ijodga maskanidek, doimo qizg‘in, ijod chanqoqligi va zamon talabi doirasida faoliyat 47 olib borishlikni talab etganligi uning ijodiy faoliyatidan ko‘rinib turadi. Zero, bu jarayon u uchun ijodiy laboratoriya bo‘lib xizmat qilgan. Har nafasda yangi asar, yangicha munosabat talab etuvchi o‘zbek san’atining rivojlanish yo‘li bastakorni turli janrlarda va faol tarzda ijod etishga undab keldi. Aslida Andijon bastakorlik maktabida tarbiyalanib yetishgan To‘xtasin Jalilov o‘z ijodida 100 dan ortiq asarlar yaratishga muvaffaq bo‘lgan. Uning asarlarida haqiqiy o‘zbekona shiddat, joziba, dard, hayajon, sharqona sir, yangilikka intilish kabi unsurlar mujassam topgan. Bunga «Otmagay tong», «O‘ynasin», «Parvona bo‘libman», «Bahor ayyomida», «Yolg‘iz», «Ishq seli», «Qora ko‘z», «Gulistonim mening», «Kuylasam» kabi asarlarini misol qilish mumkin. Har bir asar o‘zining shakl va dramaturgik tarkibi nuqtayi nazaridan mukammalligi bilan alohida ajralib turadi va qayd etish joizki, bastakorning aksariyat ashulalari musiqiy dramalar uchun ishlangan. Shu bilan birga, uning asarlarida bastakorlikda endigina rasm bo‘layotgan Yevropa musiqasining shakliy an’analari ham o‘zbekona ohanglar va jozibalar asosida ko‘rina boshlaganini qayd etish mumkin. Jumladan, uning ilk asarlar va ijodida alohida urg‘u bilan amaliyotga kirib kelgan «Signal» asarini misol qilish o‘rinli. «Signal», birinchidan, o‘zbekona ohanglardagi sho‘x, jo‘shqin, erkin asar. Ikkinchidan, marsh uslubida yaratilgan. Uchinchidan, o‘zbek va rus ohanglarining o‘ziga xos uyg‘unligida yaratilganligi bilan yangi asar sifatida gavdalangan. Marsh usuli davrning jo‘shqinlikka chorlovchi xarakterdagi asari sifatida keyingi bastakorlar ijodida keng ommalashib borgan. To‘xtasin Jalilovning «Signal» 1 asari ham bunga yorqin misoldir. 5-misol: 1 I. Akbarov. To‘xtasin Jalilov. – T., 1978. 48-b. 48 «Signal» asari birinchi variantda kuy shaklida yaratilgan. Marsh uslubi o‘zbekona ohangda yaratilganligi va sinkopali ritmik (2 va 4-taktlar) tuzilmadagi ohanglar qo‘llanilganligi kuyga o‘ziga xos joziba baxsh etgan. Asar ijro amaliyotida, ayniqsa, damli cholg‘ular orkestri ijrosida keng ommalashdi. Bu esa kuyning qo‘shiqqa aylanishi uchun zamin yaratdi va unga munosib so‘z qo‘yildi. Amaliyotda «Signal» asarining cholg‘u va ashula variantlari hozirgacha o‘z mavqeyini saqlab kelmoqda. Bastakorning uslubida xalq musiqalaridan foydalanish omili juda ustalik va mahoratli qo‘llanilganligini e’tirof etish lozim. To‘xtasin Jalilov har qanday jozibali asarning yangicha variantini yaratishga eng mohir va usta bastakorlardan hisoblangan. 49 Jumladan, uning «Dovruq» ashulasi o‘zbek musiqa ohanglari va usullari asosida yaratilgan. «Gulistonim mening» ashulasiga esa «Talqini Bayot»ning bosh mavzusi asos qilib olingan. Bu jarayon bastakorning spektakllarga musiqa yaratish jarayonida juda keng qo‘llanilganligini alohida qayd etish lozimdir. Masalan, «Muqimiy» spektaklidagi bosh qahramon Obidaxonning «Oshkor» ashulasi xalq qo‘shig‘i bo‘lgan «Galdir» asosida ishlangan. Bastakor ijodida nafaqat ohang yoki kuylar mavzulariga asoslangan asarlar, balki maqom shakllari va yo‘llarini keng qo‘llaganligini ham kuzatish mumkin. Jumladan, «Tohir va Zuhra» musiqali dramasidagi bosh qahramon Tohirning «Ayirmish» ariyasidir. 6-misol: Ariya o‘zbek mumtoz musiqasi, ya’ni maqomlarning ikkinchi guruh sho‘balarining talqin usuliga asoslangan bo‘lib, uning tarkibiga, ohangiga va usuliga xos holda yaratilgan. Mazkur spektakldagi Xorazm shohining qizi Mohimning «Izlaring» ashulasi uyg‘ur xalq musiqasi ohanglari asosidan yaratilgan. 7-misol: 50 Har bir asar o‘zining shakl va dramaturgik tarkibi nuqtayi nazaridan mukammalligi bilan alohida ajralib turadi. T.Jalilov 30 ga yaqin musiqali dramalar (G.Mushen, A.Kazlovskiy, G.Sobitov, B.Nadejdin hamkorligida) va «Tohir va Zuhra» operasi (B. Brovsin bilan hamkorlikda) muallifidir. To‘xtasin Jalilov ijodi o‘zining buyukligi bilan ahamiyatlidir. Bastakor haqida musiqashunos olimlar I. Akbarov, K. Alimbayeva va M. Ahmedov, A. Jabborovlar o‘zlarining monografiya va tazkiralarida atroflicha ma’lumotlar berganlar. Bu adabiyotlar bastakor haqida to‘la tushunchaga ega bo‘lishda asosiy adabiyot sifatida xizmat qilishi mumkin. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|