Soliq akademiyasi

Тekshiriladigan masalalar bo’yicha yetarli dalillarga ega bo’lish ko’rsatilgan faktlarni mustaqil baholash, yo’l qo’yilgan xato - kamchiliklarni hamda amaldagi me’yoriy hujjatlar va buxgalteriya hisobi qoidalaridan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.

Moliyaviy investitsiyalar auditining ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

ta’sis hujjatlardan nusxalar;

aksiyadorlar reestlaridan ko’chirmalar;

korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i;

moliyaviy investitsiyalarni aks ettiradigan dastlabki hujjatlar;

boshqa korxonalarga amalga oshirilgan qo’yilmalar summalari to’g’risidagi guvohnomalar;

aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar sertifikatlari;

qimmatli qog’ozlar bo’yicha sotib olish-sotish yoki qabul qilish-topshirish dalolatnomalari;

depozit shartnomalari;

qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftarlari;

kirim va chiqim kassa orderlari;

moliyaviy investitsiyalarni hisobga oladigan sintetik va analitik hisob registrlari;

buxgalteriya hisobining schetlari: 0600 «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar», 5800 «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar», 4800 «Тurli debitorlarning qarzlarini hisobga oluvchi schetlar», 5100 «Hisob-kitob schetidagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schet», 5000 «Kassadagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schet», 5200 «CHet el valyutalaridagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schet» va boshqa schet guruhlari bo’yicha hisob registrlari (jurnal - orderlar, Bosh kitob va boshqalar).

Korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i bo’yicha auditor quyidagilar bilan tanishishi mumkin:

boshqa korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etishdan olingan daromadlarni oddiy yoki operatsion faoliyatdan olingan daromadlar qatorida tan olish;

moliyaviy investitsiyalarni aks ettirish uchun foydalaniladigan ishchi schyotlar rejasi;

qo’llaniladigan buxgalteriya hisobi shakli va korxona buxgalteriyasida tuziladigan hisob registrlari ro’yxati;

moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish bilan bog’liq dastlabki hujjatlarning aylanishi (hujjatlarning aylanish grafigi) bilan;

korxonaning moliyaviy investitsiyalari, qarz shartnomalarini rasmiylashtirilishga ruxsat etilgan shaxslar ro’yxati; moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish uchun korxona tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari.

Buxgalteriya hisobining yagona jurnal-order shaklidan foydalanadigan korxonalarda jurnal-orderlar qo’llanilib, ularda hisobga qabul qilingan dastlabki hujjatlardagi axborotlar to’planadi va muomalalar aks ettiriladi. Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda kompyuter dasturlaridan foydalanilganda schyotlar bo’yicha debet va kredit oborotlarining bosmadan chiqarilgan yozma nusxasining ma’lumoti tuziladi. Moliyaviy investitsiyalarning analitik hisob registri sifatida «Qimmatli qog’ozlarni hisobga olish daftari» tavsiya etiladi.

Qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar auditi quyidagi hujjatlarga asosan amalga oshiriladi: ta’sis shartnomasi (boshqa korxonalar ustav kapitaliga investitsiyalar qilishda), qimmatli qog’ozlar oldi-sotti shartnomasi, qarz shartnomasi, depozit jamg’arma uchun shartnoma, qimmatli qog’ozlarni garovga qo’yish shartnomasi, oddiy shirkat shartnomasi (hamkorlikdagi faoliyat shartnomasi) va boshqalar. Auditor ushbu ko’rsatilgan shartnomalar qoidalarining qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq muomalalarni tartibga soladigan boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar talablariga mos kelishini tekshirishi lozim.

Moliyaviy investitsiyalar auditining nazorat muolajalarini rejalashtirishda tekshiruv o’tkazish yo’nalishlarini aniqlash, harakatlar ketma-ketligini, kerakli bo’lgan isbotlar manbalarini belgilash lozim. Aniq tadbirlarni tartibga solish va auditorlik tavakkalchiligini kamaytirish maqsadida moliyaviy investitsiyalar auditining rejasi) va dasturini tayyorlash tavsiya etiladi.

Moliyaviy investitsiyalar auditining rejasi

Тekshirilayotgan korxona: «Fayz» OAJ ХK

Audit davri 1.03 – 25.03. 2007 y.

Kishi-soat miqdori: 3.

Auditorlik guruhi rahbari: Ilxomov SH.I.

Auditorlik guruhi tarkibi: Axmedov K., Abdullayev O.

Rejalashtirilayotgan auditorlik xatari – 2%.

Rejalashtirilayotgan jiddiylik darajasi – 5%.

№	Rejalashtirilayotgan ish turlari	O’tkazish vaqti	Mas’ul shaxs	Izoh
1.	Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish va nazorat qilishning holatini tekshirish.	10.03	Axmedov K
2.	Moliyaviy investitsiyalar harakatini buxgalteriya hisobida aks ettirishga doir muomalalar sintetik hisobining to’liqligi va to’g’riligi hamda soliq qonunchililiga rioya qilinishini tekshirish.	10.03	Axmedov K
3	Moliyaviy investitsiyalariga doir daromadlarining hisobda to’liq aks ettirilishi va ularning soliqqa tortilishini tekshirish.	10.03	Axmedov K

Moliyaviy investitsiyalar auditining dasturi

Тekshirilayotgan korxona: «Fayz» OAJ ХK

Audit o’tkaziladigan davri 1.03 – 25.03. 20__ y.

Kishi-soat miqdori: 3.

Auditorlik guruhi rahbari: Ilxomov SH.I.

Auditorlik guruhi tarkibi: Norov U., Abdullayev O.

Rejalashtirilayotgan auditorlik xatari – 2%.

