Soliq akademiyasi

«Asad» fermer xo’jaligida 4610–schyot debet qoldig’i va 8310 schyotlar kredit qoldig’ining tengligi ta’sischilar xo’jalik ustav kapitaliga o’z ulushlari bo’yicha mablag’larni umuman topshirmaganlagini va qonunchilikda belgilangan muddatga rioya qilinmaganligini bildiradi.

«Bobur» fermer xo’jaligi 4610–schyotning debet qoldig’i 8310-schyot kredit qoldig’ining 50 %ni tashkil etadi, ya’ni ta’sischilar ustav kapitaliga ulushlarining yarmini qo’shganlar. Fermer xo’jaligi faoliyat boshlaganiga bir yil to’lmagan, ustav kapitalining qolgan qismi (50%) bir yil ichida qo’shilishi lozim.

Demak, «Bobur» fermer xo’jaligida ustav kapitalini shakllantirish qonunchilik talablariga mos keladi.

«Samad» fermer xo’jaligi ham «Bobur» fermer xo’jaligidagi kabi ta’sischilar ustav kapitaliga ulushlarining yarmini qo’shganlar, ammo korxona faoliyat boshlaganiga bir yildan oshgan, demak ustav kapitaliga ulushlarni topshirish muddatiga rioya qilinmagan. Bunday holatda korxona yoxud o’z ustav kapitalini kamaytirib, ustav va ta’sis shartnomasini qayta davlat ro’yxatdan o’tkazishi, yoxud tugatish yo’li bilan o’z faoliyatini to’xtatish lozim.

«Do’st» fermer xo’jaligida 4610-Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyoti bo’yicha debet qoldiq yo’qligi va 8310–»Paylar va ulushlar» schyoti bo’yicha kredit qoldiq summasining (400, 0 m. s) ta’sis hujjatlari (ustavi va ta’sis shartnomasi)ga mosligi ta’sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzdor emasliklarini va ulushlar to’liq to’langanligini bildiradi.

Har bir ta’sischi tomonidan ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan qo’shilganligi tasdiqlovchi buxgalteriya hujjatlarining mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlanadi. Natura shaklidagi ulushlar (asosiy vositalar, materiallar va h. k) tegishli shakldagi dalolatnomalar, pul mablag’lari esa kassa va bank hujjatlari bilan tasdiqlanadi. Тasdiqlovchi hujjatlarda tegishli mablag’larning aynan ustav kapitaliga ulush sifatida ta’sis hujjatlariga muvofiq topshirilganligi haqida ma’lumotlar bo’lishi lozim. Bu nafaqat ustav kapitaliga qo’shiladigan ulushlarni buxgalteriya hisobida to’g’ri rasmiylashtirish uchun, balki soliqqa tortish masalalari uchun ham zarurdir.

Aksiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi:

• 
  ustav kapitali aksiyadorlar tomonidan sotib olingan aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi;
  
• 
  barcha aksiyalar egasi yozilgan aksiya ekanligi va ta’sis etishda ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim;
  
• 
  joylashtirilgan imtiyozli aksiyalarning nominal qiymati aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 10% dan oshmasligi lozim;
  
• 
  aksiyadorlik jamiyati aksiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda ko’rsatilgan muddat davomida to’liq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yxatdan o’tgan paytdan boshlab bir yil ichida tulanishi lozim;
  
• 
  to’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aksiyadorlik jamiyatining ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim;
  
• 
  ochiq va yopiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan aksiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart;
  
• 
  aksiyalarning analitik hisobi ta’sischilar, ustav kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalarning turlari bo’yicha batafsil ma’lumot olishni ta’minlashi lozim.
  

Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aksiyalaardan iborat aksiyadorlik kapitali (8310-schyot), imtiyozli aksiyalar ko’rinishidagi aksiyadorlik kapitali (8320-schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aksiyalar(8610-schyot) va qaytarib sotib olingan imtiyozli xususiy aksiyalar(8620-schyot)ni alohida tekshiradi.

№21 BHMS ga muvofiq aksiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aksiyalarning obuna summasi mos ravishda 8310 va 8320-schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4610-schyot, Kt 8310, 8320-schyotlar). Obuna bo’lingan aksiyalar qiymati ta’sischilar tomonidapn pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin.

Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aksiyalar qiymatini to’lash uchun topshirilgan mulklarning to’g’ri baholanganligini aniqlash zarur. Bu mulklarni baholash ta’sischilarning kelishuviga muvofiq amalga oshirilishi, qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baholashi lozim.

Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Тasdiqlovchi hujjatlarda ustav kapitalini shakllantirish to’g’risida ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Bu nafaqat muomalani buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirish uchun, balki soliqlar bo’yicha imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligini asoslash uchun ham muhimdir.

Dastlabki hujjatlar (asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, schyotlar, kassa hisobotlari, bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari va b. ) bo’yicha ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarning tegishli schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligi tekshiriladi.

Ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarni tekshirishda auditor ishtirokida inventarizatsiya o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunda ustav kapitaliga ulush sifatida ishlashga yaroqsiz asosiy vositalar, amaliy qiymatini yo’qotgan nomoddiy aktivlar qo’shilgan holatlar aniqlanishi mumkin.

Ustav kapitali o’zgarishining asosliligini tekshirish 8310-«Ustav kapitalini hisobga olinadigan schyotlar»(8310, 8320, 8330-schetlar) bo’yicha hisob registrlarining yozuvlarini tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday yozuvlar ustav kapitali beligilangan tartibda ko’paytirilgan yoki kamaytirilgan holatdagina, faqat aksiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjatlariga tegishli tarzda o’zgartirishlar kiritilganidan so’ng amalga oshiriladi.

«Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 21-moddasiga muvofiq «jamiyatning ustav fondi aksiyalar nominal qiymatini oshirish yoki qo’shimcha aksiyalarni joylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi mumkin» (18)

Тekshiruv chog’ida ustav kapitalini ko’paytirish manbalari aniqlanadi. Ular asosan quyidagilar hisobiga bo’lishi mumkin:

• 
  emitent-aksiyadorlik jamiyatining o’z aksiyalarini ularning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan mablag’lar ya’ni emission daromad (Kt 8320-schyot);
  
• 
  jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan zahiralar mablag’lari;
  
• 
  oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda;
  
• 
  grantlar, subsidiyalar va qaytarib berilmaydigan yordamlar hisobiga (Kt 8810, 8820, 8890-schyotlar);
  
• 
  aktivlarni qayta baholashdan hosil bo’lgan manba hisobiga (Kt 8510-schyot);
  
• 
  dividendlar hisobiga.
  

Auditor ustav kapitali kamaytirilishining asosliligini ham tekshiradi.

Yuqorida nomi qayd qilingan qonunning 22-moddasiga muvofiq «Jamiyatning ustav fondi aksiyalarning nominal qiymatini yoki ularning umumiy sonini qisqartirish yo’li bilan, shu jumladan aksiyalarning bir qismini jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olishi yo’li bilan kamaytirilishi mumkin» (18)

Auditor ustav kapitalining korxona xususiy manbalarini kapitallashtirish hisobiga ko’paytirilishi, yoki yuqoridagi holatda kamaytirilishi to’g’risida aksiyadorlar majlisining qarori mavjudligini ham aniqlaydi. Ustav kapitali ko’paytirilganda qo’shimcha aksiyalar qiymatini to’lash shakli ularni joylashtirish to’g’risidagi qaror bilan belgilanadi.

Keyinchalik auditor asosiy va qo’shimcha chiqarilgan aksiyalar qiymatining to’lanishini tekshiradi. «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 37-moddasiga muvofiq «Jamiyat aksiyalariga haq to’lash bozor qiymatida amalga oshiriladi» (18).

Faqat quyidagi hollardagina aksiyalar ularning bozor qiymatidan arzonroq narxda joylashtirilishi mumkin:

• 
  jamiyatning qo’shimcha oddiy aksiyalari oddiy aksiyalar egalari bo’lgan aksiyadorlarga joylashtirilib, ular oddiy aksiyalarni bozor qiymatining to’qson foizidan past bo’lmagan narxda sotib olishdan iborat o’z imtiyozli huquqlarini ro’yobga chiqargan hollarda;
  
• 
  qo’shimcha aksiyalar vositachi ishtirokida joylashtirilib, ularning bahosi bozor bahosidan ko’pi bilan bunday aksiyalarni joylashtirish bahosiga nisbatan foizlarda belgilangan vositachilik haqi miqdorida arzon bo’lganida.
  

Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya qilinishi ham aniqlanadi.

Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi mazkur korxonada qo’llanilayotgan hisob shaklining registrlari (memorial-orderlar, daftarlar, jurnal-orderlar, mashinagrammalar va h. k) ma’lumotlarini tekshirish bilan aniqlanadi.

Ustav kapitalining analitik hisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik hisob ma’lumotlariga tengligi, balki aksiyalarning turlari, ularning egalari, aksiyalar uchun hisob-kitoblarning ahvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish imkoniyatlari ham aniqlanadi.

shuningdek, auditor «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyalarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq aksiyadorlar reestrini yuritish qoidalariga rioya qilinishini ham tekshiradi.

Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi.

Тekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik jiddiyligi(katta-kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir qilmaydi deb hisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida ijobiy auditorlik hulosasi tuzishi mumkin. Agar ahvol bunga teskari bo’lsa, ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlarini sezilarli darajada buzib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik hulosasi tuzadi.

5. Qo’shilgan kapitalni tekshirish.

№21 BHMS ga muvofiq 8400-«Qo’shilgan kapitalni hisobga oladigan schyotlar»da oddiy va imtiyozli aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar (8410) va ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo’lgan kurs tafovutlari (8420) aks ettiriladi. Auditor ushbu kapital tarkibining to’g’ri shakllanishi va o’zgarishlarini tegishli asos bo’luvchi hujjatlarga muvofiq tekshirib, natijalarini o’zining ishchi hujjatlarida qayd qilib borishi zarur. Jumladan, aksiyalarni sotishdan olingan mablag’lar kirimi, nominal va birja (bozor) bahosi o’rtasidagi farqni aniqlash hamda hususiy kapital tarkibida qo’shilgan kapitalning shakllanishini to’g’ri aks ettirish va h. k. Bunda asosan quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi.

1. 
   Korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan so’ng ishtirokchilar (ta’sischilar) qo’shadigan ulushlar (obuna bo’lingan aksiyalar) summasi ustav kapitalida aks ettirilganda:
   

Debet 4610–«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari»(agar aksiyaga obuna bo’linsa-obunachilar bo’yicha ochilgan analitik schyotlar);

Kredit 8310-«Ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar»(8310, 8320, 8330-schyotlardan tegishlisi, agar aksiyaga obuna bo’linsa, uning nominal qiymatiga Kt-8310, 8320-schyotlar )

Kredit 85420-schyot – aksiya nominal qiymatidan birja bahosining oshgan qismiga (emission daromad)

2. 
   Тa’sischilar (ishtirokchilar) tomonidan ta’sis shartnomasiga muvofiq ulushlar (moddiy, nomoddiy, pul mablag’lari va h. k ko’rinishida) tegishli dastlabki hujjatlar (qabul qilishtopshirish dalolatnomalari, nakladnoylar, kassa kirim orderlari, bank ko’chirmalari)ga asosan topshirilganda:
   

Debet 0110-0199, 0440-0490, 0710, 0720, 0810, 1010-1090, 1110, 1120, 2810, 2820, 2910, 5010, 5110, 5210 –schyotlardan tegishlilari.

Kredit 4610-schyot (ta’sischilar bo’yicha ochilgan tegishli analitik schyotlar)

Auditor 8410-«Emission daromadlar» va 8420-«Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar» schyotlari bo’yicha analitik hisobning tashkil etilishi va yuritilishining to’g’riligini tekshirishi lozim. Bunda qo’shimcha to’langan kapitalning hisobi oddiy va imtiyozli aksiyalar bo’yicha alohida yuritilayotganligiga e’tibor berish zarur. shuningdek, hisobdan chiqarilgan va sotilgan aksiyalarning turlari, ular egalarining schyotlari yoki ta’sischilar va hissadorlarning shaxsiy schyotlari bo’yicha axborotlarni yetkazib berish imkoniyatlariga ham jiddiy e’tibor berishi kerak.

6. Zahira kapitalini tekshirish.

№21 BHMS ga muvofiq korxonaning ta’sis hujjatlariga muvofiq foyda hisobidan yaratilgan zahiralar, aktivlarni qayta baholashda hosil bo’lgan inflyatsion zahiralar, qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan mol-mulklar zahira kapitalini tashkil etadi. Zahira kapitalining mavjudligi va harakati quyidagi schyotlarda hisobga olinadi.

