Soliq akademiyasi

Audit rejasiga asosan audit dasturi tuziladi. Ushbu dasturda rejadagi vazifalarga yanada aniqliklar kiritilib bajaruvchilar o’rtasida taqsimlanadi. Dasturda audit ob’ektlari, ularni tekshirishda qo’llaniladigan va auditorlik isbotini ta’minlaydigan “usullar”, auditorlarning ishchi hujjatlari keltirilgan bo’ladi. O’zining mazmun mohiyatiga ko’ra, auditorlik dasturi audit o’tkazish uchun uslubiy manba va nazorat vositasi bo’lib xizmat qiladi. Auditor audit o’tkazish jarayonida ayrim operatsiyalarni chuqurroq tekshirish zaruriyati kelib chiqsa, bundan hollarda audit dasturiga tegishli o’zgarishlar kiritiladi va qabul qilingan tartiblarga asosan hujjatlashtiriladi. Yuqoridagi audit rejasiga asosan quyida moliyaviy natijalarni tekshirish audit dasturi keltirilgan:

Т.r.	Muolajalar ro’yxati	Bajaruvchi	Auditorlik ishchi hujjatlari
Daromadlarning auditi
1	Sotishdan olingan sof tushumning to’g’riligini tekshirish.	Auditor	oborot qaydnomasi, to’lov qaydnomalari
2.	Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni tekshirish.	Auditor	Buxgalteriya balansi, jurnal-orderlar, qaydnomalar
4.	Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlarni tekshirish, Favquloddagi daromad (foyda) ni tekshirish	Auditor	Moliyaviy hisobot, Bosh kitob Buxgalteriya balansi, moliyaviy hisobot
5.	Daromadlarning so’nggi moliyaviy natijalar schyotiga to’gri o’tkazilganligini tekshirish. Хarajatlarning auditi	Auditor	Buxgalteriya balansi, Bosh kitob, Moliyaviy hisobot, oborot qaydnomasi
6.	Хarajatlarning rejalashtirishini tekshirish. Хarajatlarning tarkibini aniqlash. Mahsulot tannarxining auditi.	Auditor	Buxgalteriya balansi, to’lov qaydnomalari, moliyaviy hisobot, jurnal-orderlar, to’lov topshiriqnoma, Bosh kitob, kassa
7.	Davr xarajatlarning auditi Moliyaviy faoliyat xarajat- lari va favquloddagi zararlarni tekshirish. Foyda (zarar)niig auditi	Auditor	kirim va chiqim orderlari, mashinogrammalar, Moliyaviy hisobot,
8.	Moliyaviy natijalarning koldig’ini tekshirish. Daromadlarning auditi.	Auditor	buxgalteriya balansi, Bosh kitob, hisob registrlari, oborot
9.	Хarajatlarning auditi. Foyda (zarar)ning auditi.	Auditor	qaydnomai, kaydnoma, jurnal-orderlar,
10.	Hisob registrlari va hisobotlarda moliyaviy natijalarni tekshirish.	Auditor	moliyaviy hisobot, mashinogrammalar

Auditorlik shartnomasining maqsadi va qo’yilgan vazifalariga qarab auditning umumiy rejasi tuziladi. Auditning umumiy rejasida tekshirishga mo’ljallanayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi, audit davri, auditga ajratilgan muddat, auditorlik guruhining tarkibi, rejalashtirilayotgan ishlarning turi, uning bajaruvchilari ko’rsatiladi. Auditning umumiy rejasida auditorlik isboti va auditorlik xatarining darajasi xam keltiriladi. Audit rejasi va dasturi asosida o’tkazilgan tekshiruvlar ma’lum tartibda umumlashtirilib boriladi va hujjatlashtiriladi. Ushbu hujjatlar o’z navbatida auditorlik hisoboti va auditorlik xulosalarini tuzishga asos bo’lib xizmat kiladi.

4. Moliyaviy natijalar shakllanishi va taqsimlanishini tekshirish.

Auditor moliyaviy natijalarni shakllanishini kuyidagi buxgalteriya hisobi schyotlaridagi yozuvlar orqali tekshiradi: 9000-«Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari», 9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar hisobi schyotlari», 9500-«Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari», 9700 - «Favkulotda foyda (zarar)lar hisobi schyotlari», 9800 — «Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schyotlari», 9900 — «Yakuniy moliyaviy natija» va boshqa schyotlar.

Asosiy faoliyatdan daromadlar tayyor mahsulotlarni, tovarlarni sotishdan olingan daromadlar, bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlardan iborat. Ushbu daromadlar 9010 - «Тayyor maxsulotni sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» schyotlarning kreditida va 4010 - «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan tovarlar, 5110 — «Hisob-kitob schyotining» debetida aks ettirilgan bo’ladi. Naqd pulga sotilgan tovarlar, tayyor mahsulotlardan olingan tushumlar esa bevosita 5010, 5020 schyotlarda ifodalangan bo’ladi. Realizatsiyadan olingan daromadlar oy oxirida yakuniy moliyaviy natijalar schyotiga o’tkazilgan bo’ladi.