Rejalashtirilayotgan jiddiylik darajasi – 5%.

Тr	Auditorlik tadbir (muolaja) lar ruyxati	O’tkazish davri	Ijro- chilar	Auditorning ishchi hujjatlari
1	2	3	4	5
1	Moliyaviy investitsiyalar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarini tekshirish va ularni Bosh kitob bilan solishtirish	10.03	Norov U	Qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftari, memorial-orderlar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar, Bosh kitob
2	Moliyaviy investitsiyalar to’g’ri tasniflanganligini tekshirish	10.03	Norov U	Dastlabki hujjatlar
3	Moliyaviy investitsiyalarning balans qiymati to’g’riligini aniqlash	10.03	Norov U	Dastlabki hujjatlar, balans.
4	Moliyaviy investitsiyalar inventarizatsiyasini o’tkazish va egalik xuquqini beruvchi hujjatlarni tekshirish	10.03	Norov U	Inventarizatsiya ro’yxatlari, inventarizatsiya dalolatnomalari
5	Bozor qiymati bo’yicha hisobga olingan qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalarning bozor qiymatidagi o’zgarishlarni to’g’ri aks ettirilishini tekshirish	10.03	Norov U	Dastlabki hujjatlar, birja kotirovkalari bo’yicha ma’lumot
6	Moliyaviy investitsiyalar haqiqatdan ham amalga oshirilganligini tekshirish: a) hujjatlardagi tegishli imzolar to’g’riligi; b) moliyaviy investitsiyalar miqdori to’g’ri aniqlanganligi va hisobga to’liq kirim qilinganligi; v) moliyaviy investitsiyalar qilingan korxonalardan ushbu qo’yilmalar miqdori to’g’risida tasdiqlarni olish	10.03	Norov U	SHartnomalar, schet-fakturalar, qabul qilish- topshirish dalolatnomalari, qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftari, Bosh kitob, moliyaviy investitsiyalar miqdori to’g’risida boshqa korxonalardan yozma javob xatlari
7	Moliyaviy investitsiyalar bo’yicha inventarizatsiya ma’lumotlarini tekshirish va ular natijalarini taxliliy hisob natijalari bilan solishtirish	10.03	Norov U	Inventarizatsiya ro’yxatlari, qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftari, memorial-orderlar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar
8	Qimmatli qog’ozlar bo’yicha kurs qiymati o’zgarishi, foizlar hisoblanishi, dividendlar va boshqa daromadlar va soliqqa tortish munosabati bilan moliyaviy natijalar to’g’ri shakllanishini tahlil qilish	10.03	Norov U	Qimmatli qog’ozlarni ro’yxatga olish daftari, bank ko’chirmalari, hisoblar, birja kotirovkalari to’g’risida ma’lumotlar, hisob registrlari
9	Qayta baholangan moliyaviy investitsiyalarni sotishda, qayta baholashdagi rezerv kapitali summasi to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish	10.03	Norov U	Qayta baholash dalolatnomalari, moliyaviy hisobot ma’lumotlari
10	Moliyaviy investitsiyalar hisobdan chiqarilishi bo’yicha operatsiyalar to’g’ri rasmiylashtirilganligi va hisobda aks etilganligini tekshirish a) moliyaviy investitsiyalar hisobdan chiqarilishini, shu jumladan garovga berilganlarini ham tasdiqlovchi hujjatlarni o’rganish; b) moliyaviy investitsiyalar hisobdan chiqarilishi bo’yicha operatsiyalar to’g’ri soliqqa tortilishini tahlil qilish	10.03	Norov U	Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari, soliqlar bo’yicha hisob-kitoblar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, memorial orderlar, jurnal- orderlar, mashinogrammalar, Bosh kitob

Ishlab chiqilgan tekshiruv dasturiga muvofiq auditor hisobot davri boshidagi va hisobot davri oxiridagi quyidagi balans modda (040, 050, 060, 070, 080 satr)lari ma’lumotlarini mos ravishda 0610 «Qimmatli qog’ozlar» scheti, 0620 «SHo’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar» scheti, 0630 «Qaram xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar» scheti, 0640 «Хorijiy kapitalga ega bo’lgan korxonaga investitsiyalar» scheti, 0690 «Boshqa uzoq muddatli investitsiyalar» schet ma’lumotlari bilan, shuningdek Bosh daftar bilan, Bosh daftar ma’lumotlarini esa tegishli hisob registrlari xamda dastlabki hujjatlar bilan taqqoslashi zarur. So’ngra investitsiyalar qiymati to’g’ri belgilanganligini tekshirish lozim.

Moliyaviy investitsiyalar bo’yicha operatsiyalarning tekshiruvi quyidagi yo’nalishlar bo’yicha olib borilishi kerak: mavjudligi va to’liqligi, baholash, huquqlar va majburiyatlar, taqdim etish va yoritish.

Mavjudligi va to’liqligi. Ushbu yo’nalish bo’yicha auditorlik tekshiruvi og’zaki so’rovlardan boshlanishi mumkin (hisobot davrida qanday o’zgarishlar sodir etilgan, qimmatli qog’ozlar qayerda saqlanadi va boshqalar). Agar qimmatli qog’ozlar korxonada saqlansa, ularni inventarizatsiya qilish lozim.

Baholash. Moliyaviy investitsiyalar bo’yicha xarajatlar hujjatli tasdiqlangan bo’lishi, sintetik va tahliliy hisoblarda aks etilishi lozim.

Huquqlar va majburiyatlar. Moliyaviy investitsiyalarga egalik qilish huquqlari tegishli shartnomalar, qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, qimmatli qog’ozlar va boshqalar bo’yicha tekshiriladi.