8510-«Mulklarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar»;

8520-«Zahira kapitali»

8530-«Qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mol-mulklar»

Auditor zahira kapitalini tekshirishda, dastavval, uni shakllantirish uchun asos bo’luvchi me’yoriy hujjatlar mavjudligi va ularga rioya qilinayotganligini aniqlaydi. Balansning «Zahira kapitali» moddasi bo’yicha mavjud summaning tegishli sanaga tuzilgan sintetik va analitik hisob registrlaridagi (8510, 8520 va 8530 schyotlar bo’yicha kredit) qoldiqlariga tengligi tekshiriladi.

Zahira kapitaliga foydadan ajratmalar, uning korxona ta’sis hujjatlarida ko’zda tutilgan korxona ustav kapitalining 10 % yetmaguncha ajratilaveradi. Auditor ushbu kapitalning to’g’ri tashkil etilishi va to’ldirilib borilishini tekshirishda ajratmalar hisobiga yaratilgan zahira kapitali ustav kapitalining 10% dan oshmaganligi, mulklar (asosiy vositalar)ni qayta baholashda hosil bo’lgan inflyatsion zahiralarning hammasi 8531-schyot kreditiga olib borilganligini aniqlaydi.
BILIMLARNI CHUQURLASHТIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Ustav kapitalaini shakllantirish tartibi qanday?
   
2. 
   Ustav kapitali auditining me’yoriy asoslari bo’lib qaysi hujjatlar hisoblanadi?
   
3. 
   Zahira kapitali auditining manbasini ayting.
   
4. 
   Хususiy kapital auditining maqsadi nimadan iborat?
   
5. 
   Хususiy kapital auditining vazifalari nimalardan iborat?
   
6. 
   Хususiy kapital auditining rejasi qaysi me’yoriy hujjat asosida tuziladi?
   
7. 
   Хususiy kapital auditining dasturini tuzish uchun qaysi standartga asoslanish kerak?
   
8. 
   Zahira kapitali qaysi mablag’ hisobiga shakllanadi?
   
9. 
   Sotib olingan xususiy aksiyalarni tekshirishda qaysi hujjatlardan foydalaniladi?
   
10. 
    Тaqsimlanmagan foyda moliyaviy hisobot tarkibidagi qaysi shaklda o’z ifodasini topadi?
    

14-MAVZU: DAROMADLAR VA ХARAJAТLAR HAMDA

MOLIYAVIY NAТIJALAR AUDIТI
REJA:

1. 
   Moliyaviy natijalar auditining meyoriy asoslari.
   
2. 
   Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari.
   
3. 
   Moliyaviy natijalar auditining rejasi va dasturini tayyorlash.
   
4. 
   Moliyaviy natijalar shakllanishi va taqsimlanishini tekshirish.
   
5. 
   Mahsulot sotishdan olingan yalpi foydani tekshirish.
   
6. 
   Asosiy faoliyatdan olingan boshqa daromadlarni tekshirish.
   
7. 
   Moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlarni tekshirish.
   
8. 
   Favqulodda foyda va zararni tekshirish.
   
9. 
   Yakuniy moliyaviy natijani tekshirish.
   

Тayanch iboralar:

(Daromadlar, xarajatlar, soliq to’laguncha foyda, foyda, zararlar, favqulodda foyda va zarar, moliyaviy natija, moliyaviy hisobotlar, milliy stanlartlar, audit rejasi, audit dasturi)
1. Moliyaviy natijalar auditining meyoriy asoslari.

Mamlakatimizda bozor munosabatlariga asoslangan yangi iqtisodiy tizim vujudga kelmokda. Ushbu tizimning xususiyatlari quyidagilardan iborat: ko’pmulkchilikning-rivojlanishi, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan faoliyat turlarining erkin tanlash, talab va taklifning ustivorligi, iqtisodiyotning egiluvchanligi, tashqi iqtisodiy faoliyatning rivojlanishi, raqobatning mavjudligi, o’z-o’zini mablag’ bilan ta’minlash tamoyiliga to’lik amal qilishlik. Bozor iqtisodiyoti mavjud mulklardan ko’prok daromad (foyda) olishni taqozo qiladi. Endilikda mulkka egalik qilish, undan foydalanish va tasarruf etish faqat samara keltirishi kerak. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlarning asosiy mezoni ham mulklardan samarali foydalanish tufayli olinadigan foyda bilan belgilanadi. Bunday natijaga qabul qilingan qonun - qoidalarga to’liq amal qilish orqali erishish mumkin.

