Soliq akademiyasi

3. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi.

4220-«Хizmat safari uchun berilgan bo’naklar», 4230-«Umumxo’jalik xarajatlari uchun berilgan bo’naklar» va 6970-«Hisobdor shaxslarga to’lanadigan qarzlar» schyotlarida nakd pulsiz hisob-kitoblar yo’li bilan amalga oshirib bo’lmaydigan xarajatlarni to’lashga bo’nak (avans) berish bo’yicha hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar hisobga olinadi. Bular ma’muriy xo’jalik, muomala xarajatlari va xizmat safarlari uchun beriladigan bo’naklardir.

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi mazkur ob’ekt bo’yicha ichki nazorat va hisob tizimining holatini o’rganishdan boshlanadi. Ichki nazorat tizimini baholashda aniqlangan, uning kuchli tomonlari ( nazorat barcha test qilinadigan yo’nalishlar bo’yicha amalga oshirilganligi, muomalalar haqqoniyligi, tegishli tarzda ruxsat etilganligi va hisobda aks ettirilganligi), shuningdek, kuchsiz tomonlari ( hisobdor shaxslar ro’yxati, hisobdor summalar beriladigan muddatlar va boshqalarning buyruq bilan tasdiqlanganligi) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni batafsil tekshirishda e’tiborga olinadi.

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining vazifalari:

• 
  xizmat safari xarajatlarining qoplanish tartibiga rioya qilinishini aniqlash;
  
• 
  hisobdor shaxslar tomonidan qilingan xarajatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash;
  
• 
  xo’jalik xarajatlarining asosliligini aniqlash;
  
• 
  xizmat safari va xo’jalik xarajatlari yuzasidan korxona ma’muriyati farmoyishlarining qonuniyligini aniqlash;
  
• 
  bo’nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hisobdor summalarning sarflanganini isbotlovchi hujjatlar (transport chiptalari, mehmonxona va aloqa tashkilotlari pattalari (kvitansiyalar), olingan moddiy boyliklarning schyotlari, har xil ishlar naqd pul hisobidan bajarilgan taqdirda-shartnomalar) rasmiylashtirilishini tekshirish;
  
• 
  kassa hujjatlarining ( kassir hisobotlari, kassa kirim va chiqim orderlari va ularni qayd qilish daftarlari) tekshirish;
  
• 
  hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha analitik va sintetik hisob registrlarining ma’lumotlari (7-ASK jurnal -order) ni tekshirish;
  
• 
  hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda buxgalteriya hisobi holati bilan tanishishi, hujjatlarning to’g’ri va o’z vaqtida rasmiylashtirilishi, xizmat safarlari va xo’jalik xarajatlari yuzasidan korxona rahbarining farmoyishi bor-yo’qligi, xodimni bu safarga yuborish va xo’jalik xarajatlarining asosliligini aniqlash lozim.
  

Auditor buxgalteriya xodimlarining ushbu sohadagi qonunlar va yuqori tashkilotlarning me’yoriy hujjatlaridan xabardorliklariga hamda ularning nusxalari korxona buxgalteriyasida mavjudligiga ishonch hosil qilishi, shuningdek ushbu me’yoriy hujjatlarga amal qilinish darajasini tekshirishi kerak. Buning natijasida quyidagilar aniqlanishi mumkin:

• 
  ilgari hisobdor pullar yuzasidan qarzi bo’lgan yoki bu pullar yuzasidan hisoblashmagan, hisobot topshirmagan shaxslarga, korxonada haqiqatda ishlamaydigan shaxslarga pul berilmayotganligi; navbatdagi bir yo’la mehnat ta’tiliga chiqarish va xizmat safariga yuborish hollari; xizmat safari vaqtida mehnat qobiliyatini yo’qotib, kasalxonada davolanishda bo’lgan xodimlarga turar joy va kundalik xarajatlari to’lash tartibiga rioya qilinishini, bu muddatning 2 oydan oshmaganligini aniqlash kerak.
  

Hisobdor shaxslarga bo’naklar berilishining asosliligini aniqlash xo’jalik ehtiyojlari uchun hisobdor summa berish talablariga rioya qilishni tekshirishdan iborat. Bunda auditor hisobini berish uchun bo’nak olgan shaxslar, hamda berilgan bo’naklar summasi va muddatining korxona rahbari buyrug’iga muvofiqligini aniqlaydi.

Хizmat safari bilan bog’liq xarajatlar uchun naqd pul berish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 01. 02. 1998 yil 34 F sonli Farmoyishiga asosan, 19. 04. 1998 yilda chiqqan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 28 sonli, Mehnat vazirligining 497I 101 sonli ‘‘MDH hududida xizmat safarlari to’g’risida’’ gi yuriqnomasiga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Bo’nak berish uchun xizmat safari to’g’risidagi buyruq va xizmat safari guvohnomasi asos bo’ladi. Хizmat safari uchun hisobdor summa berilganligini tasdiqlaydigan kassa chiqim orderlarini tekshirish chog’ida barcha rekvizitlarining to’liq to’ldirilganligiga, xususan, bo’nak berish uchun asosning aks ettirilganligiga e’tibor beriladi. Muayyan hisobdor shaxs tomonidan oldingi olingan bo’nak bo’yicha to’liq hisobot berilganidagina, unga bo’nak beriladi.

Hisobi beriladigan bo’nak berishning asosliligini tekshirish amallari kassa muomalalarini tekshirish chog’ida ham amalga oshirilishi mumkin. Bunda aniqlangan tafovutlar to’g’risidagi axborotlar ichki hisob-kitob muomalalarini tekshirayotgan auditorga beriladi.

Hisobdor shaxslar tomonidan bo’nak hisobotlarining o’z vaqtida taqdim qilinishini tekshirish, bo’nak hisobotlari haqiqatda taqdim qilingan muddatlarni, xizmat safari to’g’risidagi buyruqda yoki xizmat safari guvohnomasida ko’rsatilgan muddatlarga solishtirish yo’li bilan amalga oshiriladi.

Agar auditor ushbu qoidaga amal qilinmayotganligini aniqlasa, unda so’ngra №21 BHMS ning talablariga muvofiq belgilangan muddatlarda qaytarilmagan hisobdor summalarning 9430- «Boshqa operatsion xarajatlar» schyotida aks ettirilishi (Dt 9430 Kt4220, 4230) va keyinchalik ushbu summalarning hisobdan o’chirilishini tekshirish zarur.

Hisobi beriladigan summalar ishlatilishining asosliligini hujjatlar bo’yicha tekshirish ularning sarflanishini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjudligini va to’g’riligini, ularning keyinchalik aks ettirilishini aniqlash yo’li bilan amalga oshiriladi.

Хo’jalik muomala ehtiyojlari uchun qilingan sarflarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi bo’nak hisobotida aks ettirilgan ma’lumotlarni unga ilova qilingan hujjatlar (chiptalar, kassa kirim orderi kvitansiyalari, material( ish, xizmat)lar haqini to’lash haqidagi cheklar va b. ) ma’lumotlariga taqqoslash yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunda nafaqat isbotlovchi hujjatlar mavjudligi va ularning bo’nak hisobotlariga mosligi bilan birga ushbu hujjatlarning to’g’ri rasmiylashtirilganligini ham aniqlash zarur.

Avvalo «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun» 9-moddasiga muvofiq hujjatlarda majburiy rekvizitlarning mavjudligi aniqlanadi. Masalan, tovar chekida do’kon shtampasi, sanasi, sotib olingan tovar nomining yo’qligi tovarning do’kondan sotib olinganligini yoki ushbu sarflarning ishlab chiqarishga mo’ljallanganligini aniqlashni qiyinlashtiradi.

Jismoniy shaxslar tomonidan qilingan xaridlar uchun tuzilgan dalolatnomalarda ularning tuzilgan joyi va sanasi, tovarning nomi, uning miqdor ko’rsatkichi, umumiy qiymati, sotgan shaxs (xususiy tadbirkor)ning familiyasi, ismisharifi va soliq to’lovchi xos raqami (INN), tadbirkorning davlat ro’yxatidan o’tganligi to’g’risida guvohnoma rekvizitlari yoki jismoniy shaxsning pasport ma’lumotlari va yashash joyi ko’rsatilishi lozim.