SHu maqsadlarda auditor 9010 — «Тayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar» (9020,9030 schyotlar bo’yicha ham) schyotining debetidagi yozuvlar bilan 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotining kreditdagi yozuvlarni o’zaro solishtirib ko’radi. Ushbu ma’lumotlar Bosh kitob, aylanma qaydnomalari va «moliyaviy hisobot» dagi 2-shakl: «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» ko’rsatkichlari bilan taqkoslanadi. Daromadlarning auditi jarayonida asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar, ya’ni asosiy vositalarni sotishdan olingan daromadlar (9310 - schyot), boshqa aktivlarni sotishdan olingan daromadlar (9320 - schyot), undirilgan jarimalar (9330 - schyot), boshka asosiy faoliyatning daromadlari (9340, 9390 -schyot bo’yicha) tekshirilib chiqiladi. Undirilgan jarimalar pul mablag’larini hisobga olib borilgan schyotlarda (5110, 5210, 5220) ifodalangan bo’ladi. Oy oxirida ushbu daromadlar ham 9900 - moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Auditor ushbu operatsiyalarning-buxgalteriya hisobi schyotlarnida to’g’ri aks ettirilganligiga e’tiborini kuchaytirishi kerak.

Moliyaviy natijalarni audit qilish jarayonida korxonaning moliyaviy barqarorlik ko’rsatgichlari tahlil qilinadi va tegishli tavsiyalar beriladi. Korxonaning moliyaviy holatini baholovchi ko’rsatkichlarga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  korxonaning mulkiy holati;
  
• 
  korxona balansining likvidligi;
  
• 
  korxonaning to’lov qobiliyati;
  
• 
  korxonaning moliyaviy barqarorligi;
  
• 
  korxonaning moliyaviy natijalari;
  
• 
  korxonaning rentabellik darajasi.
  

Moliyaviy natija – hisobot davridagi foyda yoki zarardir. Rentabellik - samaradorlik ko’rsatkichi hisoblanadi. Auditor moliyaviy natijani tekshirish jarayonida xarajatlar tarkibga kiritilgan foyda (zarar) ko’rsatkichiga ta’sirini aniqlashi kerak.

Korxona foydasi muhim sifat ko’rsatkichlardan bo’lib resurslardan samarali foydalanganlikni ifodalaydi. Olingan foyda miqdoriga qarab aktivlarning rentabelligini bilish mumkin.

Audit jarayonida aktivlarning turlari bo’yicha rentabellik darajasi tahlil qilingan foydani yanada oshirishga qaratilgan asosli tavsiyalar ishlab chiqish imkoniyati yaratiladi.

5. Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydani tekshirish.

Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlarning shakllanishi 2-son «Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar» nomli BHMS bilan tartibga solinadi.

Asosiy xo’jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar - xo’jalik yurituvchi sub’ekning odatdagi faoliyati davomida vujudga keladigan davr ichida mulk egalarining o’z sarmoyalariga badali bilan bog’liq bo’lagan ko’payishlarni istisno etganda, o’z sarmoyasi ko’payishiga olib keladigan tushumlarga aytiladi. Тayyor maxsulotlar, tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar, olingan daromadlar, shuningdek sotilgan tovarlarning qaytarilishi, sotish narxlaridan chegirmalar to’g’risidagi axborotlar quyidagi schyotlarda aks ettiriladi:

9010 "Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad"

9020 "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar"

9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar"

9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi"

9050 "Хaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar"

Yuqorida keltirilgan 9010 "Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020" "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar", 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlar tranzit schyotlar hisoblanib, ko’payishi kreditida kamayishi debetida aks ettiriladi. 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" va 9050 "Хaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar" schyotlari kontrpassiv schyot bo’lib 9010 "Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlar summasini korrektirovka qilib turadi.

Yuqorida keltirilgan schyotlarda quyidagilarni sotishdan tushgan sof tushum aks ettiriladi:

• 
  sanoat, qishloq xo’jaligi va boshqa korxonalarda ishlab chikarilgan tayyor mahsulot va o’zida ishlab chiqarilgan yarim tayyor mahsulot;
  
• 
  sanoat tusidagi ishlar va xizmatlar;
  
• 
  sanoat tusiga ega bo’lmagan ishlar va xizmatlar;
  
• 
  sotib olingan buyumlar;
  
• 
  qurilish-montaj, loyiha-qidiruv, ilmiy tadqiqot va boshqa shunga o’xshash ishlar;
  
• 
  savdo, ta’minot korxonalarining tovarlari;
  
• 
  transport tashkilotlarining yuk va odamlar tashish bo’yicha xizmatlari;
  
• 
  yengil avtomashinalarni ijaraga berish va avtomashinalarni haydab olib-borib berish xizmatlari;
  
• 
  transport ekspeditsion va yuklash-tushirish operatsiyalari;
  
• 
  aloqa korxonalari xizmatlari va h.k.
  

Hisobot davriga tegishli bo’lgan oldingi davrda olingan daromadlar summasiga pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib, 6210 «muddati uzaytirilgai daromad» yoki 6310 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan avanslar» schyotlari kreditlanadi.

Sanoat va qishloq xo’jligi korxonalari, mol yetkazib yuboruvchi va buyurtmachilarga yuklab yuborilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar bo’yicha taqdim etilgan hisob hujjatlari summasiga 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti debetlanib 9010 Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schetlari kreditlanadi.

Kelgusida yuklab jo’natilagn mahsulot, ko’rsatiladigan xizmat va bajariladigan ishlar uchun; oldindan olingan avanslar summasi ushlab qolinganda 6210 va 6310 schyotlari debetlanib 4010-schyot kreditlanadi. Yuborilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar uchun pul mablag’lari tushganda pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 4010 «Хaridorlar va buyur-machilardan olinadigan schyotlar» schyoti kreditlanadi.

Korxonaning yakuniy balans foydasi (zarari) hisobot davrining oxirida 9900 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida aniqlanadi.

9010 "Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar" va 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar" schyotlarning kredit hisobot davri oxirida quyidagi provodkalar bilan 9900- schyotiga o’tkaziladi:

Dt 9010, 9020, 9030-schyotlar

Kt 9900 «yakuniy moliyaviy natija».

