Soibjon begmatov bastakorlar

I bob.
 BASTAKORLIK IJODI TARIXI
1.1. 
ILK O‘RTA ASRLAR BASTAKORLIGI
O‘zbek xalq musiqa merosi boy va uzoq o‘tmishga ega. Uning 
ildizlari ming yillik tarixga egaligi manbalarda zikr etib kelinadi. 
O‘zbek bastakorlik ijodiyotini ilmiy tadqiq etgan musiqashunos olim 
T.B. G‘ofurbekovning yozishicha: «Milliy bastakorlik san’ati – yillar 
va asrlargina emas, balki ming yilliklar davomida barcha sinovlarga 
bardosh berib, usluban sanog‘i yo‘q musiqiy bitiklar tevaragida 
o‘z an’analarini yo‘qotmay kelmoqda»
1
. Albatta, bastakorlik 
ijodiyotining ilk qadamlari uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bu 
aslida muqarrar jarayon. Chunki har qanday ijod mahsuli insoniyat 
tafakkurining mevasi hisoblanadi. Oddiy xalq musiqa namunalari 
ham sodda bo‘lsa-da, insoniyatning yaratuvchanlik harakatlarining 
mevasidir. Lekin, ijodning mumtozlik, ya’ni kasbiylikka xos 
bo‘lgan namunalari aynan bastakorlik an’analariga xos deb e’tirof 
etib kelinadi. 
Ma’lumki, bastakorlik sohasi ijrochilik an’analarining pirovardi 
sifatida yuzaga kelgan. Ijrochilik an’analarini mukammal 
o‘zlashtirgan, musiqa merosini idroklagan va merosga nisbatan 
ijodiy munosabatda bo‘lish iste’dodi bo‘lgan yetuk xonanda va 
sozandalarning amaliyotida qaror topgan. Bastakorlik amaliyotining 
o‘zi bir qator tabiiy, hayotiy va ijodiy qoidalarga asoslanib 
shakllangandir. Ushbu qoidalar, avvalo, milliy qadriyatga, makon 
va zamonga, shakl-ushamoyilga, xarakterga va qolaversa, bir qator 
musiqiy unsurlarni o‘zida mujassam etishi bilan xarakterlanadi. 
Chunki musiqa nazariyasi bilan bog‘liq jihatlar, yaratilgan har qanday 
bastakorlik asarlarini shakliy, lad-tonallik, o‘lchov-ritmik, mavzuiy, 
ohang rivoji, funksionallik kabi xususiyatlari asar tarkibini tashkil 
1
T. G‘ofurbekov. Bastakorlik ijodiyoti tarixidan. //Saylanma. – T., 
2009. 9-b.

---

9
etuvchi unsurlar bilan bog‘liqdir. Bu unsurlar musiqa asarining 
asosiy negizini ta’minlab beradi.
Musiqa san’atining kasbiylik an’analarida yuzaga kelgan mumtoz 
namunalar, xalq marosimlari jarayonida yaratilib kelingan kuy va 
qo‘shiqlar o‘ziga xos an’analar asosida zamonlar osha yashab, 
rivojlanib kelmoqda. Odatda, bastakorlik ijodiyoti bir-biridan kelib 
chiqqan ikki qatlamga bo‘linadi. Birinchi qatlam – xalq musiqa 
ijodiyoti, ya’ni xalq tomonidan yaratilib kelingan folklor musiqasi. 
Ikkinchisi – musiqa ijrochiligi amaliyoti; meros bo‘yicha muayyan 
bilimga ega bo‘lgan shaxs, ya’ni bastakorlar ijodiyoti natijasida 
yaratilgan mumtoz musiqiy asarlaridir. Bastakorlik ijodiyotining eng 
yirik va mukammal shakli maqomot tizimiga kiruvchi asarlardir. 
Bastakorlik amaliyotida shakllanib maqomot shakligacha rivojlangan 
janrlar, manbalarda amal, qavl, parda, nag‘ma, ovoz, naqsh, peshrav, 
savt, chorzarb, kor, tarona kabi iboralarda tasvirlanib kelingan. Ushbu 
iboralarning amaliyoti va ijodiyoti xususida, tarixda bitilgan musiqiy 
risolalar, turli ilmiy va badiiy adabiyotlarda aks ettirilganligini qayd 
etish lozimdir. 
Bastakorlik ijodi va umuman, musiqa san’atining turli yo‘nalishlari 
bilan bog‘liq masalalar, IX–XVII asrlarda yashab ijod etgan Al-
Kindiy, Abu Abdulloh Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn 
Sino, Safiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog‘iy, Abdurahmon Jomiy, 
Zaynulobiddin Husayniy, Najmiddin Kavkabiy, Darvish ali Changiy 
kabi allomalarning musiqa ilmiga bag‘ishlangan risolalarida musiqa 
zamonasi kesimida bayon etilgan. Risolalarda qayd etilishicha, 
musiqaning nazariyasi va amaliyoti azaldan o‘zaro bog‘liq holda 
shakllanib kelgan.
Markaziy Osiyo hududida VI asrning ikkinchi yarmi va VII 
asrning boshlarida yashagan afsonaviy sozanda, xonanda va 
bastakor Borbad Marvaziyning ijodiy ijrochilik merosi kasbiy 
musiqa ijodiyotining ilk qadamlari deb e’tirof etiladi. Manbalarda 
bastakorlik ijodiyoti, ajam xalqlarining keyingi tarixiy rivoji yo‘lida 

---

10
o‘ziga tasnif etilganligining guvohi bo‘lamiz. Bu jarayonni Abul 
Faraj al-Isfahoniy o‘zining «Qo‘shiqlar kitobi» asarida muxtasar 
qiladi va VII–IX asrlarda yaratilgan 1000 ga yaqin qo‘shiqlar haqida 
ma’lumotlar bayon etadi. 
Bastakorlik ijodiyotining tadrijiy jarayonida «Ilk o‘rta asrlar 
bastakorligi», «Borbad ijodi», «Abul Faraj al-Isfahoniy ijodi va 
xususan, uning «Qo‘shiqlar kitobi» alohida ahamiyatga egaligi 
fanda e’tirof etiladi. Shu bois bu mavzularni alohida o‘rganish va 
o‘zlashtirish maqsadga muvofiqdir.