Тovarlar hisobdor shaxslar tomonidan chakana savdo korxonalarida naqd pulga sotib olinganida pul mablag’lari sarflanganligi to’g’risida hujjatlar mavjudligini aniqlash zarur.

Тovar boyliklar ulgurji savdo korxonalarida yoki ishlab chiqaruvchida naqd pulga sotib olnganida kassa kirim orderi kvitansiyasi, tovar hujjati (schyot, nakladnoy, tovar-transport nakladnoyi) va schyot-faktura taqdim etilishi lozim. Bu hujjatlar tegishli tarzda rasmiylashtirilgan bo’lishi kerak. shuningdek, barcha hujjatlarda QQS alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligiga va mosligiga alohida e’tibor beriladi.

Auditor hisobdor shaxslar tomonidan sotib olingan buyumlarning kirim qilinganligi va ushbu buyumlarning ishlab chiqarishga yoki foydalanishga berilganlik fakti tasdiqlanmasdan bevosita xarajat schyotlariga olib borish hollari yo’qligini aniqlaydi.

Masalan, Bo’nak hisobotiga 3 dona stol lampasi uchun 3000 so’mdan jami 9000 so’mlik kassa apparati cheki ilova qilingan. Ushbu summaga bo’nak hisobotida Dt 9420 Kt 4230 – 9000 so’m deb schyotlar aloqasi belgilangan. Bu summaning bevosita umumma’muriy xarajatlarga olib borilishi to’g’rimi?

Javob: Korxonada oldin Dt-1080 schyot, Kt-4230 schyot – 9000so’m, ombordan berilganda Dt-9420 schyot, Kt-1080 schyot – 9000so’m deb buxgalteriya hisobi schyotlaria aks ettirilishi kerak. Demak, bu summani bevosita xarajatga chiqarish noto’g’ri.

Тovar-moddiy boyliklar kirim qilinganligi to’g’risidagi fakt va tasdiqlovchi hujjatlar yo’qligida hisobi beriladigan summalar hisobdor shaxsning jami daromadiga qo’shilib, daromad solig’i ushlanadi. Auditor bunday hollarda daromad solig’i ushlanganligni aniqlaydi.

Bo’nak hisobotlarini tekshirish chog’ida naqd pul bilan hisob-kitob qilishning belgilangan chegarasiga rioya qilinayotganligiga ham alohida e’tibor qaratish zarur. Dastlabki hujjatlarda (nakladnoy, schyot-faktura, kassa kirim orderi kvitansiyasi, bajarilgan ishlar dalolatnomasi va sh. o’. ) ko’rsatilgan summalar belgilangan limit bilan solishtiriladi.

Qilingan sarflarni tasdiqlovchi hujjatlar tekshirilishi chog’ida QQS ajratib ko’rsatilishi va byudjetga to’lanishining qonuniyligi aniqlanadi.

Auditor bo’nak hisobotlarida ko’rsatilgan schyotlar bog’lanishlari (korrespondensiyalar)ni ko’rib chiqishda qilingan sarflarga e’tibor qaratishi zarur. Jumladan:

• 
  asosiy, yordamchi va umum ishlab chiqarish bilan bog’liq xarajatlar (Dt-2010, 2310, 2510, 2710-schyotlar va Kt-4230-schyot);
  
• 
  davr sarflariga taalluqli xarajatlar (Dt 9410, 9420, 9430-schyotlar va Kt 4290-schyot);
  
• 
  kelgusi davr sarflari va xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar sarflariga taalluqli xarajatlarga (Dt 3190-schyot va Kt 4290-schyot);
  

shuningdek, ishlatilmagan hisobi beriladigan summalarning kassaga topshirilishi (kassir hisobotiga ilova qilingan kassa kirim orderi) va schyotlarda aks ettirilishi (Dt5010-schyot Kt 4210, 4220, 4230-schyotlar) ham tekshirishi kerak.

Korxona rahbarining buyrug’i (farmoyishi)ga muvofiq xodimning xizmat maqsadida boshqa yerga borishi xizmat safari deb tan olinadi.

Quyidagilar xizmat safari deb tan olinmaydi:

• 
  yo’lda o’tadigan yoki har doim u yoq bu yoqqa chiqib turadigan xodimlarning xizmat yuzasidan borishi;
  
• 
  Korxona bilan munosabatlari mehnat shartnomasi bilan emas, balki fuqarolik – huquqiy shartnomasi (pudrat, topshiriq va sh. o’. ) bilan belgilanadigan, xodimlarning ishlab chiqarish zarurati tufayli borishlari.
  

Хizmat safariga doir bo’nak hisobotlarini tekshirish chog’ida auditor xizmat safari guvohnomasi mavjudligi, unda xizmat safarining maqsadi, kelish va ketish to’g’risidagi belgilar ko’rsatilganligini; sarflarni tasdiqlovchi dastlabki hujjatlar ma’lumotlar va sutkaliklar hisob-kitob bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Auditor xizmat safari muddatining (xizmat safari guvohnomasida kelish va ketish to’g’risidagi belgilar ma’lumotlari bo’yicha), belgilangan me’yorlar chegarasidagi va unda oshgan sutkalik xarajatlarning to’g’ri aniqlanganligini tasdiqlaydi. Хizmat safari joyiga yetib borish va orqaga qaytish yo’l haqi xarajatlari hisobotga ilova qilingan -havo, temir yo’l, suv va jamoat avtotransportlari(taksidan tashqari) yo’l hujjatlari bo’yicha aniqlanadi.

Хizmat safariga jo’natilgan xodimlarning yumshoq vagonda, dengiz transportlarida – tarif stavkalarining I-IV guruhlari bo’yicha to’lanadagan kayutalarda, daryo floti kemalaridagi I-II toifa kayutalarda, hamda I- klassli bilet bo’yicha havo transportlarida yo’l haqi xarajatlari korxona rahbarining to’lovni ruxsat etish to’g’risidagi farmoyishi bilan rasmiylashtirilishi lozim.

Yo’l haqi xarajatlariga majburiy sug’urta summasi ham qo’shilib, u mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib boriladi (Хarajatlar tarkibi … to’g’risidagi Nizom).

Korxona rahbarining qaroriga muvofiq xodimga to’lanadigan, ixtiyoriy sug’urta xarajatlari ham tannarxga olib boriladi (Хarajatlar tarkibi …. to’g’risidagi Nizom). Bunda soliqqa tortish maqsadida hisobga olinadigan bunday sarflarning umumiy miqdorini ham tekshirish zarur.

O’rin-ko’rpalardan foydalanganlik uchun xarajatlar tegishli ma’lumotnoma yoki chiptaga qo’yilgan belgilar bilan tasdiqlanishi lozim. Mehmonxona xarajatlari tasdiqlovchi hujjatlarga asosan xizmat safariga borgan xodimga qoplanadi va to’lig’icha tannarxga olib boriladi.

Soliqqa tortish maqsadlarida ushbu sarflar faqat amaldagi normalar doirasida qabul qilinadi ( ammo 1 sutkada eng kam oylik ish haqiga nisbatan: Тoshkent shahri uchun 0, 1 va boshqa joylar uchun 0, 08 koeffitsiyentdan oshmasligi lozim).

Хizmat safari xarajatlarining belgilangan normalardan oshig’i soliqqa tortiladigan foydani hisoblashda hisobga olinmasligi sababli, auditor normadan oshgan xarajatlarni hisoblashning to’g’riligi va soliqqa tortiladigan foydani tuzatish (korrektirovka) to’g’riligini tekshirishi zarur.

Boshqa sarflarni, masalan, telefon schyotlarini to’lashning maqsadga muvofiqligi tasdiqlovchi hujjatlar asosida aniqlanadi. Bunda sarflarning ishlab-chiqarish tavsifi va ularni tannarxga olib borishning qonuniyligi aniqlanadi. Ushbu maqsadda telefon orqali gaplashganlik uchun schyotning majudligi va korxonaning xizmat telefoniga muvofiqligi aniqlanadi. Hisobdor shaxsga to’langan, noishlab-chiqarish tavsifidagi sarflar korxonaning o’z mablag’lari hisobidan qoplanadi va daromad solig’i ushlash uchun xodimning yalpi daromadlariga qo’shilishi lozim. Auditor norma doirasidagi va normadan oshgan xizmat safari sarflarini arifmetik tekshiruvidan o’tkazish zarur.