Хo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshirish va ularga xolisona baho berish daxlsiz auditorlar va auditorlik tashkilotlari zimmasiga yuklatilgan. SHu bois iqtisodiyotimizda auditorlik xizmati bozori vujudga keldi. Auditorlar o’zaro tuzilgan shartnomalarga asosan turli mulkdagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini ekspertizadan o’tkazadilar, noqonuniy operatsiyalarni aniqlash hamda korxona samaradorligini ta’minlashga qaratilgan tavsiyalar beradilar.

O’zbekiston Respublikasida 2000 yil 26 mayda yangi tahrirda tasdiqlangan «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunning 2-moddasida auditorlik faoliyatiga quyidagicha ta’rif berilgan: «Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish va boshqa shu bilan bog’liq professional xizmatlar ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi»⁸.

Audit va auditorlik faoliyati bo’yicha ayrim mutaxassis-olimlarning fikrlari maxsus adabiyotlarda kuyidagicha ifodalangan. Buxgalteriya hisobi va audit soxayeidagi taniqli olima, prof. M.M. Тulaxodjayevaning fikricha «audit bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’lik moliyaviy axborotlarni, bu hisobot yoki axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiklik darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etilishidir»⁹. Jumladan, prof. Podolskiyning fikricha auditorlik faoliyati buxgalteriya hisobotlarini, buxgalteriya hisobi hujjatlariii, soliq deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni tashqi tekshiruv o’tkazish bo’yicha tadbirkorlik ishi hisoblanadi¹⁰.

Тurli mulkdagi korxonalarning faoliyatlari asosiy va aylanma mablag’larga bevosita bog’likdir. Ushbu mablag’lar xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tashkil qilingandan e’tiboran foydalaniladi va ko’paytrib boriladi. Хo’jalik mablag’larining muhim manbasi xususiy kapital hisoblanadi. Kapital o’z navbatida ustav kapitali, qo’shilgan kapital va zahira kapitalidan tashkil topadi. Ushbu manbalar asosan korxona faoliyatidan olingan so’nggi moliyaviy natija, ya’ni foyda hisobidan ko’paytirilib boriladi. shuning uchun ham korxona moliyaviy natijalari auditning muhim ob’ekti hisoblanadi.

Тurli mulkdagi korxonalarning moliyaviy natijalari daromadlarga va xarajatlarga bevosita bog’liqdir. Korxonalardagi mavjud resurslar samarali foydalanishi kerak. Aks holda, korxona faoliyatida yuqori natijalarga erishib bo’lmaydi. shuning uchun daromadlar, xarajatlar ularning turlari va kelib chiqish manbalari doimiy ravishda nazorat qilib boriladi.

Korxona faoliyati bo’yicha moliyaviy natijalarning auditorlik tekshiruvi jarayonida quyidagi me’yoriy hujjatlardan foydalaniladi:

1. 
   «Mahsulot (ish, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish bo’yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida»gi nizom, 1999 yil 5 fevraldagi 54-sonli O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori (o’zgarishlar bilan).
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va Davlat Solik Qo’mitasining 2002 yil 24 yanvardagi 15, 2002-12-sonli «Huquqiy shaxslarning daromadi (foyda) bo’yicha soliqlarni hisoblash va byudjetga to’lash tartibi to’g’risida»gi yo’riqnoma.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-, sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalari», Adliya Vazirligidan 2003 yil 24 yanvarda 1209-son Bilan ro’yxatdan o’tgan.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasi Fukarolik Kodeksi 1996 yil 29 avgust 257-1-son (o’zgarishlar bilan).
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 1997 yil 24 aprelda 391-6-sonli O’zbekiston Respublikasi qonuni Bilan tasdiqlangan (o’zgarishlar bilan).
   
6. 
   «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. 1996 yil 30 avgust.
   