Тaqdim etish va yoritish. Auditor investitsiyalarning miqdori, yo’nalishi va maqsadga muvofiqligini tahlil qilishi hamda ular hisobda to’g’ri aks ettirilganligini o’rganib chiqishi lozim.

Moliyaviy investitsiyalar bilan bog’liq muomalalarni buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish. Mulkchilikning turli shaklidagi korxonalarda moliyaviy investitsiyalarning buxgalteriya hisobi bo’yicha muomalalar yagona (umumiy) tamoyillar asosida amalga oshirilishi lozim. Qimmatli qog’ozlarga yo’naltirilgan moliyaviy investitsiyalarning hisobi qimmatli qog’ozlarning qoplanish muddati, ularning turi (iqtisodiy mazmuni), hisob-kitob shakllari, qimmatli qog’ozlarni sotib olish uchun manba va boshqa omillarga bog’liq bo’ladi.

21-son BHMS ga muvofiq, 0600 “Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi” schetlarda mamlakatimizda va undan tashqarida tashkil etilgan korxonalarning qimmatli qog’ozlariga, sho’’ba, qaram bo’lgan jamiyatlarning hamda chet el sarmoyali korxonalarning nizom kapitali (jamg’armasi) ga uzoq muddatli qo’yilma (investitsiya) larni mavjudligi va harakati to’g’risidagi ma’lumotlar umumlashtiriladi.

Auditorlik tekshiruvi jarayonida, auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan aktivlarni investitsiyalar qatoriga qo’shish tartibi va ularning turlari 12-son “Moliyaviy investitsiyalar hisobi”, 8-son “Umumlashgan (konsolidatsiyalashgan) moliyaviy hisobotlar va sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar hisobi” O’zbekiston Respublikasi BHMS lari orqali amalga oshirilayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim.

Aksiyalar, obligatsiyalar va shunga o’xshash qimmatli qog’ozlar 0610 “Qimmatli qog’ozlar” schetining debeti bo’yicha sotib olingan qiymatida hisobga olinadi va qimmatli qog’ozlar hisobga olingan avvalgi schetlari kreditida ularning hisobiga berilgan qiymatliklar aks ettiriladi. Korxona tomonidan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar uchun mablag’lar o’tkazilsa, lekin hisobot davrida korxonaga ularga egalik huquqini beruvchi tegishli hujjatlar (aksiyalar, obligatsiyalar, boshqa korxonalarga o’tkazilgan qo’yilmalar summasiga guvohnomalar va boshqalar) olinmasa, bular 0610 “Qimmatli qog’ozlar” schetida alohida ko’rsatiladi. Agarda, korxonalar tomonidan sotib olingan obligatsiya va boshqa qarz qimmatli qog’ozlar to’liq qiymati nominal qiymatidan yuqori bo’lsa, u holda har safar ularga to’g’ri keladigan daromad hisoblanganda harid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqi quyidagicha buxgalteriya yozuvlari orqali hisobdan chiqariladi:

Debet 9610 «Foiz ko’rinishidagi xarajatlar» scheti,

Kredit 0610 «Qimmatli qog’ozlar» scheti.

Agarda, korxona tomonidan xarid qilingan obligatsiyalar va boshqa shunga o’xshash qarz qimmatli qog’ozlarning xarid qiymati ularning nominal qiymatidan past bo’lsa, u holda har safar ularga daromad hisoblanganda harid qilish va nominal qiymatlar orasidagi farqning bir qismi qayta hisoblanadi (to’ldiriladi) va quyidagicha buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi:

Debet 0610 «Qimmatli qog’ozlar» scheti,

Kredit 9590 «Foiz ko’rinishidagi daromadlar» scheti.

Qimmatli qog’ozlarga daromad hisoblanganda (olinadigan daromad miqdorida) buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

1. Obligatsiyalar uchun foiz ko’rinishidagi daromad summasiga:

Debet 4830 “Olinadigan foizlar” scheti,

Kredit 9530 “Foiz ko’rinishidagi daromad” scheti.

2. Aksiyalar bo’yicha dividend ko’rinishidagi daromad summasiga:

Debet 4840 “Olinadigan dividendlar” scheti,

Kredit 9520 “Dividend ko’rinishidagi daromadlar”scheti.

0600 «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar» scheti bo’yicha analitik hisob uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar va ular joylashtirilgan ob’ektlar (qimmatli qog’ozlarni sotuvchi korxonalar va boshqa korxonalarni qatnashchilari orasida bo’lgan korxona va h.k.) turlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bu holatda analitik hisobni tashkil etish mamlakatimiz hududi va chet elda joylashgan ob’ektlarga qilingan uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatini ta’minlab berishi kerak.

Korxonaning boshqa korxonalar qimmatli qog’ozlariga, davlat va mahalliy zayomlari (qarzlar) ga va h.k. qilingan qisqa muddatli (1 yildan ko’p bo’lmagan muddatga) investitsiyalarining hamda korxona tomonidan boshqa korxonalarga berilgan qarzlarning mavjudligi va harakati to’g’risidagi ma’lumotni umumlashtirish uchun 5800 "Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar” schetining quyidagi schetlaridan foydalaniladi:

5810 “Qimmatli qog’ozlar”;

5820 “Qisqa muddatga berilgan qarzlar”;

5890 “Boshqa joriy investitsiyalar”.

Bu holda foizli obligatsiyalar va shunga o’xshash qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar hamda boshqa korxonalarga berilgan qarzlar qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga olish schetlarida qayd etiladi, agarda ularni belgilangan qoplanish muddati bir yildan oshmasa.