Hisobdor shaxslar bilan chet el xizmat safari bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirishda O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2000 yil 5 iyunda 932-raqam bilan ro’yxatga olingan «Vazirlar, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlari O’zbekiston Respublikasi tashqarisiga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlari uchun mablag’lar berish tartibi» dagi talablarga rioya qilinishi aniqlanadi.

Bo’nak hisoboti safardan qaytgandan so’ng 3 (uch) kun ichida topshirilishi shart. Хizmat safari xarajatlarining to’g’ri va haqiqiyligi, bo’nak hisoboti va berilgan topshiriqlarning bajarilgani to’g’risida hisobot asosida aniqlanadi. Bo’nak hisobotiga xizmat safari vaqtida belgilangan joyga kelgan va u yerdan ketgan vaqti o’sha tashkilotning muhri, ma’sul shaxs imzosi qo’yilgan xizmat safari guvohnomasi, yo’l xarajatalari hujjatlari (jamoat transporti chiptalari, mehmonxona pattalari (kvitansiyalari), telefon orqali gaplashganligi uchun to’langan pul uchun pattalar) va boshqa pul xarajatlarini isbotlovchi hujjatlar ilova qilinadi.

Auditor xizmat safari xarajatlarining haqiqiy asosliligini tekshirishda ba’zi bir ishlarga, jumladan telefon orqali gaplashganligi uchun aloqa tashkiloti kvitansiyasini ko’rishda, bu gaplashish ushbu korxona manfaatiga va xizmat safari maqsadiga to’g’ri kelish yoki kelmasligini ham aniqlashi lozim. Хususiy va davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarda xizmat safari xarajatlarini tekshirishda korxona va uning egasi schyotlari, pul mablag’lari, kundalik xarajatlarining bir-biriga qo’shilib ketmasligini ta’minlash zarur.

Тekshirish davomida aniqlangan hamma kamchiliklar, jumladan ortiqcha to’lovlar, asossiz xarajatlar, bo’nak hisobotlariga ilova qilingan qalbaki hujjatlar va shunga o’xshash qoidani buzish hollari ro’yxatiga kiritilishi kerak.

Auditor bo’nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hujjatlarni yoppasiga tekshiradi; buning uchun u jamg’aruv qaydnomalaridagi yozuvlarni kreditlarni tasarrufchilari tasdiqlangan bo’nak hisobotlariga solishtirib ko’radi. Avvalo, u kimga berilganligini tekshiradi. Qoidaga ko’ra, xizmat safarlari xarajatlariga beriladigan bo’naklar shu korxonada ishlaydigan shaxslarga berilishi lozim.

Ayrim buxgalteriyalarda xodimlarga go’yo xo’jalik hamda xizmat safarlari uchun bo’nak ajratilgandek bo’lib, aslida ularning shaxsiy ehtiyojlari uchun pul berilishiga yo’l qo’yiladi. shuning uchun auditor xodimning xizmat safariga jo’natish guvohnomasi borligini, uning muddatini, yo’l xarajatlarini, amaldagi me’yorlar bo’yicha sutkalik to’lov summasi qanchaligini, hisobdor shaxslar bo’naklar bo’yicha hisobotlarni o’z vaqtida topshirishlari va sarflanmay qolgan mablag’lar qoldiqlarini kassaga topshirishlarini aniqlaydi.

Hisobdor shaxslar berilgan bo’nak (avans) nimaga mo’ljallangan bo’lsa, shu maqsadda ishlatishlari lozim. Auditor bo’nak hisobotiga ilova qilingan hujjatlarning to’g’riligini va ular bo’yicha qilingan to’lovlarning qonuniyligini sinchiklab tekshiradi. Zarur hollarda qaramaqarshi tekshiruvlar mo’ljallangan bo’lsa, quyidagilarni ham aniqlash lozim: korxona rahbari tomonidan hisobdorlik bo’yicha pul olish huquqi berilgan shaxslar ro’yxati tasdiqlanganligi, hisobdor shaxslarga belgilangan miqdordan ortiq yoki oldingi bo’nak bo’yicha hisobot topshirmagan shaxslarga yana bo’nak berilmayotganligini, bevosita korxona kassasidan naqd pul bilan to’lanish to’lanish hollarini; bo’nak hisobotlarida korxona rahbarining qilingan xarajatlar maqsadga muvofiqligini tasdiqlashi; xarajat qilingan hisobdorlik summalarini o’z vaqtida hisobda aks ettirishni.
4. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi.

Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar, xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar korxonalar xo’jalik faoliyatida eng ko’p uchraydigan hisob-kitoblardir. shuning uchun bunday hisob- kitoblarni tekshirish quyidagi asosiy ikki yunalish bo’yicha amalga oshirilishi zarur:

olingan moddiy qiymatliklar (ish, xizmatlar) uchun to’lovlar yoki jo’natilgan tovarlar (bajarilgan ish va xizmatlar) uchun tushgan summalarning to’g’riligini aniqlash;

moddiy qiymatliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning to’liqligini tekshirish.

Mol yetkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko’ra naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo’linadi: 1) tovar muomalalar bo’yicha, 2) moliyaviy majburiyatlar bo’yicha. Naqd pulsiz hisob - kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: to’lov topshiriqlari, to’lov talabnomalari, akkreditivlar, inkassa topshiriqlari, cheklar va o’zaro talablarni uzishga asoslangan hisob shakli.

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob muomalalari uchun xos bo’lgan umumiy qoidalariga asosan o’tkaziladi.

Hisob - kitob ma’lumotlarining mosligini tekshirish balans va hisob registrlari ma’lumotlari tengligini aniqlashdan boshlanadi.

Agar hisob-kitob ma’lumotlarini solishtirish amallarini bajarish chog’ida nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga kelish sabablarini aniqlaydi.

Misol: 6010 «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (joriy qismi) va 7010 «Mol yetkazib beruvchil va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar»(uzoq muddatli qismi) schyotlarining analitik hisob registrlaridagi qoldiqlari, ushbu schyotlar bo’yicha sintetik hisob registridagi va Bosh daftardagi qoldiqlariga nisbatan, balansdagi «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar» moddasining 12 foiziga teng bo’lgan, n-summaga kam bo’lsa, farq miqdori ushbu balans moddasi uchun jiddiy hisoblanadi. Analitik hisob registrlari (oborot vedomostlari) ma’lumotlarini tahlil qilishda biron-bir mol yetkazib beruvchi bilan shartnoma tuzilib, lekin hisob registrlarida yozuv yozilmagan. Тekshiruv natijasida shu mol yetkazib beruvchi bilan hisob-kitoblarni hisobga oladigan kartochka ochilganligi, lekin adashib u boshqa schyotning kartotekasiga solib qo’yilganligi sababli oborot vedomostiga kiritilmagan. SHunday qilib, nomuvofiqlik sababi aniqlangan va bartaraf qilingan.

Hisob va hisobot ma’lumotlarining o’zaro tengligi aniqlaganidan so’ng, auditor mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldig’ining haqqoniyligini baholashi kerak. SHu maqsadda u quyidagilarni tekshiradi:

-analitik hisob registrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlari hamda tuzilgan sanalari to’g’risidagi ma’lumotlar mavjudligi;

-analitik hisob registrlarida ko’rsatilgan shartnomalar va dastlabki hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab tekshiriladi);

-dastlabki hujjatlar va hisob registrlaridagi ma’lumotlarning mosligi (tanlab tekshiriladi).

Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali qarzdorliklar qatoriga qo’shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish)yo’li bilan tasdiqlanadi.

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga kelish muddatlari nazorat qilinadi:

hisob-kitoblar bo’yicha majburiyatlar bajarilishining belgilangan chegara muddati o’tib ketgan, talab qilib undirib olinmagan debitor qarzlar yo’qligi.

Hisob-kitoblarni inventarizatsiya qilish materiallarini tekshirish mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir.

Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar quyidagi yo’nalishlar bo’yicha tekshiriladi:

-shartnomalar mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilishini tekshirish;

-olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar to’liqligi va to’g’ri kirim qilinishini tekshirish;

-moddiy qiymatlik(ish. xizmat)lar uchun o’z vaqtida va to’liq haq to’lanishini tekshirish.