7. 
   «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonuni. 2000 yil 26 may.
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Davlat Mulk ko’mitasi va Davlat Soliq ko’mitasi tomonidan 2002 yil 25 martda 47, 10-1-48, 2002-33-sonli karori Bilan kabul qilingan «Хo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan davlat tasarrufidagi aksiyalar bo’yicha dividetnlarni hisoblash, to’lash va maqsadli foydalanish tartibi to’g’risida»gi nizom.
   

2. Auditning maqsadi, vazifalari va manbalari.

Moliyaviy natijalarning auditi ma’lum xususiyatlarga ega bo’lib, ularni quyidagicha ifodalash mumkin:

Moliyaviy natijalarning shakllanishi bir qancha ko’rsatkichlarga bog’liq;

Moliyaviy natija hisobot davridagi korxona faoliyatining yakuni hisoblanadi;

Korxonaning foyda bilan ishlashi yoki hisobot davrini zarar bilan yakunlanishi moliyaviy natijalarni shakllantiruvchi ko’rsatkichlarga bevosita bog’liq bo’ladi;

Moliyaviy natijalarga oldindan aniq bo’lmagan xavf-xatarlar, tasodifiy hodisalar o’z ta’sirini ko’rsatadi.

Moliyaviy natijalar auditidan maqsad buxgalteriya hisobida va hisobotida korxona foyda va zararlari ishonchli aks etganligi, sof foyda qonuniy taqsimlanganligi va foydalanganligini aniqlashdir.

Moliyaviy natijalarni tekshirish uchun ma’lumot manbalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:

1. Тa’sis hujjatlari, ta’sischilar majlisi bayonnomalari, buyruqlar, farmoyishlar.

2. 
   Dastlabki hujjatlar (kirim va chikim kassa orderlari, to’lov qaydnomalari, chiptalar, schetlar, to’lov topshiriqnomalari, ilova kilingan so’mdagi va valyutadagi schetlari bo’yicha bank ko’chirmalari, sotish, foyda va zararlar, soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydadan foydalanish schetlari bo’yicha hisob registrlari (qaydnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar).
   
3. 
   Bosh kitob, moliyaviy natijalar to’grisida hisobot, alohida soliqlar bo’yicha hisob- kitoblar va boshqalar hisoblanadi.
   

2. 
   9000-«Asosiy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari» ma’lumotlari.
   
3. 
   9100 -"Sotilgan tovarlar tannarxining schetlari" ma’lumotlari.
   
4. 
   9200 «Asosiy vositalarning sotilishi va turli chiqimi» ma’lumotlari.
   
5. 
   9300-«Asosiy faoliyatdan olingan boshka daromadlar hisobi schyotlari» ma’lumotlari.
   
6. 
   9400-«Davr xarajatlarining hisobi» ma’lumotlari.
   
7. 
   9500-«Moliyaviy faoliyatdan olingan daromadlar hisobi schyotlari» ma’lumotlari.
   

10. 
    9600-«Moliyaviy faoliyat bo’yicha xarajatlarning schetlari» ma’lumotlari.
    
11. 
    9700 - «Favkulotda foyda (zarar)lar hisobi schyotlari» ma’lumotlari.
    
12. 
    9800 - «Soliqlar va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi hisobi schyotlari» ma’lumotlari.
    

13. 9900 - «Yakuniy moliyaviy natija» ma’lumotlari.

Moliyaviy natijalar auditining asosiy vazifalari quyidagilarga qaratilgan:

Moliyaviy natijalarning shakllanishi va to’g’ri hisoblanganligini tekshirish;

foydaning to’g’ri ishlatilishini tekshirish;

moliyaviy natijalarni buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini aniqlash;

moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotlarning asosligi va to’g’rituzilganligini tekshirish.

3. Moliyaviy natijalar auditining rejasi va dasturini tayyorlash.

Auditning samaradorligi uni to’g’ri rejalashtirishga bevosita bog’likdir. Auditorlik tashkilotlari turli mulkchilik shaklidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning faoliyatlarini tekshiradi. Ushbu faoliyatlar o’z navbatida bir-biridan fark kiladi. Misol uchun, ishlab chikarish bilan shug’ullanuvchi korxonalarni xo’jalik jarayonlari ko’p hollarda xom ashyolarni sotib olish. Ularni ishlab chikarishda foydalanish, tayyor maxsulotlar olish va ularni sotish bilan bog’liq bo’lsa, savdo bilan shugullanuvchi korxonalarning faoliyatlari esa tovarlarni sotib olish va qayta sotish bilan bog’liq bo’ladi. shuning uchun xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatini audit qilishga rozilik berish va shartnoma tuzishdan oldin audit rejasi tuziladi.