Auditor qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oladigan schetlar bo’yicha analitik hisob qisqa muddatli investitsiyalar va bu qo’yilmalar joylashtirilgan ob’ektlar (qimmatli qog’ozlarni sotuvchi korxonalar, jamg’armalar va h.k.) bo’yicha olib borilishiga alohida e’tibor berishi kerak. Bu holda analitik hisobni amalga oshirish mamlakat hududi va undan tashqaridagi ob’ektlarga qilingan qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarni olish imkoniyatini ta’minlashi kerak.

Qisqa muddatli investitsiyalar xarid qilingandan keyin ikki usuldan birida: bozor yoki xarid qiymatlari va bozor qiymatidan kam narx bo’yicha hisobga olinadi. Тanlangan usul korxona hisob siyosati bilan aniqlanadi.

Qisqa muddatli investitsiyalar bozor qiymatining o’zgarishidan daromad yoki zarar, ular yuzaga kelgan hisobot davrida tan olinadi va quyidagicha aks ettiriladi:

daromad:

Debet 5800 «Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar»,

Kredit 9560 «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar»;

zarar:

Debet 9690 «Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar»,

Kredit 5800 «Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar».

12-son «Moliyaviy investitsiyalar» nomli BHMS ning 22 – bandida qisqa muddatli investitsiyalarni qayta baholashdan daromadlarni hisobga olishning boshqa muqobil usuli taklif etilgan: investitsiyalarni qo’shimcha baholash summasi o’z sarmoyasi hisobiga kiritiladi:

Debet 5800 «Qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar»;

Kredit 8510 «Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar».

Biroq, bunda quyidagini yodda tutish lozim: bozor qiymati bo’yicha qayta baholangan qimmatli qog’ozlarni sotishda rezerv sarmoya schetlarda aks ettirilgan barcha qo’shimcha baholash summasi joriy davr daromadi sifatida yoxud taqsimlangan foydaning oshirilishi sifatida aks ettirilishi lozim:

Debet 8510 «Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»;

Kredit 9560 «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar»;

Kredit 8720 «Jamg’arilgan foyda».

shuningdek, ta’kidlash joizki, mazkur davrda korxonada daromad solig’ini to’lash majburiyati yuzaga keladi.

21-sonli «Хo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlarining rejasi» BHMS ga muvofiq 8510 “Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schetida qayta baholash natijalari bo’yicha aniqlanadigan qimmatli qog’ozlar qiymatini o’sishi hisobga olinishi lozim. Aktivlarni qayta baholash natijasida tashkil qilinadigan zahira kapitalini yaratish va to’ldirib borish 8510 “Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schetining krediti bo’yicha qayta baholash natijasida qiymatning o’sishi aniqlangan aktivlarning schetlari bilan korrespondensiyalanib aks ettirilishi lozim. Biroq, yuqorida ta’kidlanganidek uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarning balans qiymati ularning sotilish vaqti kelguncha nominal qiymatga teng bo’lishi lozim. Demak, uzoq muddatli qimmatli qog’ozlarning qiymatini nominal bahosiga keltirish uchun ularning balans qiymati ko’payishi (kamayishi) 9560 “Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromad”, 9690 “Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarflar” schetlari bilan korrespondensiyalanadi.

Qayta sotish uchun xarid qilingan qimmatli qog’ozlarni sotishdan tushgan tushum 9220 “Boshqa aktivlarni hisobdan chiqarishlar” schetining debeti uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga olish schetlarining krediti bilan korrespondensiyalanadi.

12-sonli «Moliyaviy investitsiyalarning hisobi» nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartiga asosan amaliyotda qimmatli qog’ozlar bir necha ko’rinishdagi qiymatga ega bo’lishi mumkin: bozor qiymati (kurs bo’yicha); nominal qiymat; emissiya qiymati; balans qiymati (haqiqiy tannarx); bekor qilish qiymati; garov qiymati; iste’mol qiymati.

Bozor (kurs bo’yicha) qiymati - qimmatli qog’ozning pul ifodasidagi yoki tegishli ekvivalentlardagi (foizda nominalga nisbatan) qiymati. Bu qiymat bo’yicha qimmatli qog’oz ma’lum bir belgilangan vaqt oralig’ida ochiq bozorda sotib oluvchi to’lashga rozi bo’lgan, sotuvchi esa shu narxga sotishga rozi bo’lgan narxni bildiradi, bunda sotib oluvchi ham, sotuvchi ham mazkur bitimning ahamiyatli tomonlari bo’yicha yetarli ma’lumotga ega bo’ladilar.

Nominal qiymat - qimmatli qog’oz blankida ko’rsatilgan qiymat va qimmatli qog’ozlarning bozordagi aylanuviga ahamiyatli hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Bu qiymat faqat ma’lumot sifatida kapital ulushi yoki qarzni miqdorini ko’rsatadi.

Emissiya qiymat – bu qiymat bo’yicha qimmatli qog’oz birlamchi bozorda sotiladi. Nominal va emission qiymatlar orasidagi farq qimmatli qog’ozlarni tarqatuvchi diler firmalarining xizmatlari bilan bog’liq. Dilerlar qimmatli qog’ozlarni emitentdan nominal qiymati bo’yicha sotib oladilar va investorlar orasida emission qiymat bo’yicha sotadilar.

Balans qiymati - bu qimmatli qog’ozni xarid qilishda sarf qilingan haqiqiy xarajatlar qiymati. Bu qiymat moliyaviy hisobot hujjatlari asosida aniqlanadi.

Bekor qilish (likvidatsiya) qiymati – bitta qimmatli qog’ozga to’g’ri keladigan real (mavjud) mulkni haqiqiy sotuv narxidagi qismining qiymati.