-auditor dastavval mahsulot yetkazib berish shartnomalari va ish bajarish va xizmat ko’rsatish uchun boshqa xo’jalik shartnomalarining mavjudligi, hamda shartnomalarning to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. SHarnomalar amaldagi qonunchilik talablariga mos kelishi lozim.

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va shartnoma qonunchiligiga ataylab rioya qilinmasdan tuzilgan shartnomalar va ular asosida amalga oshirilgan muomalalar haqiqiy emas deb topiladi. Auditorlar tekshirilayotgan korxonada bunday holatlar yo’qligini aniqlashlari lozim.

SHundan so’ng olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning to’lig’icha to’g’ri baholanganligi va hisob registrlarida aks ettirilganligi to’g’risida dalillarga ega bo’lishi zarur.

Auditorlar dastlabki hujjatlar ma’lumotlarini shartnomalar, buyurtmalar, schyot-fakturalar va loyiha -smeta hujjatlarining ma’lumotlari bilan solishtirish natijasida olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)larni kirim qilishning to’liqligi, to’g’riligi va o’z vaqtidaligi to’g’risida dalillarga ega bo’ladi.

Dastlabki hujjatlarni tekshirishda barcha hisoblashuv-to’lov hujjatlarida QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligiga va QQS summasining hisob-kitob yo’li bilan ajratib ko’rsatilishiga yo’l qo’yilmasligiga(me’yoriy hujjatlarda belgilangan holatlardan tashqari) e’tibor qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya qilinishini tekshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)lar bo’yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo’ladi. Uning qoplanishi to’langan, kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo’yicha amalga oshiriladi.

Hisob-kitob hujjatlari hali yetib kelmagan moddiy qiymatlik(ish, xizmat)larni tekshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to’langan, lekin yo’lda kelayotgan (debitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi.

Хorijdan olingan import mahsulot(ish, xizmat)lar uchun hisob-kitoblar bo’yicha tekshiruv o’tkazilganda, mulkchilik huquqi o’tgan paytni , moddiy qiymatlik (ish, xizmat)larni kirim qilish sanasiga amalda bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining valyuta kursini va to’lov hujjatlarining to’lanishini, kurs farqlarini, qo’shilgan qiymat solig’i summasini va frankirovka (tovarni xaridorga yetkazib berishda transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning to’g’riligi tekshiriladi.

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to’lanishini tekshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi:

0. 
   qarzlarni qoplash bo’yicha muomalalarning tegishli to’lov hujjatlari (bank ko’chirmalari va to’lov topshirig’i, o’zaro talablarni hisobga olish dalolatnomalari, cheklar va shunga o’xshash) bilan tasdiqlanganligi;
   
1. 
   to’lov hujjatlarining haqiqiyligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligi (barcha majburiy rekvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko’rsatilganligi, bank shtampasi, chet tildagi hujjatlarning tasdiqlangan tarjimasi va shunga o’xshash);
   
2. 
   to’lov hujjatlari ma’lumotlarining 3110 - «Oldindan to’langan ijara haqi», 3120-«Oldindan to’langan xizmat haqi», 3190-«Boshqa oldindan to’langan xarajatlar», 4310-«Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo’naklar», 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (joriy qismi), 7010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyotlari bo’yicha hisob registrlarining ma’lumotlariga mosligi; ushbu schyotlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo’yicha hisob registrlariga mosligi.
   

Qarzdorliklarning o’zaro hisoblashish tartibida qoplanishini tekshirish natijasida, auditor o’zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan birortasining o’zaro hisob-kitoblar tartibidagi to’lovni amalga oshirish to’g’risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini, hamda hisob registrlarida aks ettirishning to’g’riligini aniqlaydi.

O’zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan, o’zaro talablarni hisobga olish to’g’risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy rekvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga keltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar ma’lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko’rsatilishi lozim. Da’vo muddati o’tib ketgan qarzdorliklar bo’yicha o’zaro talablarni hisobga olishga yo’l qo’yilmaydi.

Amalga oshirilgan o’zaro qarz surishishlarning qonuniyligini tekshirishda, qabul qilingan va puli to’langan moddiy qiymatliklar bo’yicha QQSni hisobga qabul qilishning asoslanganligi va sotilgan tovarlar (ish va xizmatlar) bo’yicha QQS hisoblanishining to’liqligini aniqlashga maxsus e’tibor qaratiladi.

Berilgan bo’naklar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish 4310-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklar» schyotining hisob registrlari, bank ko’chirmalari va shartnomalar ma’lumotlari bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda mol yetkazib beruvchilarga bo’naklarning o’z vaqtida va to’g’ri berilganligi va olingan moddiy qiymatliklar uchun hisoblashilganda ularning hisobga olinganligi aniqlanadi.

Auditor 3110, 3120, 3190, 4310, 6010, 7010 schyotlarning qoldiqlarini analitik hisob registrlari bo’yicha tahlil qilish natijasida, moddiy qiymatliklar yetkazib berilgandan (ish, xizmatlar bajarilganidan) so’ng barcha berilgan bo’naklar bo’yicha yakuniy hisob-kitob qilinganini aniqlaydi.

Ushbu talabga rioya qilinayotganligini nazorat qilish nafaqat debitor va kreditor qarzlar aks ettirilishining haqqoniyligini, balki QQSni hisob-kitob qilishga taqdim etishning o’z vaqtidaligi, chet el valyutasida berilgan bo’naklar bo’yicha kurs va summa farqlarini to’g’ri aniqlash uchun zarur.

Mol yetkazib beruvchilar bilan shartli birliklardan foydalanib hisob-kitob qilinganida summa farqlarini aks ettirish to’g’riligi va quyidagi shartlarga rioya qilinishini tekshiradi:

0. 
   summaviy farqlar sarflarni buxgalteriya tan olish sanasiga aks ettiriladi, ya’ni qarzning shakllanishi va o’zgarishiga ta’sir ko’rsatadi (6010, 7010 schyotlar bo’yicha yozuvlar);
   
1. 
   tovar-moddiy zahiralar va asosiy vositalar haqiqiy xarajatlar summasi bo’yicha tan olinadi, ya’ni kirim qilingan moddiy resurslar qiymati summaviy farqlarga tuzatiladi; ijobiy summa farqlari kirim qilingan moddiy resurslar qiymatini oshiradi (Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar va Kt 6010 yoki 7010 schyot va Dt 4410, Kt 6010 - QQS summasi); salbiy summa farqlari kirim qilingan moddiy resurslar qiymatini kamaytiradi. (Dt 0820, 0830, 0840, 0890, 1010-1090, 2910 schyotlar, KТ 6010 yoki 7010 schyot qizil storno bilan va Dt 4410, Kt 6010 yoki 7010 schyot - QQS summasiga qizil storno bilan); moddiy zahiralar sotilganda yoki ishlab chiqarishga berilgada (Dt 2010, Kt 6010 (7010), Dt 4410, Kt 6010 (7010) - QQS).
   

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirish yakunida, auditor aniqlangan kamchiliklar va nomuvofiqliklarni umumlashtiradi hamda qoldiqlar haqqoniyligining dastlabki baholanishini aniqlashtiradi.
5. Хaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi.

Хaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishning umumiy qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishga o’xshash.

№21-BHMSga muvofiq jo’natilgan mahsulot, material, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun xaridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar 4010 - «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020- «Olingan veksellar», 6310- «Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar», 9010 - «Mahsulotlar sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Тovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar», 9110 - «Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120 - «Sotilgan tovarlar tannarxi», 9130 - «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi», schyotlarida hisobga olinadi. Auditor 4010-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020-«Olingan veksellar» va 6310-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlari bo’yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning haqqoniyligini baholash natijasida xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar bo’yicha muomalalarning ishonchliligini tekshiradi. Bu schyot bo’yicha oborotlarni tekshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko’rsatkich - tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko’rsatkichi bo’yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi.

Хaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni tekshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarining Bosh daftar hamda o’zaro aloqador hisob registrlari ma’lumotlari bilan tengligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010- schyot debeti bo’yicha yozuvlar 9010, 9020, 9030, 9210, 9220-schyotlarning krediti bo’yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. Agar qonun yoki oldisotti shartnomasida tovarga mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko’zda tutilmagan bo’lsa, uholda umumiy qoida bo’yicha mulkiy huquq mol yetkazib beruvchidan xaridorga tovarni jo’natish vaqtida o’tadi va debet 4010-«Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va kredit 9010-«Тayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar»schyoti yozuvi bilan aks ettiriladi. Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi - «to’lov bo’yicha» yoki «jo’natish bo’yicha» qabul qilinganidan qat’iy nazar amalga oshiriladi. Dastlabki hujjat va 4010-schyotning hisob registri bo’yicha mahsulot jo’natilgan sanani taqqoslash orqali muomalalarning o’z vaqtida aks ettirilishi nazorat qilinadi.