9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" va 9050 "Хaridor va buyurtmachilarga berilgan-chegirmalar, schyotlarida sotilgan tovarlarning qaytarilishi, shartnoma shartlariga binoan sotishda" chegirma, shuningdek sotilgan mahsulotdan brak aniqlanishi natijasida narxidan chegirma ana shu kabilarni hisobga olish uchun belgilanadi. Bu schyot kontrpassiv bo’lib, uning debet oboroti moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning yalpi sotilgan mahsulotdan tushgan tushum summasidan chiqarib tashlanadi.

9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" schyotning debetida muomalalar quyidagi hollarda aks ettiriladi:

buyurtmachi va xaridorlarga ushbu tovarlar qiymati qaytarilganda: Dt 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi"

Kt 5010, 5110, 5210 schyotlari.

Kreditga sotilgan tovarlar qaytarib olinganda:

Dt 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi"

Kt 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» yoki 4110 Alohida bo’linmalardan olinadigan schyotlar».

Qaytarib omborga qabul qilingan mahsulot va tovarlarning tannarxiga usulida quyidagicha provodka beriladi:

Dt9110, 9120, 9130 schyotlar Kt 2810, 2910, 2920 schyotlar

Qaytarib olingan mahsulot va tovarlar bo’yicha hisoblangan QQS summasiga quyidagicha provodka beriladi:

Dt 6410 «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik» Kt 4010 yoki 4110 schyoti.

Hisobot davrining oxirida 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi" schyotining debet saldosi quyidagi provodka bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi:

Dt 9900 «Yakuniy moliyaviy natija»

Kt 9040 "Sotilgan tovarlarning kaytarilishi"

Asosiy faoliyatdan olingan daromadlarni hisobga oladigan (9010 "Тayyor mahsulotni sotishdan olingan daromad", 9020 "Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar", 9030 "Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar", 9040 "Sotilgan tovarlarning qaytarilishi", 9050 "Хaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar") schyotlar bo’yicha analitik hisob sotilgan mahsulot (tovar), bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlarni har bir turi bo’yicha yuritiladi. Bundan tashqari, bu schyotlar bo’yicha analitik hisob ishlab chiqariishi boshqarish maqsadida sotilish jo’g’rofiy segmentlari va boshqa segmentlari bo’yicha yuritilishi mumkin.

Тayyor mahsulotni xaridorga jo’natish xaridor bilan avvaldan tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Bu shartnomalarda jo’natiladigan mahsulotni muddati, miqdori, qiymati va hisob-kitob shartlari aks ettiriladi. Auditor shartnomalardagi shart-sharoitlarni to’liq aks ettirilishini tekshiradi. Undan tashqari mahsulot jo’natilishi hisob schyot-faktura, chiqim yukxati to’lov-talabnomasi va boshqa hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilganligi aniqlanadi.

Mahsulot jo’natilganda uning sotilishi narxi to’g’ri hisoblanishi, ya’ni unga qo’shilgan qiymat, aksiz va boshqa soliqlar qiymati, mahsulotni xaridorga yetkazish uchun sarflanadigan transport tayyorlov xarajatlari summasi qo’shilishi tekshiriladi.

Auditor jo’natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi to’g’ri aniqlanishini tekshiradi. Buxgalteriya hisobini milliy standartlariga binoan mahsulot jo’natilgan vaqtidan boshlab sotilgan deb hisoblanadi.

Тayyor mahsulot xaridorlarga jo’natilganda uning haqiqiy tannarxi noma’lum bo’ladi, chunki uning haqiqiy tannarxi oyning oxirida aniqlanadi. shuning uchun joriy hisobda jo’natilgan tayyor mahsulotlar hisob narxlarida rasmiylashtiriladi.

Hisob narxlari sifatida rejadagi tannarx yoki shartnoma narxlari qo’llaniladi. Hisobot davrining oxirida jo’natilgan mahsulotning haqiqiy tannarxi va uning hisob narxlari bilan farqi aniqlanadi.

Jo’natilgan tovarlar va tayyor mahsulotni haqiqiy tannarxini aniqlash (ming so’m)

Ko’rsatkichlar	Hisob narxi	Haqiqiy tannarxi	Farq
Oy boshiga ombordagi tayyor maxsulot qoldig’i	245	210	35
Ishlab chiqarishdan hisobot oyida qabul qilingan tayyor mahsulot	2800	2900	100
Jami	3045	2810	235
Хaqiqiy tannarxini hisobdagi narxiga nisbati, %			2,28
Mahsulot qiymati	2700	2492	208
Oy oxiriga tayyor mahsulot qoldig’i	345	318	27

Bunday hisob kitoblarga aniqlik kiritish maqsadida jadval tayyor mahsulotning guruhlari bo’yicha tuziladi.

9010 schetning debetidagi oborotlarni to’g’ri hisoblanishini aniqlash uchun auditor sotilgan mahsulotni haqiqiy tannarxi hisob-kitobi tekshiradi.
Sotilgan maxsulotni haqikiy tannarxini hisoblash. (ming so’m)

Ko’rsatkichlar	Hisob narxi	Haqiqiy tannarxi	Farqi (+:-)
Jo’natilgan mahsulotni oy boshida qoldig’i	4412	400	-12
Hisobot oyida jo’natilgan mahsulot	2700	2492	-208
Jami:	3112	2892	-220
Haqiqiy tannarxini hisobdagi na ishlab chiqarishga nisbat %			92,92
Hisobot oyida sotilgan mahsulot	2640	2453	-187
Jo’natilgan mahsulotning oy oxiriga qoldig’i	472	439	-33

Auditor jo’natilgan mahsulot bo’yicha xaridorlardan pul kelib tushishi tekshiriladi. Хaridorlarni korxona oldidagi qarzlar muddati bo’yicha ko’rib chiqiladi.

6. Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni tekshirish.

Хo’jalik yurituvchi sub’ektlar asosiy faoliyatlari bo’yicha boshqa daromadlarni ham olishi mumkin. Bu daromadlarni moddalari va turlari «xarajatlar tarkibi to’g’risida»gi Nizomga muvofiq quyidagi elementlardan tashkil topgan.

-shartnoma talablarini bajarmaganligi uchun olingan jarima, penya va boshqa mablag’lar;

-hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillarda olingan foyda summasi;

-mahsulotni ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lmagan boshqa muomalalar va faoliyatdan olingan daromadlar;

-idishlar bo’yicha amalga oshirilgan muomalalardan olingan daromadlar;

-moddiy vositalarni va boshqa mulklarni tugatish va sotishdan olingan daromadlar;

-da’vo muddati o’tgan kreditor qarzlar va deponent qarzlarni hisobdan chiqarish natijasida olingan daromadlar;

-tovar moddiy boyliklarni va tayyor mahsulotlarni qayta baholash natijasida olingan daromadlar;

Ushbu muomalalarni amalga oshirish natijasida tushgan daromad summalarining buxgalteriya hisobi quyidagi schyotlarda yuritidadi:

9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda"

9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda"

9330 "Penya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish"

9340 "O’tgan yillar foydalari"

9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar"

9360 «Kreditorlik va deponentlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromad»

9370 «Хizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari»

9380 «Beg’araz moliyaviy yordam»

9390 «boshqa operatsion daromadlar»

Bular tranzit schyotlar bo’lib, passiv schyotlarga mansub. Yuqoridagi schyotlarning kredit oboroti tegishli manbalar hisobidan foydaning ko’payishi, debet oboroti esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi.

9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda" schyotida asosiy vositalarni sotish va boshqa ko’rinishdagi hisobdan chiqarishlardan olingan foyda hisobga olinadi. Bu vaqtda quyidagicha provodka beriladi:

Dt 9210 «Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimi»

Kt 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda"

9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chikimidan olingan foyda" schyotida nomoddiy aktivlar, immatli qog’ozlar va shunga o’xshagan boshqa aktivlarni sotishdan olingan foyda summas kuyidagi provodka bilan aks ettiriladi:

Dt 9220 «Boshqa aktivlarning sotilishi va turli chiqimi»

Kt 9320 "Boshqa aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda"

9330 "Penya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" schyotida shartnoma shartlarini buzganligi uchun undirilgan yoki qarzdor tomonidan e’tirof etilgan jarimalar, boqimandalar, vaqtida to’lanmagan qarzlar va boshqa xil jazo jarimalari, shuningdek yetkazilgan zararlarni undirish bo’yicha daromadlar aks ettiriladi.

Bunday jarima va boqimandalar undirib olinsa 5110 yoki pul mablag’larini hisobga oladigan boshqa schyotlar debetlanib, 9330 "Penya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" schyoti kreditlanadi. Lekin bunday jarima aybdor tomonidan tan olinib hali puli o’tkazib berilmagan bo’lsa, 4800 «Da’volar bo’yicha olinadigan schyotlar» schyoti debetlanib 9330 "Penya, jarimalar va boshqa to’lovlarni undirish" kreditlanadi.

9340 "O’tgan yillar foydalari" schyotida hisobot yilida aniqlangan oldingi yillarga tegishli foyda aks ettiriladi. Bunga xususan, oldingi yillarda olinib sarflab yuborilgan materiallar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida mol yuboruvchilardan olingan summa, xaridorlarga oldingi yillarda jo’natilgan maxsulot, ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha qaytadan hisoblash natijasida hisobot yilida olingan summa kiradi.

Bunday summa o’tkazib berilsa, pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 9340 "O’tgan yillar foydalari" schyoti kreditlanadi. Agar bunday foyda hali o’tkazib berilmagan bo’lsa, 4010 «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» schyoti debetlanib 9340 "O’tgan yillar foydalari" schyoti kreditlanadi.

Ishlab chiqarish va mahsulot (ish, xizmat)larni sotish bilan bevosita bog’liq bo’lmagan operatsiyalardan renta daromadi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar huzuridagi oshxonalardan tushumlar, yordamchi xizmatlardan daromadlar va shunga o’xshash boshqa daromadlar 9390 schyotida hisobga olinadi.

Bunday tushumlar kirimga olinganda 9390 «Boshqa operatsion daromadlar» schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:

2010 «Asosiy ishlab chiqarish», 2310 «Yordamchi ishlab chiqarish»- tugallanmagan ishlab chiqarishdagi ortiqcha chiqqan materiallar qiymatiga; 2510 «Umumishlab chiqarish xarajatlari» -umumishlab chiqarish omborlarida ortiqcha chiqqan materiallar qiymatiga;

9450 «Yordamchi xo’jaliklar» schyoti — kommunal xo’jaligidan olingan foyda summasiga;

1060 «Idish va idishbop materiallari» schyoti — idish va idishbop materiallari bo’yicha olingan foyda summasiga.

1010-1090 schyotlar-inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan materiallar kirimga olinadi.

5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» schyoti inventarizatsiya natijasida kassada ortiqcha chiqqan pul mablag’lari kirimga olinsa.