Garov qiymati - bu qimmatli qog’ozlarning qarz va kreditlar olinganda garov sifatida hisobga olinadigan qiymati. Garov qiymati deb, asosan qimmatli qog’oz garovga berilishi mumkin bo’lgan kreditning maksimal summasiga aytiladi.

Iste’mol qiymati – bu kurs qiymatining ortishi natijasida keltirilgan foyda.

Audit jarayonida qimmatli qog’oz (aksiya va obligatsiya) larga qilingan investitsiyalarni hisob usullarini ko’rib chiqish lozim. Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarni buxgalteriya hisobini bir nechta o’zaro bog’liq bo’lgan yo’nalishlarga bo’lib chiqish mumkin:

- xarid qilish qiymatini shakllantirish;

- jalb qilingan moliyaviy investitsiyalarni baholash uslubini aniqlash;

- hisob qiymatini shakllantirish;

- qayta baholash masalalari;

- balansdan chiqarish uslubi va ular bilan bo’lgan muomalalarning moliyaviy natijalarini shakllantirish.

Qimmatli qog’ozlarni xarid qilish qiymatini shakllantirish katta ahamiyatga ega bo’ladi, chunki xarid qilish qiymatiga kiritiladigan xarajatlar tarkibiga nisbatan ularning hisob qiymati va nihoyat moliyaviy natija ham aniqlanadi. Bunday xarajatlar faqat qimmatli qog’ozlarni xarid qilish bilan bog’liq muomalalar bo’yicha xarajatlarni o’z ichiga olishi kerak. Bu xarajatlarning asosiy qismi sotuvchiga to’lanadigan qimmatli qog’ozning qiymati hisoblanadi. Bularga mazkur muomalani amalga oshirish uchun zarur bo’lgan, ya’ni qimmatli qog’ozlarni xarid qilish bilan bog’liq bo’lgan muomalalarni amalga oshirish bo’yicha xarajatlarni kiritish kerak. Mavjud bo’lgan me’yoriy asos qimmatli qog’ozlarni xarid qilish qiymatiga ta’sir ko’rsatadigan xarajatlar tarkibini yetarli darajada aniq belgilab beradi. Auditor bunday xarajatlarni aniqlab, xaridining haqiqiy qiymatini baholash imkoniyatiga ega bo’ladi.

Audit jarayonidagi keyingi bosqich qimmatli qog’ozlarning nominal qiymatini haqiqiy xarajatlar bilan taqqoslashdan iborat. Qimmatli qog’ozlarni buxgalteriya hisobining schetlariga kirim qilishda savol tug’iladi: qimmatli qog’ozlarni hisobga qanday bahoda qabul qilish kerak? Bu yerda qimmatli qog’ozlarni hisobda ifodalashni xalqaro standartlarini o’z ichiga olgan xalqaro amaliyotni ham, milliy qonunchilikni ham ko’rib chiqish zarur. Investorlarning bozordagi faoliyati va maqsadlari bo’yicha farq qiladigan turli ko’rinishdagi qimmatli qog’ozlarni hisobda aks ettirish uslubiyotining birlashuvi investitsion portfelni tahlil qilishga yagona yondoshish va foydalanuvchilarni o’z vaqtida va ob’ektiv ma’lumot bilan ta’minlash imkoniyatini yaratadi.

Auditor qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarni buxgalteriya hisobini 21-sonli «Хo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schetlarining rejasi» buxgalteriya hisobining milliy standartiga asosan ifodalaydi va qimmatli qog’ozlarni qiymatini avvalam bor sotib olish qiymatida va sotish davrigacha ularni narxini nominal narxgacha yetkazilganligiga ishonch hosil qilishi kerak. shuningdek, schetlardagi qimmatli qog’ozlar qiymatini o’zgarish mezonlarini aniqlab olish zarur bo’ladi. Bulardan tashqari, moliyaviy investitsiyalar 0610, 5810 – «Qimmatli qog’ozlar» nomli schetlarda to’g’ri aks etilganligini tekshiradi, qisqa muddatli va uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar to’g’ri tasniflanishi va ular bo’yicha alohida hisob yuritilayotganligini aniqlaydi. Moliyaviy investitsiyalar buxgalteriya hisobining registrlari ma’lumotlari asosida ularning tarkibi aniqlanadi va to’g’ri baholanganligi tahlil qilinadi, hisob registrlari ma’lumotlari dastlabki hujjatlar ma’lumotlari bilan solishtiriladi, hujjatlar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi tekshiriladi. Korxonada albatta moliyaviy investitsiyalarni ro’yxatga olish daftari yuritilishi lozim.

Operatsiyalar miqdori ko’p bo’lgan taqdirda, auditor moliyaviy investitsiyalar to’g’ri kirim qilinganligi va ular hisobda aks etilganligini tanlab olib tekshiradi. Bunda moliyaviy investitsiyalar hisobga sotib olingan narxlari bo’yicha qabul qilinishi, sotib olish va ularning nominal qiymati bo’yicha farqlar qimmatli qog’ozlarning amal qilish muddati davomida hisobdan chiqarilishini unutmaslik kerak.

Auditor moliyaviy investitsiyalar 0600 «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar», 5800 «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schetlar» nomli schetlarda to’g’ri aks etilganligini tekshiradi, uzoq muddatli va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar to’g’ri tasniflanishi va ular bo’yicha alohida hisob yuritilayotganligini aniqlaydi. Moliyaviy investitsiyalar buxgalteriya hisobining registrlari ma’lumotlari asosida ularning tarkibi aniqlanadi va to’g’ri baholanganligi tahlil qilinadi, hisob registrlari ma’lumotlari dastlabki hujjatlar ma’lumotlari bilan solishtiriladi, hujjatlar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi tekshiriladi. Korxonada albatta moliyaviy investitsiyalarni ro’yxatga olish daftari yuritilishi lozim.