Agar shartnomada tovarlarga mulkiy huquq o’tishining maxsus tartibi ko’zda tutilgan bo’lsa, u holda jo’natilgan qiymatliklarga mulkiy huquq ularni jo’natish vaqtida emas, balki pul to’lanish vaqtida o’tishi mumkin. Bu holda jo’natilgan va sotilgan tovarlar uchun xaridorlarning qarzlari ham shunday yozuv bilan, ammo pul to’lanish vaqtiga aks ettirilishi muhimdir. Bu xaridorlar bilan chet el valyutasida hisoblashilganida va xaridorlar bilan shartli birliklarda hisoblashilganda o’ta muhimdir. CHunki muomalalarni aks ettirish sanasiga bog’liq holda valyuta kursi natijada esa umumiy qarzdorlik, kurs va summa tafovutlari aniqlanadi.

Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini tekshirish chog’ida tovar (mahsulot, ish va xizmat)lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga muvofiqligi, hamda QQS summasi va xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa elementlarining to’g’riligi aniqlanadi. Хaridorlar tomonidan schyotlarni to’lashning o’z vaqtidaligi va to’liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan boglanadigan ma’lumotlarni taqqoslash va analitik hisob registrlaridagi yozuvlarni ko’rib chiqish yo’li bilan aniqlanadi.

Veksellar bilan hisob-kitob qilinganida №21 BHMS talablariga muvofiq 4020 -«Olingan veksellar» schyotini yuritish tartibiga rioya qilinishi va xaridorlarning veksellar bilan ta’minlangan qarzlari analitik hisobining tuzilishiga qat’iy e’tibor qaratilishi lozim. Bunda xususan, veksellarning to’lov muddati, banklarda hisobga olinganligi (diskontlangani), o’z vaqtida puli kelib tushmaganlari alohida tekshirilishi zarur.

shuningdek, olingan veksellar bo’yicha veksel foizlari va QQS aks ettirilishi, veksel bo’yicha pul mablag’larining kelib tushish chog’ida (tovarlar, qaramaqarshi talablar) vujudga keladigan majburiyatlar to’g’riligi tekshiriladi.

Тekshiruv jarayonida xaridorlarning muddatlari o’tib ketgan debitor qarzlari talab qilinganligi va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. Debitor qarzlarni hisobdan o’chirish faktlari bo’yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va to’g’ri aks ettirilganligini aniqlaydi.

Debitor qarzlarning ahvoli va ularni hisobdan o’chirishni tekshirish amallari shubhali qarzlar bo’yicha rezerv yaratish va undan foydalanishni tekshirish amallari bilan kesishadi. SHubhali qarzlar bo’yicha rezervlardan foydalanishning asosliligini tekshirish debitor qarzlarni hisobdan o’chirish chog’ida ko’rib chiqiladi.

Mahsulot va materiallarni sotishga jo’natish me’yoriga qarab barcha nakladnoy ma’lumotlari tayyor mahsulotlarni sotishga doir hujjatlar reestri (63 - ASK shakl)ga yozib boriladi. Reestrlar ichki xo’jalik bo’linmalari (shirkatlar, brigadalar va boshqalar)dan xo’jalik buxgalteriyasiga topshirilib, ularning ma’lumotlari asosida «Qishloq xo’jalik mahsulot, material, ish va xizmatlari realizatsiyasini hisobga olish vedomosti (62 - ASK shakl) tuziladi. Reestrlarda xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblar har qaysi to’lov hujjati bo’yicha alohida-alohida hisobga olib boriladi. Hisobot oyi ichida to’lanmagan summalar, undan keyingi oyda xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish uchun xizmat qiladigan, yangi saldo (qoldiq) reestriga har qaysi to’lov hujjatidan o’tkaziladi.

Хaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni tekshirishni boshlashdan oldin saldo (qoldiq) reestrlarida ko’rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 - «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020- «Olingan veksellar», 6310- «Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotlari bo’yicha qoldiqlarga teng kelishini aniqlash zarur. shuningdek, reestrlarning o’z vaqtida to’lg’azilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xo’jalikning kassasiga yoki hisob-kitob schyotiga tushgan to’lovlar haqida belgilar (yozuvlar) mavjudligi tekshiriladi. Mahsulot, material, ish va xizmatlar realizatsiyasi bo’yicha to’lov talabnomalarining o’z vaqtida to’lg’azilishi va inkassaga qo’yilishi tekshiriladi. Qarzlarning vujudga kelish sanalari va to’lov muddati o’tib ketgan summalarini saldo (qoldiq) reestrlari bo’yicha aniqlash zarur. Ushbu to’lov hujjatlari bo’yicha qarzlar nihoyatda puxta tekshiriladi. CHunki, amaliyotda xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Хaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4020- «Olingan veksellar», schyotlarining debetida, to’lovlarning kelib tushishi esa 6310- «Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar» schyotining kreditida aks ettiriladi, shuningdek mahsulot va materiallar bir xo’jalik yoki tashkilotga jo’natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari ham uchraydi. Buning natijasida noxaq debitor va kreditor qarzlar vujudga keladi. Хaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muddati o’tib ketgan debitor qarzlarni undirish choralari ko’rilayotganligi aniqlanadi, hisob-kitoblarni o’zaro taqqoslash va aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to’g’rilash, shuningdek qarzlarni o’zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi tekshiriladi.

6. Da’volar va olingan bo’naklar bo’yicha hisob-kitoblar auditi.

Da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda 4890 -«Boshqa debitorlarning qarzlari» va 6960-«Da’volar bo’yicha to’lanadigan schyotlar»ning yozuvlari hamda unda hisobda to’rgan har bir debitor va kreditor alohida da’volar bo’yicha summalar tekshiruv ob’ektlari bo’lib hisoblanadi.

Da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni tahlil qilishning maqsadi quyidagilarni aniqlashdan iborat:

-da’volar bo’yicha qarzlarning katta-kichikligi;

-vujudga kelish muddatlari(muddati o’tib ketganlari, muddati o’tmaganlari)

-qaysi bosqichdaligi(da’vo qilingan va qarzdor tomonidan tan olingan);

-da’volar vujudga kelish sabablari.

Auditor debitor qarzlarni talab qilish faktlarining isboti (tovar (ish va xizmat)lar jo’natilgani (bajarilgani)dan so’ng 3 oy o’tganidan so’ng xo’jalik sudiga da’vo arizasi berilganligi; davlat boji to’langanligi haqidagi hujjatlar, qarzdorning bankrot deb tan olinishi, huquqni himoya qilish organlarining jinoiy ishni to’xtatish to’g’risidagi qarori va shunga o’xshash) mavjudligini tekshiradi.

Тalab qilingan debitor qarz da’vo muddati - 3 yil o’tgunga qadar balansda turishi mumkin (O’zR. F. K 150-m. ).