9360 «Kreditorlik va deponentlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar» schyotida da’vo muddati o’tgan kreditorlik va deponent qarzlarni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar hisobga olinadi.

Bunday tushumlar kirimga olinganda 9360 «Kreditorlik va deponentlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar» schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:

6720 «Deponentlangan ish haqi» schyoti - da’vo bildirish muddati o’tgan deponentlik qarzlari hisobdan chiqarilsa;

6990 «Boshqa majburiyatlar» schyoti-da’vo bildirish muddati o’tgan aliment qarzlari hisobda chiqarilsa;

6960 «Da’volar bo’yicha to’lanadagan schyotlar» schyoti-undirib olish muddati o’tgan da’volar bo’yicha to’lanadigan qarzlar summasi hisobdan chiqarilsa;

5010 «Milliy valyutadagi pul mablag’lari» yoki 5110 «Hisob-kitob schyoti», 5210 «Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» schyotlari-zararga o’tkazilgan to’lashga qobiliyatsiz debitor qarzlar undirib olinsa. SHu bilan birga balansdan tashqari 007-«Тo’lashga qobiliyatsiz debitorlarning zararga o’tkazilgan qarzi» schyotidan chiqariladi.

9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar" schyotida operativ ijaraga berilgan mulkdan olingan daromad hisobga olinadi.

9380 «Beg’araz moliyaviy yordam» schyotida pul mablag’lari va pul ekvivalentlari tarzida qaytarib bermaslik sharti bilan olingan daromadlar hisobga olinadi. Bunday pul mablag’lari kirimga olinganda 5110 «Hisob-kitob schyoti» va 5210 «Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» debetlanib 9380 «Beg’araz moliyaviy yordam» schyoti kreditlanadi.

Bu xil daromadlar hisobot davri oxiridagi quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi:

Dt 9310 "Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimidan olingan foyda"

Dt 9320 "Boshka aktivlarni sotish va turli chiqimidan olingan foyda"

Dt 9330 "Penya, jarimalar va boshqa to’lovlarii undirish"

Dt 9340 "O’tgan yillar foydalari"

Dt 9350 "Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar"

Dt 9360 «Kreditorlik va deponentlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan tushgan daromadlar»

Dt 9370 «Хizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklarning daromadlari»

Dt 9380 «Beg’araz moliyaviy yordam»

Dt 9390 «Boshqa operatsion daromadlar»

Kt 9900 «Yakuniy moliyaviy natija».

7. Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlarni tekshirish.

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda va zararlar alohida daromad va xarajatlar guruhiga kiritiladi. Bu foyda va zararlar korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog’liq emas.

Buxgalteriya hisobida moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda alohida zarar alohida schyotlarda hisobga olinadi.

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foyda (daromad) quyidagi schyotlarda hisobga olinadi:

9510 "Royaltidan olingan daromadlar"

9520 "Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar"

9530 "Foiz ko’rinishidagi daromadlar"

9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar"

9550 " Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar"

9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan daromadlar"

9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar"

Bular tranzit schyotlar bo’lib passiv schyotlariga mansub. Yuqoridagi schetlarning kredit oborotlari tegishli manbalar hisobidan moliyaviy foydaning ko’payishini, debet oboroti esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldig’i qolmaydi.

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan foydaning shakllanishi 2-BHMS "Asosiy xo’jalik faoliyatidan daromadlar"; 6-BHMS "Lizingni hisobga olish"; 12-BHMS "Moliyaviy investitsiyalar hisobi" bilan tartibga solinadi.

0510- "Royaltidan olingan daromadlar" schyotida pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondensiyalangan holda royalti va kapitalning transfertidan olingan daromadlar hisobga olinadi.

Royalti - bu sotuvchiga litsenziya shartnoma buyumdan foydalanish huquqi uchun vaqti - vaqti bilan ajratib turiladigan summa.

Olishga tegishli bo’lgan royalti va gonorarlar summasiga quyidagicha provodka beriladi:

D-t 4850 "Royalti va gonorarlar bo’yicha olishga tegishli schyotlar"

K-t 9510 "Royaltidan olingan daromadlar".

Ushbu olishga tegishli summa olinsa, pul mablag’arini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 4840- schyot kreditlanadi.

9520 "Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar" schyotida O’zbekiston Respublikasi hududi va chet ellarda ulush qo’shish yo’li bilan boshqa korxonalar faoliyatida qatnashishdan olingan daromadlar, aksiyalar bo’yicha dividendlar, obligatsiya va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha daromadlar aks ettiriladi.

Bunday daromadlar hisoblanganda 9520 "Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar" schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:

5110- "Hisob - kitob schyoti", 5210 "Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari"-korxonaning hisob - kitob schyotidagi pul mablag’laridan foydalanganligi uchun bank tomonidan o’tkazib berilgan summaga;

4840- "Olinadigan dividendlar" schyoti - korxona tomonidan sotib olingan aksiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar bo’yicha hisoblangan dividendlar summasiga. Ushbu dividendlar hisob-kitob schyotiga o’tkazib berilsa. 5110 "Hisob - kitob schyoti" debetlanib 4840- schyot kreditlanadi.

Foizlar hisoblanganda 9530 "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar" schyoti kreditlanib quyida schetlar debetlanadi:

4830 "Olinadigan foizlar" schyoti - lizing muomalalari bo’yicha olishga tegishli foizlar summasm berilgan kreditlar bo’yicha mijozlardan olinadigan foizlar summasiga. Foizlar summasi olinganda pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar debetlanib 4830- schyoti kreditlanadi.