Auditor moliyaviy investitsiyalar sotilishi va hisobdan chiqarilishi bo’yicha operatsiyalar hisobda to’g’ri aks ettirilishiga alohida e’tiborini qaratishi lozim. Har qanday hisobdan chiqarish 9220 -"Boshqa aktivlarning chiqib ketishi schetlar" schet orqali hisobga olinishi lozim. Ularning sotilishi yoki chiqarilishidan hosil bo’lgan foyda yoki zarar "Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot"da aks ettirilishi kerak va auditorning vazifasi ular to’g’ri soliqqa tortilganligini tekshirishdan iborat.

Korxonalar bo’sh turgan pul mablag’larini qimmatli qog’ozlarga qo’yishdan tashqari boshqa korxonalarning ustav kapitaliga ulush sifatida shuningdek, yuridik va jismoniy shaxslarga qarz berish uchun ham ishlatishlari mumkin.

Korxonalar yaqin vaqtlargacha o’zlarining pul mablag’larini asosan kapital investitsiyalarga sarflashlari mumkin edi. Bo’sh turgan pul mablag’laridan foydalanish imkoniyatlarining paydo bo’lishi bilan yangi hisob ob’ektlari kabi yangi audit ob’ektlari ham vujudga kelmoqda.

Qimmatli qog’ozlarda ifodalangan huquqlarni aks ettirish shakli bo’yicha ular hujjatli va hujjatsiz turlariga bo’linadi.

Hujjatli shaklda qimmatli qog’oz egasi tegishli tarzda rasmiylashtirilgan qimmatli qog’oz sertifikatini taqdim qilish asosida aniqlanadi, bunday deponentga o’tkazish hollarida depo schyoti bo’yicha yozuv asosida aniqlanadi. Bunda auditorga qimmatli qog’oz sertifikati yoki depo schyotidan ko’chirma taqdim qilinishi lozim.

Hujjatsiz shaklida qimmatli qog’oz egasi qimmatli qog’ozlar egalari reestridagi yozuvlarga asosan yoki qimmatli qog’ozlar deponentlangan hollarda depo schyoti bo’yicha yozuvlar asosida aniqlanadi. Bunda auditorga reestr yoki depo schyotidan ko’chirma taqdim qilinishi lozim.

Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda qo’llaniladigan dastlabki hujjatlarning rasmiylashitirilishini tekshirishda shuni hisobga olish zarurki, qimmatli qog’ozning o’zi - qat’iy shakldagi hujjat bo’lib, uning shakli va majburiy rekvizitlari qimmatli qog’ozlarning ma’lum turlari uchun qonunchilik bilan belgilangan talablarga mos kelishi lozim. Qimmatli qog’ozlarda majburiy rekvizitlarning yo’qligi yoki qimmatli qog’ozning belgilangan shaklga mos kelmasligi uning yaroqsizligidan dalolat beradi. shuning uchun auditor qimmatli qog’ozlar blanklarini shaklan tekshirish bilan birga, mohiyatan ham tekshiruvdan o’tkazadi. shuningdek, qimmatli qog’ozlar qiymat ko’rsatkichlari arifmetik tekshiruvdan ham o’tkazilishi zarur.

12-sonli «Moliyaviy investitsiyalarni hisobi» nomli buxgalteriya hisobining milliy standarti va 39-sonli «Moliyaviy instrumentlar» nomli moliyaviy hisobot xalqaro hisobotida asosiy mezonlardan biri ehtiyotkorlik tamoyili bo’lib, u qimmatli qog’ozlarni mavjud baholardan «eng kami»⁵ va «haqiqiy bozor qiymati»⁶ bo’yicha hisobga olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.

Ushbu standartlardan kelib chiqqan masala qimmatli qog’ozlarni kamida ikkita bahoda hisobda aks ettirish zaruriyatidan iborat: aksiyalar uchun – bu xarid qilishning haqiqiy qiymati va joriy bozor bahosi. Aksiyalar uchun haqiqiy harid bahosi nominal bahoga nisbatan muhimroq ko’rsatkich hisoblanadi, chunki aksiya odatda muddatsiz qimmatli qog’oz bo’ladi va uning nominal qiymati – bu faqat oldindan avanslangan kapital miqdoridir. Тa’kidlash joizki, aksiyalarning bozor qiymati ularning emissiyasidan keyingi emitentning nizom kapitali bilan juda ham bog’liq emas.

Obligatsiyalar uchun esa bu – nominal qiymat va joriy bozor bahosi. Obligatsiyalarni muomalada bo’lishi ularning nominal qiymati bilan bog’liq. Negaki, ularning qoplanish muddati yaqinlashgani sari (boshqa shart-sharoitlar o’zgarmagan holda, masalan, emitentning barqarorligi va hokazo) uning bozor qiymati nominalga yaqinlashib boradi. Aksiya va obligatsiyalar uchun ikki baho bo’lishining muhimligi tahlil qilish va boshqarish masalalari bilan bog’liq – ular orasidagi farq ma’lum vaqt mobaynida amalga oshirilmagan daromad miqdorining mohiyatidan iborat.

Audit jarayonida moliyaviy investitsiyalarni baholash va qayta baholash O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonun va 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMS asosida amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish lozim.

Oldi-sotdi shartnomasi bo’yicha qimmatli qog’ozlar sotib olinganida qilingan moliyaviy investitsiyalar investor uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasida buxgalteriya hisobiga qabul qilinadi.