Auditning rejalashtirilishi ushbu jarayonning muhim tarkibiy qismi bo’lib o’z ichiga auditorlik tekshiruvini umumiy hajmini aniqlash, audit dasturini tuzish, auditda qo’llaniladigan usullarni belgilash, tekshirish muddatlarini ko’rsatiladigan xizmatlarni va audit xatarini aniqlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi. Maxsus adabiyotlarda auditni rejalashtirishga auditning strategiyasi va taktikasini aniqlash deb ham e’tirof etilgan. Audit strategiyasi qo’yilgan maqsad va vazifalarni ma’lum ketma-ketlikda va aniq istiqbolga asoslanib bajarilishini ta’minlasa, audit taktikasi esa qo’yilgan maqsadlarga erishishning shakl va usullarini ifodalaydi¹¹. Auditni rejalashtirishdan asosiy maqsad audit jarayonidagi umumiy ish hajmini aniqlash, tekshirish muddatlarini belgilash, auditni o’tkazishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan ilg’or usullar tarkibini, ko’rsatiladigan auditorlik xizmati qiymatini hamda auditorlik xatarini aniqlashdan iborat. Auditni rejalashtirish 3-son «Auditni rejalashtirish» nomli AMS va 9 son «Auditorlik isboti va xatari» nomli AFMS talablari asosida amalga oshiriladi. Ushbu standartlarga asosan auditni rejalashtirishda quyidagi tamoyillar hisobga olinishi kerak bo’ladi: rejaning to’likligi; rejaning uzluksizligi; rejaning ixchamligi.

Audit standartlariga asosan uning rejalashtirilishi quyidagi uch bosqichda amalga sshiriladi:

auditning dastlabki rejasini tuzish;

auditning umumiy rejasini tuzish;

audit dasturini tuzish.

Auditning dastlabki rejasi auditorlik tekshiruvini o’tkazishga rozilik berishdan va auditorlik shartnomasidan oldin tuziladi. Ma’lumki ko’pmulkchilikka asoslangan korxonalarning faoliyatlari, ulardagi jarayonlar, audit ob’ektlari har xil bo’ladi. shuning uchun auditorlik tashkilotlari auditning dastlabki rejasini tuzadi. Ushbu rejadan xo’jalik yurituvchi sub’ektning turi va faoliyat yo’nalishi; korxonaning tarkibiy tuzilishi va boshqarilishi; korxona mablag’larining turlari va shakllanish tartibi; moliyaviy xo’jalik ko’rsatkichlar va ularning bajarilishi; korxonada ichki nazoratni tashkil etilishi; xo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa shaxslar bilan o’zaro hisob-kitoblari kabi masalalar o’z ifodasini topadi.

Yuqoridagi masalalarni o’rganish va auditning dastlabki rejasini tuzishda auditorlik tashkiloti korxonaning nizomi, korxona faoliyatini qayd etishga asos bo’lgan hujjatlar, hisob siyosatini aks ettiruvchi hujjatlar, moliyaviy hisobot, bank, moliya, solik organlarining xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatiga oid ma’lumotnomalari, korxonalar o’rtasida tuzilgan shartnomalar va ularning bajarilishi ma’lumotlaridan foydalanadi. Yig’ilgan ma’lumotlar tahlili natijasi va dastlabki rejaga asosan audit o’tkazishga rozilik oladi va shartnoma tuziladi¹².

Ushbu reja auditorlik guruhi rahbari tomonidan imzolanadi va auditorlik tashkiloti rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Quyida moliyaviy natijalarni tekshirish audit rejasi keltirilgan:

№	Rejalashtirilayotgan ish turlari	Bajarilish davri	Bajaruvchi	Izoh
1.	Daromadlarning auditi	Ikki kun	Auditor
2.	Хarajatlarning auditi	Ikki kun	Auditor
3.	Foyda (zarar) ning auditi	Ikki kun	Auditor