9540- "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" schyotida valyuta schyotlari, shuningdek xorijiy; valyuta muomalalari bo’yicha ijobiy kurs farqlaridan olingan daromadlar hisobga olinadi.

Valyuta schyotlari va xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha kurs farqlaridan daromad olinganda 9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" schyoti kreditlanib quyidagi schyotlar debetlanadi:

5210- "Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari" - valyuta schyotidagi mablag’ bo’yicha ijobiy kurs farqiga;

0610- "qimmatli qog’ozlar", 5810 "qimmatli qog’ozlar" schyotlari - uzoq va qisqa muddatli qimmatli qog’ozlar bo’yicha xorijiy valyutalarning ijobiy kurs farqi summasiga;

4720- "Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzlari" schyoti -xodimlarga xorijiy valyuta berilgan qarzlarning ijobiy kurs farqi summasiga;

4110- "Alohida bo’linmalarda olinadigan schyotlar" - filial va vakolatxonalar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar bo’yicha valyuta kursining ijobiy farqi summasiga;

6210- "Muddati uzaytirilgan daromad" schyoti - muddati uzaytirilgan qarz bo’yicha valyuta kursining ijobiy farqi summasiga.

9550- "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar" schyotida mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromad aks ettirilib quyidagi provodkalar bilan rasmiylashtiriladi:

- Moliyalanadigan lizing bo’yicha joriy yilda olinadigan daromad summasiga

D-t 6210 "Muddati uzaytirilgan daromad" - joriy qismi

K-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar»;

Moliyaviy lizing bo’yicha asosiy vositalarni ijaraga berishdan olingan daromad summasiga

D-t.7290 "Boshqa muddati uzaytirilgan majburiyatlar"

K-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar".

9560 "Qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar" schyotida qimmatli qog’ozlarga qo’yilgan mablag’larni qayta baholashdan olingan daromadlar hisobga olinadi.

Uzoq va qisqa muddatli investitsiyalar bo’yicha qimmatli qog’ozlarning nominal qiymatidai ortiq baholangan farq summasiga 0610 "qimmatli qog’ozlar" va 5810 "qimmatli qog’ozlar" schyotlari debetlanib 9560 "qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar" schyoti kreditlanadi.

9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" schyotida yuqoridagi schyotlarda aks ettirilmagan muomalalardan olingan foyda aks ettiriladi.

Masalan, uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar auksionida muvafaqqiyatli o’tkazilgandan so’ng garov summasi qoldirilsa 0610 "qimmatli qog’ozlar" schyoti debetlanib, 9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar" schyoti kreditlanadi.

Hisobot davri oxirida yuqoridagi schyotlarning kredit oborotlari quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi;

D-t 9510 "Royaltidan olingan daromadlar"

D-t 9520 "Dividendlar ko’rinishidagi daromadlar"

D-t 9530 "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar"

D-t 9540 "Kurs farqlaridan olingan daromadlar" : D-t 9550 "Uzoq muddatli ijaradan olinadigandan daromadlar"

K-t 9560 "qimmatli qog’ozlarni qayta baholashdan olingan daromadlar"

D-t 9590 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa daromadlar"

K-t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija".

Korxonaning asosiy faoliyati bilan bevosita bog’liq bo’lmagan moliyaviy xarajatlar quyidagi schyotlarda hisobga olinadi: 9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" 9620 "Kurs farqlaridan zararlar"

9630 "qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar"

9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar".

Bular tranzit schyotlar bo’lib aktiv schyotlariga mansub. Yuqoridagi schyotlarning debet oborotlari tegishli yo’nalishdagi sodir bo’lgan moliyaviy xarajatlarni, kredit oborotlari esa ularning hisobdan chiqarilishini ko’rsatadi va hisobot davri boshiga qoldiq qolmaydi.

Moliyaviy faoliyatdan sodir bo’ladigan xarajatlarni hisobi 6 - BHMS "Lizing hisobi", 12 - BHMS "Moliyaviy investitsiyalar hisobi" bilan tartibga solinadi.

9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" schyotida bank kreditlari, mol yuboruvchilarga va qarzlar bo’yicha to’lanadigan foiz xarajatlari hisobga olinadi.

9620 "Kurs farqlaridan zararlar" schyotida xorijiy valyutalarni kursidagi salbiy farqi va xorijiy valyuta muomalalari bo’yicha zararlar hisobga olinadi.

9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyotida qimmatli qog’ozlari» chiqarish va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar aks ettiriladi.

Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar summasini xizmat ko’rsatgan tashkilotlarga o’tkazib berish hisoblanganda 9630 "qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyoti debetlanib, 6990 "Boshqa majburiyatlar" schyoti kreditlanadi. Ushbu summa o’tkazib berilganda 6990- schyot debetlanib pul mablag’larini hisobga oladigan schyotlar kreditlanadi.

9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshka xarajatlar" schyotida moliyaviy qo’yilmalar, pul mablag’lari va hisob-kitoblarni hisobga oladigan schyotlar bilan korrespondensiyalangan holda qimmatli qog’ozlar, sho’’ba korxonalar va shu kabilarga qo’yilgan mablag’larni qaytadan baholashdan ko’rilgan zararlar va moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar hisobga olinadi. Bunday zararlar sodir bo’lganda 9690 «Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" schyoti debetlanib quyidagi schyotlar kreditlanadi:

8610 "Sotib olingan xususiy aksiyalar- oddiy", 8620 "Sotib olingan xususiy aksiyalar-imtiyozli schyotlari - sotib olingan xususiy aksiyalarni ikkilamchi sotishda sotib olish bahosi bilan sotish bahosi orasidagi salbiy farq summasiga;

8610, 8620 schyotlari - nominal qiymatidan ortiq summaga sotib olingan xususiy aksiyalarni bekor qilishda nominal qiymati bilan sotib olish bahosi orasidagi farq summaga;

0610 - 0690, 5810 - 5890 schyotlar - uzoq va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarga qo’yilgan mablag’larni qaytadan baholashdan ko’rilgan zararlar summasiga.

Misol uchun "Farhod" korxonasi 5000 dona aksiyasini "Marhamat" korxonasiga sotdi. Bu aksiyaning har biri 350 so’mga sotib olindi, jumladan, xizmat uchun brokerga komission to’lovlari bilan birga. Bu aksiyalarning har birining 250 so’mga sotilishi quyidagicha aks ettiriladi.

D-t 5110 “'Hisob-kitob” schyoti 1250000 so’m

D-t 9690 - "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa sarflar" 500000 so’m

K-t 5810 -"Qimmatbaho qog’ozlar" 1750000 so’m

"Marhamat" korxonasi aksiyalarni sotib olish va sotish qiymatlari orasidagi farq hisobiga 500000 so’m zarar ko’rdi.

Hisobot davri oxirida yuqoridagi schyotlarning debet oborotlari quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi:

D-t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija" schyoti

K-t 9610 "Foizlar ko’rinishidagi xarajatlar" schyoti Kt 9620 "Kurs farqlaridan zararlar" schyoti

K-t 9630 "Qimmatli qog’ozlarni chiqarish va tarqatish bo’yicha xarajatlar" schyoti

K-t 9690 "Moliyaviy faoliyat bo’yicha boshqa xarajatlar" schyoti.

K-t 9640; - «Sotish xarajatlari»;

K-t 9420- « Ma’muriy xarajatlar»;

9430 - «Boshqa operatsion xarajatlari»;

9440- «Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chegariladigan hisobot davri xarajatlari»;

9450 - «Yordamchi xo’jaliklar» va boshqa schyotlar.

Ushbu schyotlarning debetidaga yozuvlar davr xarajatlarining shakllanishini bildiradi. Auditor davr xarajatlarining shakllanishini 5110, 6010, 4210, 6710, 5010, 6520, 0200, 1310, 6890, 9210, 6410 va boshqa schyotlardagi yozuvlar (ushbu schyotlarning kreditidagi yozuvlar) orqali tekshiradi. Oy tugagandan so’ng barcha davr xarajatlari 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Audit jarayonida davr xarajatlari alohida moddalari bo’yicha tekshirilib ma’lum xulosalarga kelinadi.

Korxonaning moliyaviy faoliyatidan kelib chiqadigan xarajatlari foiz ko’rinishidagi xarajatlar kurs farqlaridaga zararlar xamda boshqa turdagi moliyaviy faoliyat xarajatlaridan iborat. Auditor ushbu xarajatlarning to’g’riligini 9600-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlar hisob schyotlari» orqali tekshiradi. Mazkur schyot 6820, 7510, 6920, 5210, 0610, 4620 va boshqa schyotlar bilan korrespondensiyada bo’lib oy oxirida 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyoti bilan yopiladi. Auditor ushbu schyotlardagi yozuvlarning qonun talablariga mos kelish-kelmasligini tekshiradi. Хarajatlar auditi natijalari auditorlik hisoboti va xulosasiga kiritiladi.

Korxonalar moliyaviy faoliyatdan ham daromad oladi ushbu korxona kapitalini boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatiga jalb qilish tufayli olingan daromadlar, foizlar ko’rinishidagi daromadlar, lizing operatsiyalaridan olingan daromadlar, qimmatbaho qog’ozlarga jalb qilingan mablag’larning qayta baholanishidan olingan daromadlar, valyuta schyotidagi mablag’larning ijobiy kursidan olingan daromadlar va boshqa moliyaviy faoliyatning daromadlari kiradi. Audit jarayonida ushbu daromadlarning qonuniyligi 9510, 9520, 9530, 9540, 9550, 9590 schyotlar orqali tekshirilib chiqiladi. Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar ham oy oxirida 9900 -«Yakuniy moliyaviy natija» schyotiga o’tkazilgan bo’ladi. Auditor ushbu operatsiyalarning to’g’riligini ma’lum hujjatlarga asosan tekshiradi.

SHunday qilib turli mulkdagi korxonalarning daromadlari ma’lum ketma-ketlikda audit qilinadi va uning natijalari auditorlik hisoboti hamda xulosasida o’z aksini topadi.
8. Favqulodda foyda va zararni tekshirish.

Favqulodda foyda va zararlarning shakllanishi 3-BHMS "Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot" bilan tartibga solinadi va milliy standartga asosan¹³: favqulodda foyda va zararlar - bu korxonaning xo’jalik faoliyatida nihoyatda kam sodir bo’ladigan, uning uchun odat bo’lmagan va korxonada boshqaruv qarorlarini qabul qilish natijasi bilan bog’liq bo’lmagan voqealardan olinadigan daromad va xarajatlardir.

Favqulodda foydalarning moddalari bu xo’jalik yurituvchi sub’ektning tasarrufidan tashqari voqealar va hodisalar natijasida kutilmagan va favqulodda olingan foydalardir. Bunga daromadlarning favqulodda moddalari yoki asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar bo’limida aks ettirilishi kerak bo’lgan o’tgan davrlardagi foyda summasi kirmaydi. Bunday daromadlar asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa daromadlar bo’limida aks ettirilishi lozim.

Favqulodda zararlarning moddalari - bu xo’jalik yurituvchi sub’ektning tasarrufidan tashqari voqealar va hodisalar natijasida vujudga keladigan va sodir bo’lishi kutilmagan odatdan tashqari xarajatlarning moddalaridir. Bunga favqulodda moddalar va davr xarajatlari tarkibida aks ettirilishi kerak bo’lgan o’tgan davr xarajatlarining moddalari kirmaydi.

U yoki bu moddani favqulodda foyda yoki zararlar tarzida aks ettirilishi uchun quyidagi uchta talabrlarga javob berishi kerak:

1 .Korxonaning odatdagi xo’jalik faoliyatiga mos emasligi;

2. 
   Bir necha yillar davomida takrorlanmasligi kerak;
   
3. 
   Korxonaning boshqaruv xodimlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog’liq emasligi.
   

SHunday qilib, tegishli modda bir vaqtning o’zida odatdagidek emaslik, oldindan ko’rabilmaslik va takrorlanmaslik talablariga mos kelishi kerak.

Korxonalarning xo’jalik faoliyatida shunday voqealar sodir bo’lishi mumkinki, ular faqat odatdagidek emas yoki faqat oldindan ko’rabilmaydigan voqea. Masalan, xorijiy valyuta muomalalaridan olingan foyda yoki zararlarni oldindan ko’rib bo’lmaydi, lekin bu favqulodda emas, chunki valyuta kursining barqaror emaslik sharoitida bu odatdagi foyda va zarar hisoblanadi.

Favqulodda voqealar sodir bo’lganda bu voqealardan olingan foyda va zararlar quyidagi schyotlar hisobga olinadi:

9710 Favquloddagi foyda"

9720' Favquloddagi zarar"

Bular tranzit schyotlar bo’lib 9710- passiv, 9720- aktiv schyotlariga mansubdir.

Favqulodda voqealardan olingan daromadlar summasiga 9710 "Favquloddagi foyda" schyoti kreditlanib turli schyotlar debetlanadi. Sodir bo’lgan zarar summasiga esa 9720 "Favquloddagi zarar" schyoti debetlanib turli schyotlar kreditlanadi.

Bu schyotlarning debet va kredit oborotlari hisobot davri oxirida quyidagi provodkalar bilan yakuniy moliyaviy natijaga o’tkaziladi:

Favqulodda voqealardan olingan foyda summasiga-

D-t 9710 "Favquloddagi foyda"

K-Т.9900 "Yakuniy moliyaviy natija".

Favqulodda voqealardan sodir bo’lgan zarar summasiga-

D –t 9900 "Yakuniy moliyaviy natija"

K-t 9720 "Favquloddagi zarar".

9. Yakuniy moliyaviy natijani tekshirish.

Foyda har bir korxonaning muhim sifat ko’rsatgichi hisoblanadi. Foydadan soliq to’lanadi, ustav kapitaliga ajratmalar qilinadi. Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga qarashli mablag’ning oshishini ifodalaydi. Foyda korxonaning sifat ko’rsatkichi hisoblanadi. Foyda barcha daromadlar bilan barcha xarajatlar o’rtasidagi farqdan iborat. Foyda mikdori narxga nisbatan to’g’ri mutanosiblikda, xarajatlarga nisbatan esa teskari mutanosiblikda bo’ladi. Qabul qilingan «Хarajatlar tarkibi va moliyaviy natijalarni shakllantirish to’g’risidagi Nizom»ga asosan korxonalarning foydasi quyidagi ko’rsatkichlar bilan iniqlanadi:

• 
  mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda;
  
• 
  asosiy faoliyatning foydasi;
  
• 
  xo’jalik faoliyatidan olingan foyda;
  
• 
  soliq to’langungacha olingan foyda;
  
• 
  yilning sof foydasi.
  

Foydaning asosiy manbasi - bu korxonaning asosiy faoliyati natijasidir. Foydani ko’paytirish barcha korxonalarning muhim vazifasi hisoblanadi. Foyda tufayli korxona faoliyati kengayadi, o’zaro hisob-kitoblar vaqtida amalga oshiriladi, ishchi-xizmatchilar ko’shimcha moddiy rag’batlantiriladi. Foyda ko’rsatkichi ta’sischilar, mulk egalari, davlat byudjeti va bank tomonidan doimiy ravishda nazorat qilib boriladi. Foyda auditning muhim ob’ekti hisoblanadi. Auditor tuzilgan shartnomaga asosan foydaning to’g’ri hisoblanganligini, yil davomida qonun talablari asosida ishlatilganligini tekshiradi. Bunday tekshiruv 8710 «Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (koplanmagan zarari)», 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» va boshqa schyotlar orqali amalga oshiriladi.

Auditor foyda ko’rsatkichining to’g’ri hisoblanganligini quyidagi operatsiyalar orqali tekshiradi:

- daromad turlari bo’yicha operatsiyalar;

- xarajat turlari bo’yicha operatsiyalar;

- yil davomida ishlatilgan foyda bo’yicha operatsiyalar. Foydaning auditi 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» schyotidagi buxgalteriya yozuvlarini tekshirish orqali amalga oshiriladi. Bunday tekshiruv tartibini «Marhamat» ishlab chiqarish korxonasi misolida ko’rib chiqamiz. Hisobot davri bo’yicha korxonaning 9900 «Yakuniy moliyaviy natija» schyotida quyidagi yozuvlar bo’lgan:

Dt 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» Kt

Koldiq- 2) 555000-00 4) 368000-00 5) 123000-00 7) 50000	Qoldiq- 1)1650000-00 3) 834000-00 6) 100000-00 8) 50000-00
06. 1196000-00	06. 2634000-00 qol. 1438000-00