Qimmatli qog’ozlarni hisobga oladigan qiymatini shakllantiruvchi barcha haqiqiy xarajatlar 0610, 5810-«Qimmatli qog’ozlar» schetlar debetida hisobga olinadi. Auditor qimmatli qog’ozlar sotib olish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar tarkibini, ushbu xarajatlarni moliyaviy investitsiyalar qiymatiga qo’shishning qonuniyligini, bu xarajatlarning tegishli hujjatlar bilan tasdiqlanganligini tekshiradi.

Moliyaviy investitsiyalarning hisobga qabul qilingan bahosi, qoidaga ko’ra o’zgartirilmaydi. Qarz qimmatli qog’ozlar bundan mustasno.

Qimmatli qog’ozlar shartnomaga muvofiq tekinga olinganida olingan vaqtidagi bozor bahosi bo’yicha baholanadi.

Agar moliyaviy investitsiyalar chet el valyutasida amalga oshirilsa, bunday muomalalarning valyuta muomalalarini tartibga soladigan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini tekshirish zarur.

Qiymati chet el valyutasida ifodalangan moliyaviy investitsiyalar O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan belgilangan, operatsiya sodir bo’lgan kunda amal qilayotgan valyuta kursi bo’yicha so’mga hisoblab baholanadi.

Qimmatli qog’ozlar va berilgan qarzlar investor uchun moliyaviy investitsiyalar ob’ekti bo’lib hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi «Qimmatli qog’ozlar bozori va fond birjasi to’g’risida»gi qonunga muvofiq qimmatli qog’ozlar mulkiy huquqlarni yoki ularni chiqargan shaxslar va ularning egalari o’rtasidagi qarz munosabatlarini tasdiqlaydigan, dividendlar yoki foizlar ko’rinishida daromad to’lanishini va ushbu hujjatlardan kelib chiqadigan huquqlarni o’tkazib berish imkoniyatlarini nazarada tutuvchi pul hujjatlaridir.

Ob’ektlarning qimmatli qog’ozlar qatoriga to’g’ri olib borilganligini tekshirish chog’ida korxonaning qimmatli qog’ozlar uchun huquqi borligi va qimmatli qog’ozlar bo’yicha huquqni berish qoidalariga rioya qilinishini aniqlash zarur.

Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olishda qo’llanilgan dastlabki hujjatlarni tekshirish o’ta muhim ahamiyatga ega. CHunki ular qimmatli qog’ozlarga doir mulkiy huquqning bir sub’ektdan ikkinchisiga o’tishida maxsus tartibni belgilaydi.

Moliyaviy investitsiyalarni hisobga qabul qilish uchun asos bo’luvchi hujjatlarda muayyan qimmatli qog’ozni sotib olish maqsadi va undan foydalanish muddati ko’rsatilishi shart.

Auditor qimmatli qog’ozlarni to’g’ri baholanganligini tekshiruvi chog’ida 12-sonli «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMS ning 9-19 bandlaridagi qoidalarga asoslanadi. Qimmatli qog’ozlarni sotib olish bo’yicha haqiqiy xarajatlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: shartnomaga muvofiq sotuvchiga to’lanadigan summalar; qimmatli qog’ozlarni sotib olish bilan bog’liq axborot va maslahat xizmatlar uchun ixtisoslashtirilgan tashkilotlar yoki shaxslarga to’lanadigan summalar; qimmatli qog’ozlarni sotib olishda ishtirok qilgan vositachi tashkilotlarga to’lanadigan to’lovlar. Qimmatli qog’ozlar sotib olish uchun, ularni buxgalteriya hisobiga qabul qilgunga qadar ishlatilgan qarz mablag’lar bo’yicha foizlar to’lash uchun qilingan sarflar; qimmatli qog’ozlarni sotib olish bilan bevosita bog’liq bo’lgan boshqa sarflar.

Auditor qaytarish muddati bir yildan oshiq qimmatli qog’ozlar ham qayta baholanayotganligini tekshirish lozim. CHunki kurs tafovutini qayta baholash va hisobda aks ettirish faqat qisqa muddatli moliyaviy qo’yilmalar tarkibida hisobga olinadigan qimmatli qog’ozlar, hamda korxona tomonidan belgilangan tartibda depozitga joylashtirilgan pul mablag’lari bo’yicha amalga oshiriladi. Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlar ta’sis shartnomasida belgilangan (kelishilgan) qiymat bo’yicha baholanadi. Korxona mulkini boshqa korxona ustav kapitaliga ulush sifatida berishda moliyaviy investitsiyalar shartnoma qiymati va berilgan mulklar qiymati o’rtasidagi farqlarni hisobda aks ettirishning to’g’riligini tekshirish zarur.

Qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromad bitta yoki bir nechta bozor ko’rsatkichlari (indekslar) ga bog’liq. Masalan, f’yuchers muomalalaridan olinadigan daromad oldi-sotdini amalga oshirishda tovarning kelgusidagi bahosi qanchalik to’g’ri aniqlanganligi va bu tovarga talab qanday ekanligiga bog’liq.

Moliyaviy investitsiyalardan samarali foydalanish darajasini tekshirish. Korxonaning moliyaviy investitsiyalardan oladigan daromadlari 9520 - «Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar», 9530 - «Foizlar ko’rinishidagi daromadlar» va 9560 - «Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar» schyotlarida hisobga olinadi va «Mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga qo’shiladigan mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) va realizatsiya xarajatlarining tarkibi hamda moliya natijalarini shakllantirish tartibi to’g’risidagi Nizom» ga muvofiq moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar qatoriga kiritiladi.