Da’vo muddati o’tib ketgan va undirib olish imkoni bo’lmagan boshqa qarzlarning hisobdan o’chirilishini tekshirish chog’ida auditor O’zR FK 150-163 moddalari va boshqa amaldagi me’yoriy hujjatlarning talablariga rioya qilinishini aniqlaydi. Хususan:

0. 
   da’vo muddatini hisoblashning to’g’riligi O’zR. F. K. 154-moddasiga muvofiq da’vo muddati davri shaxs o’z huquqining buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan kundan boshlanadi. Muddati belgilab qo’yilgan majburiyatlar bo’yicha da’vo muddati o’tishi ushbu muddat o’tishi bilan boshlanadi;
   
1. 
   hisobdan o’chirish har bir majburiyat bo’yicha amalga oshirilishi mumkin;
   
2. 
   qarzdorliklarni inventarizatsiyadan o’tkazish to’g’risidagi dalolatnomalar mavjudligi;
   
3. 
   korxona rahbarining buyrug’i (farmoyishi) va yozma asosi;
   
4. 
   shubhali qarzlar bo’yicha rezervlar hisobidan 4910-schyot yoki, agar rezerv yaratilmagan bo’lsa, moliyaviy natijalar hisobidan 9430-schyot hisobdan o’chirilishi mumkin;
   
5. 
   007 - «Zararga olib borilib hisobdan o’chirilgan to’lovga layoqatsiz debitorlarning qarzlari» balansdan tashqari schyotida, 5 yil davomida hisobda turishi.
   

xaridorlardan talab qilib olinmagan debitor qarzlar, yetkazib berilgan tovarlar (ishlar, xizmatlar) uchun hisob -kitoblar bo’yicha majburiyatlarni bajarish muddatlarining eng so’ngi muddati o’tganligi munosabati bilan, hisobdan o’chirish faktlari bo’yicha soliqqa tortiladigan foydani aniqlashning to’g’riligi tekshiriladi. Bunday qarz summasining hisobdan o’chirilishi foydani soliqqa tortishda hisobga olinadigan moliyaviy natijani kamaytirmaydi.

4890 va 6960 - schyotlar bo’yicha qoldiqlar haqqoniyligini tekshirishda auditor, muddati o’tib ketgan da’volar bo’yicha summalar yo’qligi, shartnomada ko’rsatilgan muddatlari buzib qilingan da’volar; hujjat bilan tasdiqlanmagan da’volar va shunga o’xshashlarni aniqlaydi.

Da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olishga doir muomalalarni tekshirishda auditor da’vo hujjatlarining o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi.

Da’volar bo’yicha hisob-kitoblarni aks ettirishning to’g’riligi qilingan da’volar bo’yicha yozuvlarni 4890 va 6910 schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisob registrlari hamda Bosh daftar ma’lumotlariga solishtirish yo’li bilin aniqlanadi.

Qilingan da’volarning summalari da’vo qilish fakti bo’yicha hisobda aks ettirilishi lozim (Dt-4890 schyot va Kt-0710, 2810, 0810, 1010, 1110, 1510, 4010, 4110, 5110, 5210, 5510, 6210 va boshqa schyotlar).

Sotuvchi tashkilot tomonidan tan olingan da’vo summalari , ularning tan olinish (hisoblanish) fakti bo’yicha hisobda aks ettirilishi lozim. Da’volar bo’yicha olingan jarimalar, peniyalar va neustoikalar summalaridan QQS hisoblangan bo’lishi lozim. Da’volar bo’yicha qarzlarni qaytarish to’lov hujjatlari ma’lumotlari va bank ko’chirmalari bo’yicha, moddiy zahiralarni qo’shimcha yetkazib berish va umidsiz qarzlarni hisobdan o’chirish hujjatlari bo’yicha tekshiriladi.

Auditor olingan bo’naklar va ularga doir QQSni aks ettirishning o’z vaqtidaligi va to’liqligini, hamda bo’naklarni hisobga o’tkazish va QQSni tiklashning asoslanganligini aniqlashi lozim.
7. Тurli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi.

Debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirishda, auditor avvalo debitor va kreditor qarzlarning paydo bo’lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob-kitoblarning belgilangan qoidalariga muvofiq keladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi debitor va kreditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi.

Bu muomalalarni tekshirishga kirishishdan oldin qarzlarning tegishli qoldiqlari balans -moddalari bo’yicha to’g’ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun tekshirish davri boshidagi hisob-kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob registrlarining ma’lumotlari bo’yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo’ljallangan schyotlar bo’yicha qoldiqlari balansning tegishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So’ngra hisob-kitoblar har qaysi turi bo’yicha alohida tekshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo’lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo’lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya’ni debitorlar o’z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da’vo qilish muddatlari o’tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko’rilayotganligini aniqlashi lozim.

Тurli debitorlar va kreditorlar bilan hisob-kitoblar auditi buyicha 4810-4890, 6910, 6920, 6930 va 6990 - schyotlarning hisob registrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda to’rgan qarzlar tekshiriladi. Тurli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblarni tekshirish uslubiyoti va ketma-ketligi boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini tekshirishga o’xshash.

Yuqorida keltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilma-xilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish chog’ida ushbu schyotlar qo’llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Yani 4810-4890, 6910, 6920, 6930 va 6990 schyotlarda boshka hisob-kitob schyotlarida hisobga olinadigan muomalalar aks ettirilmayotganligini aniqlaydi).

Auditor yil oxirida to’lanmagan, deponentlanmagan summalar buyicha xaqiqatda to’langan ish xaqi summalaridan hisoblanishi lozim bo’lgan daromad solig’ining qayta hisoblanganligini aniklash zarur.

Ijro varaqasi bo’yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alimentlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va sh. o’. ) to’g’riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to’lov vedomostlari va ushlash uchun asos bo’lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali tekshiriladi. Bunday summalarni o’tkazishning o’z vaqtidaligi va to’liqligi shaxslar bo’yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o’tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi.

Notijorat tashkilotlar (byudjet tashkilotlari) bilan hisob-kitoblarni tekshirishda shartnomalar mavjudligi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to’g’riligini tasdiqlash uchun zarur. CHunonchi, o’qitish, malaka oshirish bilan bog’liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo’lsa, o’quv uchun to’lovlar «Хarajatlar tarkibi . . . to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq tannarxga qo’shilishi mumkin.

Ayrim hollarda hisob-kitoblarni debitor qarz summasi katta bo’lgan tashkilotlardagi tegishli hujjatlar bilan taqqoslab ko’rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi tekshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta’minot tashkilotlarida o’tkaziladi.

Debitor va kreditor qarzlarining da’vo muddatlari, hamda debitor qarzlarni undirish bo’yicha xo’jalik sudiga murojat qilish tartibi tekshiriladi. shuningdek, debitor va kreditor qarzlarining inventarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun auditor turli debitor va kreditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi malumotlarni umumlashtiradi va 4810-4890, 6910, 6920, 6930, 6990 - schyotlar bo’yicha hisob hamda hisobot malumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to’g’riligini baholaydi.

8. Bank kreditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo’yicha hisob-kitoblar auditi.

Bank kreditlari va qarzlar hisobini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad korxonaning olingan kreditlar va boshqa qarz mablag’larini aks ettiruvchi hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi to’g’risida yetarli dalil-isbotlarga ega bo’lishdan iborat.

Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilar tekshirilishi kerak:

0. 
   kreditlar va qarzlarning haqqoniyligi hamda hujjatlashtirilganligini;
   
1. 
   kreditlar va qarzlar olinishining asoslanganligini aniqlash (qarz mablag’larining olingan manbalari);
   
2. 
   qarz mablag’lardan maqsadli foydalanish va ularni to’liq hamda o’z vaqtida qaytarish (qarz mablag’lari qaysi maqsadlar uchun ishlatilgan, kreditlar va qarzlar bo’yicha qarzdorlik qanday qaytarilmoqda, muddati uzaytirilgan qarzdorlik mavjudligi);
   
3. 
   qaytarilmagan kreditlar va qarzlarning qoldiqlari hamda ular bo’yicha foizlar to’lanishini baholash (kreditlar bo’yicha foizlarni hisobga olish, mulklarni baholash va moliyaviy natijalarni shakllantirishga foizlarning ta’siri va h.k.);
   
4. 
   kreditlar va qarzlar bo’yicha sintetik hamda analitik hisobning yuritilishini tekshirish (kreditlar va qarzlarni hisobga oladigan schyotlarning qo’llanilishi, qarz mablag’larini olish va qaytarish muomalalarini aks ettirish, moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoyillariga rioya qilinishi).
   

Auditorlik dalil – isbotlarga ega bo’lish uchun turli usullar (hujjatlarni tekshirish, muomalalarni ko’rib chiqish, o’z mablag’lari bilan qarz mablag’larning nisbatini aniqlash maqsadida analitik amallarni bajarish) va axborot manbalaridan foydalaniladi.

Auditor korxonaning moliyaviy hisoboti bo’yicha kredit layoqatini ham qisqacha tahlil qilishi zarur.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning kredit layoqatini tahlil qilish uchun mamlakatimiz iqtisodchi olimlari I.Abdukarimov, E.Akromov, Ye.Yergeshov, M.Pardayev, N. Хasanov va S.Najmiddinovlarning asarlaridan foydalanish tavsiya etiladi.

Bank kreditlari va qarzlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishda quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalaniladi:

0. 
   bank kreditlari va qarz olish masalalarini, buxgalteriya hisobini va soliqqa tortish muomalalarini tartibga soladigan me’yoriy hujjatlar;
   
1. 
   bank kreditlari va qarzlar bo’yicha muomalalarni rasmiylashtirish va hisobda aks ettirishga doir shartnomalar va dastlabki hujjatlar. Bularga: kredit shartnomalari va qarz shartnomalari, kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining o’zgarishi to’g’risida kredit shartnomalariga qo’shimcha qilinadigan bitimlar, kreditni qaytarish muddatlari, kredit shartnomalarining boshqa shartlari, korxona shaxsiy schyotlarining kredit va qarzlar harakatiga doir bank ko’chirmalari, kredit shartnomasiga muvofiq qaytariladigan kredit va foiz summalarining akseptsiz (roziliksiz) hisobdan o’chirilishini tasdiqlaydigan memorial-orderlar kiradi.
   

Yuqorida ko’rsatilgan muomalalarni hisobda aks ettirishga doir sintetik va analitik hisob registrlari hamda buxgalteriya hisobotlari puxta tekshiruvdan o’tkaziladi. Mazkur sohani tekshirish uchun zarur axborotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi: buxgalteriya balansida (I-shakl) (balans passividagi II-«Majburiyatlar» bo’limining «Uzoq muddatli bank kreditlari» (570 satr), «Uzoq muddatli qarzlar» (580 satr), «Qisqa muddatli qarzlar (740 satr) moddalari); Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»(2-shakl)da («Foiz ko’rinishidagi xarajatlar» (180 star), «Valyuta kursai farqidan daromadlar» (150 satr), «Foiz shaklidagi xarajatlar» (180 satr) modjdalari; «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»da (4-shakl) («Olingan va to’langan foizlar» (110 satr), «Uzoq va qisqa muddatli kreditlar va qarzlar bo’yicha pul tushumlari va to’lovlari» (150 satr);

«Investitsion faoliyatning sof pul kirimi va chiqimi» (100 satrq 060 satr ± 070 satr ± 080 satr ± 090 satr) (agar ushbu maqsadlar uchun kreditlar va qarzlar jalb qilingan bo’lsa).

Bularni tekshirish uchun auditorga korxonada qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi shakliga xos quyidagi sintetik va analitik hisob registrlari taqdim qilinadi:

0. 
   agar jurnal-order shakli qo’llanilsa, 4 va 12 jurnal-orderlar;
   
1. 
   agar hisob ishlari kompyuterlashtirilgan bo’lsa, 6810, 6840, 7810, 7820, 7830, 7840 - schyotlar bo’yicha kompyuter shakllari, analitik vedomostlar va Bosh daftar.
   

Тekshiruvning ushbu sohasiga kirishishdan oldin auditor kredit va qarz shartnomalari o’rtasidagi asosiy farqlarni bilishi lozim.

№ 21 - BHMS ga muvofiq kredit va qarzlardan foydalanganlik uchun to’lanadigan foiz to’lovlari moliyaviy faoliyatga doir chiqimlar tarkibida hisobga olinishi, ya’ni moliyaviy natijalarga - 9610 «Foiz ko’rinishidagi xarajatlar» schyotining debetiga olib borilishi, soliqqa tortish maqsadida esa foyda solig’i bo’yicha qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinishi lozim.

Uzoq muddatli aktivlarni sotib olish uchun olingan kreditlar va qarzlar bo’yicha foizlarni to’lashga doir xarajatlar «Хarajatlar tarkibi …. to’g’risidagi Nizom»ga va №5 -«Asosiy vositalar» nomli BHMSga muvofiq ob’ektning dastlabki qiymatiga qo’shilishi, ular hisobga qabul qilinganidan so’ng to’langan foizlar esa, umumiy tartibda 9610- schyot debetiga o’tkazilib hisobdan o’chiriladi.

Foizlarni hisobga olishning shunga o’xshash tartibi ishlab chiqarish zahiralari sotib olish uchun olingan qarz mablag’lari bo’yicha ham qo’llaniladi. № 4 -«Тovar-moddiy zahiralar» nomli BHMSga muvofiq korxonalar kredit uchun to’lovlarga doir xarajatlarni, agar bular sotib olish bilan bog’liq bo’lsa, moddiy ishlab chiqarish zahiralarining haqiqiy tannarxiga qo’shiladi. Bu tartibga sotib olingan tovar moddiy zahiralarni omborga kirim qilinishiga qadar rioya qilinadi, undan so’ng esa foizlar odatdagi tartibda hisobga olinadi.

Kredit va qarzlarni hisobga olishning tashkil etilishini tekshirishda auditor olingan kreditlar bo’yicha qoldiqlar qanday baholanayotganligini ham aniqlashi zarur.
a) Bank kreditlari bo’yicha hisob-kitoblar auditi.

Bank kreditlarini jalb qilish iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning qo’shimcha manbalaridan hisoblanadi.

Korxonalar bilan bank o’rtasidagi kredit munosabatlari tomonlarning o’zaro majburiyatlari va ma’suliyatlarini belgilaydigan, kredit shartnomalariga asosan tartibga solinadi.

Тekshiruv chog’ida auditor kredit shartnomalarining haqiqatda mavjudligini, ularning O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi va boshqa tegishli me’yoriy hujjatlarning talablariga javob berishini aniqlaydi.

O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksiga muvofiq kredit shartnomalari kredit munosabatlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan banklar yoki boshqa kredit tashkilotlari bilan tuziladi.

Auditor shartnomalarni tahlil qilib, ularda quyidagi masalalar o’z aksini topganligini aniqlaydi:

0. 
   kredit berishning maqsadi;
   
1. 
   kredit muddatlari;
   
2. 
   kreditni berish va qaytarish tartibi hamda shartlari;
   
3. 
   majburiyatlarni ta’minlash shartlari;
   
4. 
   foiz stavkalari, foizlarni to’lash tartibi va muddatlari;
   
5. 
   kreditni berish va qaytarish bo’yicha tomonlarning majburiyatlari, huquqlari va ma’suliyatlari;
   
6. 
   bankka taqdim qilinadigan hujjatlar ro’yxati va taqdim qilish muddatlari;
   
7. 
   boshqa shartlar.
   

Auditor kreditlarning maqsadga muvofiq sarflanishini va ssuda qarzlarini qaytarish tartibini (pul mablag’lari ko’rinishida, veksel berish yo’li bilan, o’zaro qarz surishish orqali) aniqlashi kerak. Kreditlarni qaytarishning to’liqligi va o’z vaqtidaligini auditor bank ko’chirmalari bo’yicha tekshiradi.

7810-«Uzoq muddatli bank kreditlari» schyoti bo’yicha uzoq muddatli kreditlarning qaytarilishigacha 12 oy to’lmasdan, hisobot tuzishda qaytarilmagan qoldiq qisqa muddatli qarz tarkibida ko’rsatiladi.

Auditor kreditlar bo’yicha muddati o’tib ketgan qarzlar mavjudligini tekshiradi, o’z vaqtida qaytarilmaslik sabablarini va ularni qaytarish uchun qanday choralar ko’rilayotganligini aniqlaydi. Bunda bank ssudalari bo’yicha muddati o’tib ketgan qarzlar mavjud bo’lganida kreditlar uchun foiz stavkalarining qanday ko’tarilib borganini aniqlashi zarur. CHunki bu korxona daromadlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 6810-«Qisqa muddatli bank kreditlari» yoki 7810-«Uzoq muddatli bank kreditlari» schyotlari bo’yicha 5110-«Hisob-kitob schyoti», 5210-«Mamlakat ichidagi valyuta schyotlari» bilan boglangan debet yozuvlarini tahlil qilib, auditor olingan kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishini tekshiradi.

Amaliyotda auditor ayrim kreditlarning muddati, bir yoki bir necha marta o’zaytirilganligini uchratishi mumkin. Bunday hollarda auditor kreditlarni o’z vaqtida qaytarish imkoniyati haqida va ko’rilgan zararlarning hajmi to’g’risida fikr bildirishi lozim.

Auditor kreditlarning qaytarilishi ta’minlanganligi masalalariga ham e’tibor qaratishi zarur. Kafillik, kafolat xati, qimmatli qog’ozlar, tovarlar va boshqa mulklarni garovga qo’yish kredit ta’minotining asosiy turlaridir. SHulardan garov to’g’risidagi shartnomalar keng tarqalgan. Bunda quyidagilarni tekshirish zarur: garov to’g’risidagi shartnomaning haqqoniyligi, uning yuzaki tuzilmaganligi, unda garovga qo’yilgan mulklarning qanchalik aniq ko’rsatilganligi va hokazo.

Kreditlar hisob-kitob schyoti yoki valyuta schyotidan pul o’tkazish, hamda qimmatli qog’ozlarni berish yo’li bilan qaytarilishi mumkin.

Auditor kreditlardan foydalanganlik uchun foiz summalarining qanday schyotlarda aks ettirilganligi yoki qaysi manbalar - moliyaviy natijalar yoki boshqa manbalar hisobidan qoplanganligini tekshiradi.

Foizlar to’lanishini tekshirishda ular tannarxga qo’shilganligini aniqlash zarur. Umuman olganda bu moliyaviy natijani buzib ko’rsatmaydi, lekin uslubiyotdan chetga chiqishga olib kelishi mumkin. Bu o’z navbatida moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot(2-shakl)da aks ettirilgan, foida tarkibi shakllanishini, bunday summalar katta bo’lganida esa «Тo’langan foizlar» moddasi ko’rsatkichlarining buzib ko’rsatilishiga olib keladi. Qoidabuzarliklarning bunday turini aniqlash va yetarli darajada auditorlik dalillariga ega bo’lish uchun hujjatlarni tekshirish va kredit uchun foiz summalarining arifmetik hisob-kitobi kabi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Тekshiruvda axborot manbalari sifatida kredit shartnomalari, analitik hisob registrlari va hisob-kitoblar hamda foizlarni aks ettirish bo’yicha buxgalteriya ma’lumotnomalaridan foydalanish zarur.

Korxonalar amaliyotida qarz mablag’lar hisobidan sotib olingan mulklarni baholashda xatolarga yo’l qo’yish hollari uchrab turadi.

Auditor tomonidan aniqlangan, baholash tamoillarining buzilish hollari uzoq muddatli aktivlar(asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va shunga o’xshashlar)ni sotib olish qiymatiga, kapital mablag’ bilan ta’minlashga olingan kreditlar uchun foizlar, ushbu ob’ektlar balansga qabul qilinganidan so’ng qo’shilgan hollarda yuzaga keladi.

Me’yoriy hujjatlarda kapital xarajatlarni amalga oshirishda kreditlarning foiz to’lovlarini ob’ektlarning boshlang’ich qiymatiga qo’shishga, ular balansga qabul qilinishiga qadar amalga oshirishga ruxsat etilgan. Ob’ektlar balansga qabul qilinganidan so’ng to’langan kredit uchun foizlar dastlabki qiymatga qo’shilmaydi, balki moliyaviy natijalarga olib boriladi.

Kredit va qarzlarni tekshirish doirasidagi byudjet bilan hisob-kitoblar tekshiruvi bilan kesishadigan amallar bo’yicha kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlashga foyda solig’i bo’yicha imtiyoz summalari asoslanadi.

Agar asosiy vositalar kredit hisobidan sotib olingan bo’lsa, auditor korxonaning mazkur imtiyozlardan foydalanganligini tekshirishi lozim. Bunda quyidagi qoidabuzarliklar aniqlanishi mumkin:

0. 
   imtiyozning bankdan tashqari olingan kreditlar uchun qo’llanilganligi;
   
1. 
   hisoblangan, ammo hisobot davrida to’lanmagan foiz to’lovlari ham imtiyozga kiritilganligi. Soliq qonunchiligiga muvofiq foyda solig’i bo’yicha imtiyoz summasini hisoblashda faqat haqiqatda qilingan xarajatlar va chiqimlar hisobga olinishi mumkin. Kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash maqsadida olingan va ishlatilgan bank kreditlarini qaytarish uchun imtiyoz, kapital xarajatlarga yo’naltirilgan summalar doirasida, ya’ni imtiyoz summalarini hisoblash uchun faqat haqiqatda bankka to’langan foizlar doirasida beriladi;
   
2. 
   foizlar oldindan kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinib qo’yilganda, qayta qo’shilishi;
   
3. 
   nomoddiy aktivlar yoki qimmatli qog’ozlar sotib olish uchun sarflangan kredit mablag’lari uchun foizlarning imtiyozga qo’shilishi. Soliq qonunchiligiga muvofiq nomoddiy aktivlarni sotib olish yoki yaratish bilan bog’liq xarajatlar, ishlab chiqarishga mo’ljallangan kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash uchun imtiyoz berishda hisobga olinmaydi.
   

Foizlarni aks ettirishda yo’l qo’yilgan xatolar moliyaviy natijalar shakllanishiga ta’sir ko’rsatadi. Auditor korxonaning o’z mablag’ manbalarining hisobiga hisobdan o’chirilgan quyidagi dalillarni aniqlashi lozim:

0. 
   O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkalari pasaygan holda, kredit uchun foizlarning undan oshgan qismi (agar shartnomada foizlar o’zgarishi ko’zda tutilmagan bo’lsa);
   
1. 
   joriy faoliyat uchun olingan kreditlar bo’yicha uchta punktga oshirilgan, hisob stavkasidan oshgan foizlar, hamda valyuta kreditlari bo’yicha belgilangan stavkalardan oshgan foizlar;
   

SHunday qilib, kredit shartnomalarini tekshirish chog’ida auditor quyidagilarga e’tibor qaratishi lozim:

• 
  kreditlar bo’yicha foiz stavkalarining hajmi;
  
• 
  kreditlar bo’yicha foizlar stavkasining O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki qaytadan mablag’ bilan ta’minlash (remoliyalashtirish) stavkasiga nisbati;
  
• 
  kredit shartnomalari bo’yicha foizlar stavkalarini O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki qaytadan mablag’ bilan ta’minlash stavkalarining o’zgarishiga bog’liq holda o’zgartirish ko’zda tutilganligi. Bu «Хarajatlar tarkibi … to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kreditlari bo’yicha yangidan o’rnatilgan stavkalar yangidan tuzilgan va muddati o’zaytirilgan shartnomalarga, hamda hisob stavkalarining o’zgarishi ko’zda tutilgan, oldin tuzilgan shartnomalarga ham qo’llaniladi. Mazkur qoida kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlash uchun olingan kreditlarga qo’llanilmaydi.
  

Korxonalar amaliyotida, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisob stavkasini kredit shartnomasida begilangan foiz stavkalaridan pasaytirganida, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining yangidan belgilangan stavkasidan oshgan qismini, ko’rsatilgan foizlarni o’z manbalari hisobiga hisobdan o’chirib, o’z manbalari hisobiga olib borish hollari uchraydi. Bunda korxona o’z faoliyati natijalarini shakllantirish tamoillarini buzadi.

Хorijiy valyutada olingan kreditlarga doir muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish tartibi milliy valyutadagi ya’ni so’mda olingan kreditlarni aks ettirishga o’xshash. Ammo bunday kreditlarni tekshirish chog’ida auditor ularning olinish xususiyatlarini hisobga olishi lozim. CHunki, ular valyuta muomalalari qatoriga kiritilib, xususan, norezidentlardan jalb qilingan kreditlar ko’rinishida olingan valyuta mablag’lari kirimi majburiy sotilmaydi. Bunda valyutada olingan kreditlar bo’yicha kurs tafovutlarini aniqlash va aks ettirishning to’g’riligini tekshirish zarur.

Kurs tafovutlarini hisoblash «CHet el valyutasida amalga oshiriladigan muomalalarni buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotda aks ettirish tartibi»ga muvofiq amalga oshiriladi. SHuningdek, auditor kreditlarning turlari bo’yicha schyotlar rejasining to’g’ri qo’llanilishini, ushbu schyotlar bo’yicha sintetik va analitik hisobning qanday tashkil etilganligini, analitik hisob ma’lumotlarining sintetik hisob registrlari va Bosh daftar ma’lumotlariga mosligini tekshiradi.

Analitik hisobning tashkil etilishi har bir shartnoma bo’yicha va kreditlarning turlari bo’yicha tekshiriladi.