«Хarajatlar tarkibi... to’g’risidagi Nizom» da (V bo’limi 3 § «Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar», 3,5-modda «qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar», sho’’ba korxonalarga berilgan mablag’lar va shu kabilarni qayta baholashdan olingan foyda, shuningdek, V. bo’limi, 3 § «Moliyaviy faoliyagga doir chiqimlar», 3, 4-modda «Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar» (sho’’ba korxonalarga berilgan mablag’lar va shu kabilar) ni qayta baholashdan ko’rilgan zararlar qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar va sho’’ba korxonalarga berilgan mablag’larni har choraqda (yilda) qayta baholash, ya’ni ularni balansda bozor bahosi bo’yicha aks ettirish tavsiya etiladi. Ammo, bunday hisob yuritish siyosatiga qimmatli qog’ozlar bozori keng rivojlanganda erishilib, bozor qiymati haqida muntazam axborotlar mavjud sharoitda bo’lishi mumkin.

Auditor sotib olingan qimmatli qog’ozlardan tashqari korxonaning o’zida chiqarilgan qimmatli qog’ozlar saqlanishi ham mumkinligini bilishi zarur. Bunday qimmatli qog’ozlar o’z jamoasi a’zolariga sotilguncha yoki birjaga berilgunga qadar 006-«Qat’iy hisobot varaqlari» degan balansdan tashqari schyotda hisobga olinadi.

Qo’shimcha daromad olish maqsadida ikkilamchi sotish uchun birjada sotib olingan yoki jismoniy shaxslardan (masalan, korxona xodimi ishdan bo’shab ketayotganida) sotib olingan korxona aksiyalari 8620-«Sotib olingan xususiy aksiyalar - imtiyozli» schyotida hisobga olinadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan rasmiylashtiriladi: Dt 8620 - «Sotib olingan xususiy aksiyalar — imtiyozli» schyoti va Kt 5010, 5110-schyotlar - qimmatli qog’ozlarning xarid qiymatiga. Korxona aksiyalarini ikkilamchi sotish quyidagicha aks ettiriladi:

1. 
   Dt 5010, 5110, 5210 Kt 9220- ikkilamchi sotish qiymatiga.
   
2. 
   Dt 9220 Kt 5610 (maxsus subschyot) qimmatli qog’ozlarning xarid bahosi.
   
3. 
   Dt 9220 Kt 9590 ikkilamchi sotish qiymatining xarid bahosidan oshgan qismi.
   

Agar xarid qiymati ikkilamchi sotish qiymatidan yuqori bo’lsa, u holda Dt 9690 Kt 9220 provodka tuziladi. Auditor bunday hollarda samarasiz moliyaviy muomalalar amalga oshirilganliining ob’ektiv (balki sub’ektiv) sabablarini aniqlash, oqilona ish yuritilganda yo’l qo’yilishi mumkin yo’qotishlar ko’lamini aniqlashi va bu haqda direktorlar kengashida yoki aksiyadorlar majlisida bildirishi zarur.

Boshqa korxonalarning ustav kapitaliga hissa qo’shish ko’rinishidagi qilingan moliyaviy investitsiyalar auditi ushbu korxonalar ustavlarini tahlil qilib, daromad olish shartlarini hamda bunday investitsiyalar samaradorligining to’g’riligi va hisobda to’liq aks ettirilganligini aniqlashdan iborat.

shuningdek, vekselga berilgan qarzlar ham moliyaviy investitsiyalar bo’lib hisoblanadi. Ular quyidagicha aks ettiriladi: Dt 0610, 5810 Kt 5110, 5210, 5220 vekselga berilgan qarz summasiga.

Moliyaviy investitsiyalar boshqa korxonalar faoliyatida hissa qo’shib ishtirok etish, aksiyalar bo’yicha dividendlar va obligatsiyalar bo’yicha foiz ko’rinishdagidaromadlar olish maqsadida amalga oshirilib, hisoblangan daromadlar summasiga hisobda quyidagicha aks ettiriladi:

Dt 4830 (4840) Kt 9530 (9520)

Pul mablag’lari kelib tushganda

Dt 5110, 5210 Kt 4830, (4840)- olingan dividendlar (foizlar) summasiga.

Daromadlarning to’liq aks ettirilganligini tekshirishda, ularning miqdori buxgalteriyada hisobga olish maqsadida quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo’lganda tan olinadi:

korxona ushbu daromadlarni olish huquqiga ega;

daromadlar summasi aniqlangan bo’lishi mumkin;

muayyan muomala natijasida korxona iqtisodiy manfaatining ko’payishiga ishonch bo’lganida.

Korxonaning moliyaviy investitsiyalardan olgan barcha daromadlari soliqqa tortish maqsadida ikkita guruhga bo’linadi:

umumqabul qilingan tartibda realizatsiyadan tashqari daromadlar tarkibida soliqqa tortiladigan daromadlar (hamkorliqdagi faoliyatdan olingan daromadlar);

maxsus tartibda soliqqa tortiladigan daromadlar. Bularga aksiyador - korxonaga tegishli va bu qimmatli qog’ozlar egasining emitent - korxona foydasini taqsimlashda ishtirok etish huquqini tasdiqlovchi aksiyalar bo’yicha olingan daromadlar;

O’zbekiston Respublikasi davlat qimmatli qog’ozlari va mahalliy organlar qimmatli qog’ozlari; O’zbekiston Respublikasi hududida tashkil qilingan boshqa korxonalar ustav kapitalida hissa qo’shib ishtirok etishdan olingan daromadlar. Bunday daromadlar belgilangan foiz stavka bo’yicha soliqqa tortiladi va daromadlarni to’lash manbalaridan to’lanadi.

Moliyaviy investitsiyalar auditining yakunlovchi bosqichi ular samaradorligini tahlil qilish bo’lib, quyidagi koeffitsiyentlar dinamikasini aniqlash va tahlil qilishdan iborat: