Soliq akademiyasi

Lizing muomalalarini tekshirishda, asosan auditorlik tashkilotlarining o’zi to’plagan dalillarga tayanish zarur. shuningdek, xodimlar va uchinchi shaxslarning og’zaki ma’lumotlarini inkor qilmagan holda, yozma dalillarga asoslanish zarur. Og’zaki olingan dalillar asosida ham bir qator muhim xulosalar qilish mumkinki, ular korxonada lizing muomalalari uchun qabul qilingan hisob siyosati, soliqqa tortish va boshqa huquqiy masalalar bilan tez tanishishga yordam beradi. Masalaga bunday yondoshuv qisqa vaqt ichida butun hisobot tizimini aniqlashni, uning bo’sh joylari va xatolarini belgilashga imkon yaratib, tekshiruv o’tkazish uchun vaqt sarfini kamaytiradi.

Lizing muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning tashkiliy jarayonlarini maqbullashtirish xatolar va chalkashliklarning turlari haqida ma’lumotlarni olishga yordam berib, ular lizing shartnomasi bo’yicha muomalalarni hisobda aks ettirish vaqtida paydo bo’lishi mumkin.

Lizing muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning umumiy rejasi va ish dasturi bilan bir qatorda lizing muomalalariga doir asosiy xatolar to’planadi va turkumlanadi.

Lizing muomalalarida ko’p uchraydigan xatolar ro’yxati.

Хatolar turlari	Qo’llaniladigan amallar
Тegishli litsenziyaga ega bo’lmasdan lizing faoliyatini amalga oshirish.	Og’zaki so’rov; hujjatlarni tekshirish.
Korxona hisob siyosatida lizing mulklari va lizing muomalalariga tegishli qoidalarning yo’qligi	Hujjatlarni tekshirish.
Тashqi va ichki hujjatlarga zid bo’lgan xo’jalik muomalalarini so-dir etish va buxgalteriya yozuvlarining mavjudligi.	Og’zaki so’rov; hujjatlarni tekshirish; tahliliy amallar.
Jadallashtirilgan amortizitsiya hisoblash mexanizmining noqonu-niyligi va noto’gri qo’llanilishi.	Hujjatlarni tekshirish
Lizingga olingan asosiy vositalarni o’z vaqtida va to’gri kirim qilmaslik.	Hujjatlarni tekshirish; Ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish.
Asosiy vositalarni lizingga olish bo’yicha muomalalarning hisobda no-to’gri aks ettirilishi.	Hujjatlarni tekshirish; Ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish.
Asosiy vositalardan foydalanish shartlariga rioya qilmaslik.	Og’zaki so’rov; hujjatlarni tekshirish.
Lizingga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini xiz-matlar tannarxiga asossiz qo’shilishi.	Mijozning hisob kitoblarini tekshrish (qayta hisoblash); hujjatlarni tekshirish; izma-iz tekshirib chiqish.
Lizing xizmatlarini sotish haj-mining pasaytirib ko’rsatilishi.	Mijozning arifmetik hisob-kitoblari-ni tekshirish (qayta hisoblash); Ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; izma-iz tekshirib chiqish.
Lizing kelishuvlarining shartno-malar tizimi bo’yicha kontragentlar bilan hisob-kitoblar holatining ishonchsizligi.	Mijozning arifmetik hisob-kitoblari-ni tekshirish (qayta hisoblash); ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; izma-iz tekshirib chiqish.
Soliqlarning noto’gri hisoblanishi va to’lanishi.	Ayrim xo’jalik muomalalarini hisobga olish qoidalariga rioya qilinishini tekshirish; izma-iz tekshirib chiqish.
Тaqdim qilingan hisobotning ishonchsizligi.	Mijozning arifmetik hisob-kitoblari-ni tekshirish (qayta hisoblash); Тahliliy amallar

Ushbu jadvalda keltirilgan xatolar ro’yxati auditorlik tashkilotining amaliy ish tajribasi asosida shakllantiriladi. shuning uchun ham huquqiy-me’yoriy baza o’zgargan va yangi xatolarning aniqlanishiga qarab ushbu ro’yxatning tarkibi va mazmunini o’zgartirish mumkin. Qoidabuzarliklar bo’yicha ma’lumotlar bazasini shakllantirish va doimiy ravishda yangilab borish auditorlik tashkilotiga qoidabuzarliklarni muntazam ravishda tahlil qilish, ularni aniqlash amaliyotini umumlashtirish va qoidabuzarliklarning moliyaviy hisobot ko’rsatkichlariga ta’sirini baholashga imkon yaratadi.

Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning to’g’riligini tekshirish.

Auditor asosiy vositalarga eskirish hisoblashning to’g’riligini tekshirishda o’rnatilgan har oylik eskirish hisoblash qoidalariga buxgalteriya tomonidan rioya qilinayotganligini aniqlashi lozim. Bunda tekshirish uchun asosiy vositalarga eskirish hisoblashda to’ldiriladigan 6-shakldagi hisob-kitob jadvali asos bo’lib xizmat qiladi. Auditorga xizmat qilish muddati o’tib, amortizatsiya hisoblash to’xtatilgan asosiy vositalar ob’ektlarining ro’yxati taqdim etilishi lozim. Agar korxonada tezlashtirilgan amortizatsiya hisoblash mexanizmi qo’llanilsa, ushbu holat uning hisob yuritish siyosatida ko’rsatilgan bo’lishi lozim.

Auditning ushbu blokida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:

0. 
   korxona hisob siyosatida ko’rsatilgan - asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblash qoidalariga rioya qilinishini tekshirish;
   
1. 
   amortizatsiya ajratmalarini asosiy vositalarning u yoki bu guruhiga olib borishning to’g’riligini tekshirish;
   
2. 
   har oylik amortizatsiya ajratmalari summalari bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish;
   
3. 
   amortizatsiya ajratmalarining hisobda o’z vaqtida va to’g’ri aks ettirilishini tekshirish.
   

Amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirishning to’g’riligini aniqlash № 5 BHMS, 21-BHMS va mijoz-korxona hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’ining tegishli qismiga muvofiq amalga oshiriladi. Buning uchun korxona hisob siyosati bo’yicha buyrug’ining qoidalari; asosiy vositalar amortizatsiya hisob-kitobi bo’yicha ishlanma jadvallar ko’rsatkichlaridan foydalaniladi.

Asosiy vositalar ob’ektlarining bir xil guruhlari bo’yicha amortizatsiya hisoblashning tanlangan u yoki bu usulini qo’llash butun foydali xizmat qilish muddati davomida boshqasiga o’zgartirilmasdan amalga oshirilishi lozim. Ammo, soliqqa tortish maqsadida amortizatsiya ajratmalari hisoblash O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 144-moddasiga muvofiq asosiy vositalar ob’ektlarining dastlabki qiymatiga nisbatan amalga oshirilishi ham mumkin.

Auditor tanlab tekshirish usuli bilan asosiy vositalarning foydali xizmat qilish muddati to’g’ri belgilanganligini aniqlaydi. CHunki, hisobot davridagi amortizatsiya ajratmalari summasi va amortizatsiya ajratmalari normalarini belgilash shunga bog’liq. Amortizatsiya ajratmalari normalari noto’g’ri belgilangan holatlar aniqlanganida, auditor buning oqibatida mahsulot(ish, xizmat)lar tannarxi qanchalik oshgan(pasaygan) ligini aniqlaydi.

shuningdek, amortizatsiya hisoblash muddatlarining boshlanish va to’xtatilish muddatlari, amortizatsiya hisoblashning muntazamligi, amortizatsiya hisoblashda pasaytiruvchi va oshiruvchi koeffitsiyentlarni qo’llashning to’g’riligini tekshirish zarur.

Amortizatsiya ajratmalari hisob-kitoblarining to’g’riligi tanlab tekshiriladi.

Amortizatsiya ajratmalarini mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib borishning to’g’riligini tekshirish amortizatsiya ajratmalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Auditor amortizatsiya hisoblanadigan ob’ektlar asosiy vositalarning qaysi guruhiga (ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarish) tegishliligini, asosiy vositalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) da ishlatilayotganligi yoki operativ (qisqa muddatli) lizing shartnomasi asosida berilganligini aniqlashi lozim. Noishlab chiqarish sohasidagi asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan amortizatsiya ajratmalari o’z mablag’lari manbalari hisobiga, operativ lizing asosida topshirilganlari bo’yicha esa foyda va zararlar schyotiga olib boriladi.

Asosiy vositalarga eskirish hisoblashni hisobga olishda eng ko’p uchraydigan qoida buzilish hollari: ayrim korxonalarda asosiy vositalarga eskirish hisoblash har choraklikda amalga oshiriladi; soliqqa tortiladigan bazani kamaytirish maqsadida ataylab xizmat qilish muddati o’tib ketgan asosiy vositalarga ham eskirish hisoblash davom ettiriladi; asosiy vositalarga asossiz tarzda tezlashtirilgan eskirish hisoblanadi va h. k.

Ularni quyidagi jadvalda bayon qilish mumkin.

Asosiy vositalarga amortizatsiya hisoblashda ko’p uchraydigan xato-kamchiliklar

Amortizatsiya ajratmalari bo’yicha aniqlangan xatolar	Qaysi hujjat qoidasi buzilgan	Хatoning oqibati
Asosiy vositalar dastlabki (inventar) qiymatining noto’g’ri aniqlanishi (oshirilishi yoki pasaytirilishi)	?	Amortizatsiya ajratmalari summalari oshib (kamayib), soliqqa tortiladigan foydaning buzib ko’rsatilishiga olib keladi.
Korxona zarar ko’rib ishlaganida amortizatsiya hisoblanmaslik	?	Хo’jalik faoliyati moliyaviy natijasining buzilishi va amortizatsiya hisoblanadigan ob’ekt foidali xizmat muddatining cho’zilishi
Amortizatsiya ajratmalarini har chorakda bir marta (choraklik hisobot tuzish paytida) hisoblash.	?	Хo’jalik faoliyati faktlarining vaqtinchalik aniqlik tamoyilining buzilishi. Alohida davrlar bo’yicha moliyaviy natijalar buzib ko’rsatilishi
Тo’liq amortizatsiya qilingan asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya hisoblashning davom ettirilishi	?	Buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining buzilishi. Mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxining sun’iy ravishda oshib ketishi, soliqqa tortiladigan bazaning, hamda yuridik shaxslarga mulk solig’ini hisoblashda mulklar qiymatining kamaytirilishi
Amortizatsiya ajratmalari hisoblashning boshlanish va to’xatilish muddatlarini aniqlashdagi xatolar	?	Amortizatsiya hisoblashni vaqtidan oldin boshlash soliqqa tortiladigan foydaning kamaytirilishiga, shuningdek, amortizatsiya hisoblashning vaqtidan oldin tugashini bildiradi
Ijaraga olingan asosiy vositalarga qilingan kapital xarajatlar bo’yicha amortizatsiya hisoblanishi	?	Ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxining pasayishi. Buxgalteriya hisoboti ko’rsatkichlarining buzib ko’rsatilishi

Amortizatsiya ajratmalarini tekshirish chog’ida quyidagi tahliliy amallar qo’llanilishi mumkin:

0. 
   asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar (0110-0199) bo’yicha qoldiqlarni va joriy yilda hisoblangan amortizatsiyani oldingi davrlardagi ma’lumotlar bilan taqqoslash va ularning o’zgarishini baholash;
   
1. 
   joriy yilda jamg’arilgan amortizatsiya qoldig’ini oldingi davrlardagi qoldiqlar bilan taqqoslash.
   

Asosiy vositalarga eskirish hisoblashning to’g’riligini tekshirishda auditor korxonada o’rnatilgan amortizatsiya normalarining mavjudligiga ishonch hosil qilishi lozim. Ularning yo’qligi yo’l qo’yilgan xatolarga sabab bo’lishi mumkin. O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga muvofiq (144-modda) 1998 yil 1 yanvaridan boshlab asosiy vositalarga quyidagi normalarga asosan amortizatsiya hisoblanadi:
Asosiy vositalarning amortizatsiya normalari

Asosiy vositalar guruhlari	Amortizatsiya normasi
1. Yengil avtomobillar, taksi, yo’llarda foydalaniladigan avtotraktor texnikasi, maxsus asbob-uskuna, inventar va jihozlar. Kompyuterlar, periferiya qurilmalari va ma’lumotlarni qayta ishlash uskunalari.	20 foiz
2. Yuk avtomobillari, avtobuslar, maxsus avtomobillar va avtotirkamalar. Sanoatning barcha tarmoqlari, metall quyish korxonasi uchun mashinalar va uskunalar, temirchilik-presslash uskunalari, qurilish uskunalari, qishloq xo’jalik mashinalari va uskunalari. Ofislar uchun mebel.	15 foiz
3. Тemir yo’l, dengiz va havo transporti vositalari. Kuch-quvvat beradigan mashinalar va uskunalar: issiqlik-texnika uskunalari, turbina uskunalari, elektr dvigatellari va dizelogeneratorlar. Elektr uzatish va aloqa qurilmalari. Тruboprovodlar.	8 foiz
4. Binolar, inshootlar va imoratlar.	5 foiz
5. Boshqa ushbu guruhlarga kiritilmagan, amortizatsiya qilinadigan aktivlar.	10 foiz

Asosiy vositalarni ta’mirlash auditi. Pudrat usuli va xo’jalik usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining xususiyatlari.

Asosiy vositalarni tiklash quyidagilar orqali amalga oshiriladi:

0. 
   ta’mirlash (joriy, o’rta, kapital);
   
1. 
   zamonaviylashtirish va qayta jihozlash.
   

Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarni tekshirish chog’ida auditor hujjatlar rasmiylashtirilishining to’g’rililigiga alohida e’tibor qaratishi lozim. Bunda dastavval, mazkur masala bo’yicha korxonada qanday hisob siyosati qabul qilinganligi aniqlashi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma-ketligini belgilaydi. Korxonalarda asosiy vositalarni ta’mirlashga doir xarajatlar quyidagicha hisobdan o’chirilishi mumkin:

0. 
   xarajatlarning qilinish me’yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga;
   
1. 
   asosiy vositalarni ta’mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan;
   
2. 
   xarajatlarni oldin 3190 - «Boshqa oldindan to’langan xarajatlar» schyotiga olib borib, keyinchalik bir me’yorda tannarxga qo’shib borish.
   

Agar hisob siyosatiga muvofiq korxonada asosiy vositalarni ta’mirlash uchun rezerv tashkil etiladigan bo’lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo’yicha (binolar, inshootlar, qurilmalar va hokazo) ajratmalar miqdori ko’zda tutilganligi yoki ajratmalarning yagona normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoiliga rioya qilinishini aniqlaydi. Тa’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv hisobiga hisobdan o’chiriladi. shuning uchun auditor yil oxirida (ta’mirlash ishlari tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to’g’rilanganligi (storno qilinganligi)ga ishonch hosil qilishi lozim.

Asosiy vositalarni ta’mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishini tekshirish chog’ida auditor, ishlab chiqarishga doir asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o’z manbalari hisobiga hisobdan o’chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. shuningdek, auditor ta’mirlash ishlari qaysi usul (pudrat yoki xo’jalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi.

Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta’mirlangan bo’lsa, ta’mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital ta’mirlash ko’zda tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan qoplanishini tekshirish zarur.

Korxonalar hisobot davrida asosiy vositalar ob’ektlarini zamonaviylashtirish va qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 - «Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga olinganligi, ta’mirlash ishlari yakunlanganidan so’ng asosiy vositalar dastlabki qiymati oshganligi, korxona qo’shilgan kapitalining ko’payishi hisobda ko’rsatilganligi.

Korxona asosiy vositalarni ta’mirlash bilan bog’liq barcha xarajatlarni ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmat)lar tannarxiga kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek korxonaning foydadan byudjetga to’lovlar bo’yicha byudjet bilan o’zaro munosabatlariga ham ta’sir etadi.

Auditor, eng avvalo, bu masala bo’yicha ham korxonada qanday hisob siyosati qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim korxonalar kelgusi yil uchun hisob siyosatini qabul qilishda ta’mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida hisobdan o’chiradigan tartibni qo’llaydilar. Boshqa korxonalar ta’mirlash fondi yaratadilar (ta’mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag’ ajratadilar), haqiqatda bajarilgan ta’mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan fond hisobiga hisobdan o’chiradilar.

Birinchi holatda ta’mirlashga doir barcha xarajatlar ta’mirlash qaysi hisobot davrida amalga oshirilgan bo’lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shilishi lozim; ikkinchi holatda korxona balansida turgan asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta’mirlash fondiga ajratmalar normativi hisoblab chiqariladi.

Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o’rta biznes korxonalari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulklar(aktivlar)ning salmoqli qismini tashkil etadigan yirik korxonalar qo’llaydilar.

Auditor ta’mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shishning to’g’riligini korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatidan kelib chiqib, uning o’zgarish hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta’sirini tekshirishi lozim.

Asosiy vositalarga eskirish hisoblash va ta’mirlash bo’yicha korxonada qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganlagini aniqlash uchun 8910-«Kelgusidagi xarajatlar va to’lovlar uchun rezervlar» schyotining ma’lumotlari bilan tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida «Тa’mirlash fondi» degan analitik schyot ajratilgan bo’lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik asoslanganligi (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi)ga ishonch hosil qilish zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo’yicha tabaqalangan yoki ajratmalarning yagona normasi o’rnatilgan bo’lishi mumkin. Agar yagona normativni qo’llash, auditor nuqtai nazaridan, tannarxning asossiz ko’tarilishi va soliqqa tortiladigan bazaning pasayishiga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida ko’rsatib o’tishi lozim. Masalan, ta’mirlash fondiga ajratmalarning yagona normasida, agar bino va inshootlarning qiymati umumiy balansda salmoqli o’rin tutsa, auditor keyingi yillarda qanday ajratmalar normalari qo’llanilganini ko’rib chiqishi lozim. Asosiy vositalar(binolar, inshootlar, transport vositalari, mashinalar va qurilmalar)ning xizmat qilish muddatlari xilma-xil, shuning uchun amortizatsiya ajratmalarining yagona normalarini qo’llash unchalik to’g’ri emas. Boshqa tomondan, mashina va qurilmalarni har xil ish smenalarida, alohida texnologik muhit va shunga o’xshash yuqori darajada eskirishga olib keladigan sharoitlarda ishlatish ham ta’mirlash fondiga qilinadigan ajratmalarni tezlashtirishni taqozo etadi. Pudrat shartnomasi bo’yicha hisoblangan summalar, ijtimoiy sug’urta fondi(ISF)ga ajratmalar va transport solig’idan tashqari, mehnat haqi sarflari (byudjetdan tashqari fondlarga ajratmalar bilan birgalikda) kabi xarajatlarga qo’shiladi. Auditor ta’mirlash fondiga ajratmalar normativlarining texnik-iqtisodiy asosi (hisob-kitobi)ning mavjudligi va har oylik ajratmalar qilishda ularga rioya qilinganligiga ishonch hosil qilishi lozim.

Pudrat usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining xususiyatlari. Bu holda ta’mirlash ishlari tuzilgan shartnomalar asosida pudratchi tashkilotlar tomonidan bajariladi, bunda 6010«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to’lanadigan schyotlar» schyotida aks ettiriladigan, korxonaning ta’mirlash tashkilotlari bilan hisob-kitoblari tekshirish ob’ektlari bo’lib hisoblanadi. shuningdek, ta’mirlash ishlari tadbirkor jismoniy shaxslar yoki tadbirkor bo’lmaganlar bilan tuzilgan pudrat shartnomalariga asosan ham bajarilishi mumkin. Sarflarni ishlab chiqarish xarajatlariga qo’shish faqat ta’mirlash ishlarini bajarish smetasi shartnoma bilan ko’zda tutilgan holatdagina mumkin. Agar bunday bo’lmaganda, jismoniy shaxslar bilan tuzilgan pudrat shartnomalari bo’yicha bajarilgan ishlar uchun qilingan xarajatlar korxonaning sof foydasi hisobiga hisobdan o’chirilishi lozim. Jismoniy shaxslardan byudjetga daromad solig’i ushlanishi va o’tkazib berilishi lozim.

Хo’jalik usulida bajarilgan ta’mirlash ishlari auditining xususiyatlari. Avval ta’kidlab o’tilganidek, ta’mirlash fondi tashkil etmaydigan ko’pchilik korxonalar barcha qilgan xarajatlarini ularning qilinish me’yoriga qarab mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko’rsatish) xarajatlariga qo’shadilar. Katta va o’rta korxonalarda maxsus ta’mirlash xizmatlari (sexlar, uchastkalar) bo’lishi mumkin. Bunday bo’linmalarning xarajatlari amalda ta’mirlash turlari: joriy, o’rta, kapital ta’mirlash bo’yicha 2310«Yordamchi ishlab chiqarishlar» schyotining «Тa’mirlash ustaxonasi» analitik schyotida oldindan yig’ilib ta’mirlash ishlari tugallanganidan keyin korxonada qabul qilingan hisob yuritish siyosatiga ko’ra 2310-schyot kreditidan ishlab chiqarish schyotlari (2010, 2510, )ning debetiga yoki ta’mirlash fondi (8910-schyot «Тa’mirlash fondi» analitik schyoti) hisobiga hisobdan o’chiriladi. Kapital va o’rta ta’mirlash uchun smetalar tuzilgan bo’lishi lozim. Bularning hammasi auditor tomonidan tekshiriladi. U xo’jalik muomalalarini hujjatlashtirish tartibi bilan tanishib chiqishi kerak. Dastlabki hujjatlar (materiallarni olish uchun talabnoma va boshqalar)da xarajatlarning yo’nalishi, ya’ni ta’mirlash ishlari ko’rsatilishi lozim. Auditor korxona ma’muriyatiga nuqson (defekt)lar vedomostiga asosan tuziladigan, choraklarga bo’lingan, ta’mirlash ishlarini o’tkazishning 1 yillik rejasini tuzishni tavsiya qilishi mumkin. Bu tadbirlar o’z navbatida korxonalarga ta’mirlash maqsadida mablag’lardan samarali foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirishga imkon yaratadi.

Хulosa qilib aytganda, asosiy vositalarni malakali auditorlik tekshiruvidan o’tkazish, sifatli auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi tuzish uchun ushbu hisob ob’ektini har tomonlama sinchiklab tekshirish, ma’lumotlarni tahlil qilish, shuningdek, bu ishga kirishishdan oldin asosiy vositalar hisobiga doir barcha me’yoriy hujjatlar hamda boshqa zarur manbalardan iborat ma’lumotlar to’plamini shakllantirish zarur.

2. Nomoddiy aktivlar auditi.

Nomoddiy aktivlarning mohiyati, ahamiyati, o’ziga xos belgilari va auditining xususiyatlari. Respublikamizda iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o’tishi tufayli korxona mablag’lari va mablag’lar manbalarini, shuningdek, ularning harakatini buxgalteriya hisobida aks ettirish uslubida ham sezilarli o’zgarishlar ro’y berdi. Buxgalteriya hisobining ob’ekti bo’lgan va tegishli nazorat o’rnatilishini talab etuvchi xo’jalik mablag’larining yangi turlari paydo bo’ldi. Bozor islohotlarining chuqurlashtirilishi va iqtisodyotning erkinlashtirilishi tufayli korxonalar, firmalar va aksiyadorlik jamiyatlarining xo’jalik yuritish amaliyotida mulkchilik va muomalalarning yangicha turlari kirib kelmoqda. Bulardan biri nomoddiy aktivlardir.

Nomoddiy aktivlarga patentlar, litsenziyalar, «nou-xou», savdo markalari, tovar belgilari, sanoat namunalari, dasturiy ta’minot, gudvill, tashkiliy xarajatlar, franshizalar, mualliflik huquqlari, yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari, xizmat ko’rsatish belgilari va boshqalar kiradi.

Хususan, bizning respublikamizda ham nomoddiy aktivlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish bo’yicha uslubiy ko’rsatmalar hali ishlab chiqilmagan.

Hozirgi kunda nomoddiy aktivlarni hisobda va hisobotda aks ettirish masalalariga sezilarli darajada e’tibor kuchaydi. Bular iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi va chet el investitsiyalarining ko’plab jalb qilinishi, moliya bozorlarining rivojlanishi; jahon iqtisodiyotida yakkahokimlik uchun raqobatli kurashning kuchayishi, fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi va murakkablashuvi kabi jahon iqtisodiy taraqqiyoti umumiy tendensiyalarining qonuniy oqibati hisoblanadi.

Mavjud me’yoriy hujjatlar va amaliy tajribaga tayangan holda nomoddiy aktivlar auditini quyidagi tartibda o’tkazish maqsadga muvofiqdir: hisob ob’ektlarining nomoddiy aktivlar qatoriga to’g’ri kiritilganligi, intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga o’xshashlar uchun korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlarni tahlil qilish, hujjatlarda aks ettirilgan qiymat ko’rsatkichlarini o’rganish, nomoddiy aktivlar kirimi, eskirish hisoblash va hisobdan chiqarilishiga doir muomalalarning buxgalterlik hisobida to’g’ri aks ettirilishi; nomoddiy aktivlarning haqiqatda mavjudligini inventarizatsiya qilish; nomoddiy aktivlarni hisobga olish va uning huquqiy jihatdan to’g’ri rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalarni umumlashtirish va aniqlangan xato kamchiliklarni tuzatish bo’yicha tadbirlar belgilash.

Mohiyatiga ko’ra nomoddiy aktivlar qatoriga jismoniy shaklga ega bo’lmagan, lekin korxona faoliyatida uning boshqa aktivlari qatorida qatnashib daromad keltiruvchi mablag’lar kiritiladi.

Patentlar, litsenziyalar, savdo markalari, savdo belgilari, mualliflik huquqlari kabi nomoddiy aktivlarning mohiyati O’zbekiston Respublikasining tegishli yuridik qonunlari bilan tartibga solib turiladi.

Nomoddiy aktivlarning o’ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: buyumlashgan ko’rinishga ega emasligi; uzoq vaqt davomida ishlatilishi; korxonaga foyda keltirish; ularni ishlatishdan olinishi mumkin bo’lgan foyda hajmining nisbatan yuqori darajadagi noaniqligi.

Nomoddiy aktivlarning mohiyatiga ko’ra xususiyatlarini ko’rib chiqamiz: sanoat intellektual mulk ob’ektlariga kashfiyot huquqi, sanoat namunalari, tovar belgilari, savdo markalari, xizmat ko’rsatish belgilari kiradi. Kashfiyot huquqi kashfiyot egasiga qaror qabul qilish uchun maxsus berilgan huquqdir. Kashfiyotlarni muhofaza qilishning eng ko’p tarqalgan tizimi ularni patentlashdir.

Patent - bu yuridik jihatdan tan olingan va ro’yxatga olingan mutlaq huquqdir. Patentga oid huquq uning egasiga tashqaridan boshqa shaxslar aralashmasligi sharti bilan patent amal qiladigan buyumdan, jarayon yoki faoliyatdan foydalanish, ularni ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish imkonini beradi.

Patentning patent organlarida ro’yxatdan o’tkazilishi uning himoyalanishiga kafolat bermaydi va u sudda muvaffaqiyat bilan himoyalanmaguniga qadar raqobatbardosh bo’la olmaydi. shuning uchun ham sudda muvaffaqiyatli himoya qilinishi bilan bog’liq xarajatlarni patent bahosining bir qismi sifatida kapitallashtirish lozimligi to’g’risida umumiy kelishuv mavjud.

Agarda sud jarayoni boy berilgan bo’lsa, u bilan bog’liq xarajatlar ham amortizatsiya qilinmagan patent qiymati ham hisobdan chiqariladi. Patentning balans qiymati zarardan nolga teng bo’lishi mumkin bo’lgan qiymatgacha kamaytiriladi.

Sanoat mulklari ob’ektlarining o’ziga xos xususiyati, ularga egalik huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjatlarining mavjudligi hisoblanadi.

Audit jarayonida nomoddiy aktivlar muhofaza hujjatlarinnig haqiqiyligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bunda, qoidaga ko’ra patent egasida saqlanadigan, faqat bitta rasmiy muhofaza hujjati berilishini, mazkur ob’ektdan litsenziyaga asosan foydalanadigan shaxslarda esa muhofaza hujjatining nusxasi bo’lishi lozimligini nazarda tutish kerak.

Хalqaro amaliyotda «nou–xou» tushunchasi bozor oborotida tijorat qadr - qimmatga ega bo’lgan, istalgan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish (tashkil etish va boshqaruv tizimini qo’shgan holda) axborotlarini o’z ichiga olishi mumkin.

shuningdek, «nou–xou» huquqlari ya’ni texnik-tajriba yoki ishlab chiqarish sirlari ham sanoat mulki ob’ektlariga taalluqlidir. Bunday huquqlar, odatda, yuridik kuchga ega bo’lgan qandaydir hujjatlar bilan tasdiqlanmaydi, lekin ular tijorat siri hisoblanadi va maxsus muhofaza qilishni talab etadi.

Amalda axborotlarga monopol egalik qilish huquqning vujudga kelishiga asos bo’lib xizmat qiladi. «Nou - xou» ni muhofaza qilish shartlari quyidagilardan iborat. Birinchidan, axborotning uchinchi shaxsga ma’lum bo’lmasligi uning tijoriy qadr-qimmatiga zarur shart - sharoit (zamin) bo’lib xizmat qiladi. Ikkinchidan, u uchinchi shaxslarning bemalol kirishlari uchun yopiq bo’lishi kerak (qonun asosida). Uchinchidan, axborot egasi uning maxfiyligini muhofaza qilish uchun zarur chora - tadbirlarni qo’llashi lozim. Ushbu maxfiylik shartlaridan birortasining buzilishi axbrot egasini uni himoya qilish huquqidan mahrum etadi. «Nou-xou» egasi huquqlarini himoya qilish O’zbekiston Respulikasi Fuqarolik Kodeksi va boshqa tegishli qonuniy hujjatlar bilan amalga oshiriladi.

Savdo markalari - kompaniyalarga, mahsulot yoki xizmatlarga oid berilgan nomlar, ramzlar yoki boshqa xil (aniqlab beruvchi) identifikatsiyalar. Ular egalik qilishni asoslash uchun ro’yxatga olinishi, ro’yxatga olinganlari esa - ularning faoliyat muddatlarini ma’lum bir davrga uzaytirish asosida yangilanib borishi mumkin. Bunday hollarda nomlanishlar, ramzlar va mahsulotning boshqa aniqlovchi identifikatsiyalari yuridik jihatdan himoyalanadi.

Savdo markasini sotib olish chog’ida to’langan pul mablag’lari summasi kapitallashtirib boriladi. Unga ishlov berish, uni himoya qilish, kengaytirish, ro’yxatdan o’tkazish yoki sudda himoya qilish natijasida yuzaga kelgan summalar ham kapitallashtiriladi.

SHu tariqa kapitallashtirilgan summalar savdo markasining foydali xizmat qilishi muddati mobaynida yoki ushbu muddatlardan qaysi biri nisbatan qisqa bo’lib chiqishidan kelib chiqqan holda - 40 yil mobaynida amortizatsiya qilinishi lozim.

Тovar belgilari birorta korxona tovar (xizmat)larini boshqa korxonalar tovarlari yoki xizmatlaridan farqlash uchun xizmat qiladigan belgilardir. Ular og’zaki, tasviriy, hajmli va boshqacha ko’rinishlarda bo’lishlari mumkin. Asosiy faoliyati har xil xizmat ko’rsatishdan iborat bo’lgan (mehmonxona, turistik byuro, transport korxonasi va shunga o’xshash) tashkilotlar tomonidan foydalanadigan xizmat ko’rsatish belgilari ham tovar belgilariga tenglashtirilgan. Тovar belgilari va xizmat ko’rsatish belgilari ishlatiladigan tovarlar yoki ko’rsatiladigan xizmatlarga maxsus (alohida) huquqqa egalikni tasdiqlaydi. Bu belgilar tovarlarga yoki qadoqlangan idish(upakovka)larga, chizmalarga, prospektlarga, schyotlarga, blankalarga, tovarlarni kuzatuvchi yoki ularni sotishga doir muomalalar bilan bog’liq hujjatlar yorliqlariga tushiriladi.

Тovar belgisi guvohnomasi tovar belgisidan foydalanadigan shaxsning huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjati bo’lib hisoblanadi.

Foydali model ishlab chiqarish vositalari va iste’mol buyumlarining, shuningdek, ular tarkibiy qismlarining konstruktiv bajarilishi kabi tavsiflanadi. Foydali model guvohnomasi foydali modelni ishlatish uchun uning egasiga maxsus huquq beruvchi muhofaza hujjati bo’lib hisoblanadi.

Sanoat namunalari uchun huquq xalq iste’mol tovarlari va ishlab chiqarish texnik mo’ljaldagi buyumlarning tashqi ko’rinishini belgilaydigan, badiiy konstruktorlik yechimlardan foydalanish huquqidir. Sanoat namunalari jismonan hajm egallaydigan model (avtomobil, samolyot, idish, stanok, mebel va shunga o’xshash), yoki yassi tasvirli sanoat rasmi (gazmol, gilam, shrift va shunga o’xshash) ko’rinishda bo’lishi mumkin.

EHM uchun dastur ta’minoti va ma’lumotlar bazasining qiymati nomoddiy aktivlar sifatida ularni xarid qilish sarflari va korxonaning o’zida ishlab chiqish sarflarini ifodalaydi, shu bilan birga dastur ta’minoti standart yoki buyurtmali bo’lishi mumkinligi ham hisobga olinadi.

Dastur vositalari texnik (shu jumladan dastur va ishlatiladigan) hujjatlashtirish bilan birgalikda ma’lumotlarni ifodalovchi vositada namoyish etadi. EHM uchun dastur ta’minotlarini va ma’lumotlar bazasini muhofaza qilish mualliflik huquqi vositalari orqali amalga oshiriladi.

Firmaning amaliy shuhrati - Goodwill - buxgalterlik hisobi va auditga oid adabiyotlarda har xil nomlanadi. Masalan, firmaning bahosi, firmaning yaxshi nomi, firmaning amaliy aloqalari va boshqalar. Firmaning amaliy shuhratiga har xil omillar ta’sir etadi. Jumladan, xaridorlar, kreditorlar va xizmatchilar bilan munosabatlar, ishlab chiqarish va boshqaruv tuzulmasi, firmaning joylashgan o’rni va boshqalar. Nomoddiy aktivlarning bu turi o’zining mazmuniga ko’ra sotgan korxona balansida turgan mulklarning bahosi bilan sotib olgan korxona tomonidan to’langan haqiqiy baho o’rtasidagi farq sifatida ifodalanadi. Ko’rinib turibdiki, nomoddiy aktivlarning bu turi odatda bir korxona tomonidan qandaydir bir boshqa biron bir korxonani sotib olishda vujudga keladi.

Agar sotilayotgan korxona yoki xaridorlar firma obro’sining qiymatini oldindan bilishni hohlasalar, u holda ular kompaniya oladigan o’rtacha tarmoq foydasidan oshadigan foyda normasidan kelib chiqib hisoblab chiqarishlari mumkin.

Тashkiliy xarajatlar - korxona faoliyatini tashkil qilish chog’ida qilinadigan xarajatlardir. Unga bevosita taalluqli bo’lgan xarajatlar (masalan, yuridik, buxgalteriya, devonxona va harakatlanish xarajatlari) tashkiliy xarajatlar sifatida kapitallashtirilishi mumkin. Mazkur holatda ushbu xarajatlarning kelgusi davrda foyda keltirishi kapitallashtirish uchun asos bo’lib hisoblanadi. Faoliyatning birinchi yilida jami summalarni xarajatlarga kiritish xarajatning daromad bilan muvofiq kelmasligiga olib keladi.

Ishlab chiqarish faoliyati muddati noaniq deb hisoblanishi bois ushbu xarajatlardan foyda olish davrini ham odatda aniqlash mumkin emas. SHu sababdan ham tashkiliy xarajatlarning aktiv sifatida tan olinishi biznesning aniq turiga bevosita bog’liq bo’ladi. Тashkiliy xarajatlar, ixtiyoriy tanlangan qisqa vaqt davri mobaynida amortizatsiya qilinadi.

Franshizalar odatda hukumat organlari tomonidan davlat mol-mulkidan (masalan, kabel televideniyesi kompaniyasi) foydalanish huquqiga egalik qilish uchun yoki kommunal xizmatlar ko’rsatish (elektr energiyasi), shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan aniq maqsadlar va aniq xizmatlardan foydalanish huquqiga egalik qilishlari uchun beriladi.

Franshiza to’g’risidagi har bir shartnoma franshiza haqiqiy bo’lib hisoblanadigan davrni, shuningdek franchayzor (foydalanishga oid huquq imtiyozini beruvchi sub’ekt)ning va franchayzi (ushbu imtiyozni oluvchi sub’ekt)ning huquq va majburiyatlarini aniqlashtiradi.

Ko’pincha franshizani olish qiymati yuqori bo’ladi va odatda franchayzi franchayzorga uning boshlang’ich qiymati kapitallashtirilishi va undan keyingina xarajatlar yuzasidan hisobdan chiqarilishi lozim. Agar u ma’lum bir muddat asosida cheklab qo’yilgan bo’lsa, uning qiymati oqilona va muntazam tarzda mazkur davr uchun amortizatsiya qilinishi lozim. Agar ma’lum aniq bir muddat belgilanmagan bo’lsa, amortizatsiya qilish uning oldingi davriy baholari bilan birgalikda aniq belgilangan xizmat qilish muddatiga asoslanishi lozim. Mazkur baholashlar oldingi baholashlarning qayta ko’rib chiqilishi zaruratini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Biroq to’liq amortizatsiya davri 40 yildan oshib ketishi mumkin emas.

Imtiyozdan foydalanuvchi sub’ekt tomonidan uni beruvchi sub’ektga xizmatlarga oid yillik va joriy to’lovlarni (masalan, rag’batlantirish tadbirlarida, tashkiliy masalalarni hal qilish borasida yordam ko’rsatganlik uchun) ularni kelgusida o’lchanadigan foyda keltirmasligi sababli, ilgari bo’lgan xarajatlar bo’yicha hisobdan chiqarilishi lozim. Agar franshiza o’z qiymatini yo’qotsa yoki qonun tomonidan bekor qilinadigan bo’lsa, amortizatsiya qilinmagan summa zudlik bilan zarar sifatida hisobdan chiqariladi.

Mualliflik huquqlari bu fan, adabiyot yoki san’at asarlarini nashr qilish, ommaviy ijro etish yoki boshqacha tarzda foydalanish uchun maxsus beriladigan huquqdir. Muallifga shaxsan mulkiy va mulkiy bo’lmagan huquqlar biriktiriladi. Muallifning hayotligida yoki o’limidan so’ng begona qilinmaydigan yoki boshqa birovga o’tkazilmaydigan mualliflik huquqi muhim nomulkiy huquq hisoblanadi.

Mualliflik mulkiy huquqi asarlardan foydalanish va boshqa shaxslarga o’tkazish, shuningdek, avloddan-avlodga o’tkazishda unga tegishli maxsus huquqqa asoslanadi.

Mualliflik huquqi fan, adabiyot yoki san’at asarlarining yaratilishi bilan vujudga keladi va uni himoyalash sud orqali amalga oshiriladi.

SHunday qilib, sanoat, intellektual mulklar auditining boshqa aktivlar auditidan farq qiluvchi tavsiflovchi xususiyatlari ob’ektlarni ekspertiza qilish va ulardan kelib chiqadigan huquqlarni tahlil qilishdan iboratdir. shuning uchun ushbu ob’ektlar auditida bu ob’ektlarga egalik huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni texnik tahlil qilish zarur. Buning uchun sanoat va intellektual mulk ob’ektlaridan foydalanishni yuridik rasmiylashtirish va huquqiy muhofaza qilish sohasida ishlaydigan, patent bilan ishonch bildirilgan mutaxassislarni konsul’tant sifatida jalb etish kerak.

Avval aytib o’tilganidek, bulardan tashqari, nomoddiy aktivlarga yer uchastkalari va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, ilmiy-tadqiqot va tajriba - konstruktorlik ishlari uchun qilingan uzoq muddatli xarajatlar va firmaning amaliy shuhrati (mavqeyi) kiradi. Yer uchastkalari va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari ular egalarining tegishli ravishda xo’jalik faoliyati uchun yoki boshqa maqsadda foydalanishga alohida huquqqa egaligini nazarda tutadi. SHuni nazarda tutish kerakki, yerdan foydalanish huquqiga egalik mazkur yer uchastkasining mulk qilib olinishini bildirmaydi. Korxona ushbu yerdan sotish huquqiga ega bo’lmasdan foydalanishi mumkin.

Ilmiy tadqiqot va tajriba - konstruktorlik ishlanmalari u yoki bu muayyan amaliy maqsad yoki qo’llash sohasiga tegishli bo’lmasdan butkul bilimlarni oshirishga ko’maklashadigan, asosan ilmiy - tadqiqotlar natijasida olingan bilimlardan foydalanish uchun yo’naltirilgan amaliy tadqiqotlar: muayyan buyumlar yoki jarayonlar sifatini yaxshilash, joriy qilish uchun o’tkaziladigan tajriba - konstruktorlik ishlari.

Nomoddiy aktivlar haqidagi ma’lumotlarni balansda aks ettirish borasida har xil mamlakatlarda turlicha yondoshuvlar mavjud, shuningdek bir xil iqtisodchilarning o’zlarida bu mablag’larga nisbatan qaramaqarshi tushunchalar uchraydi. Milliy va xalqaro standartlarda ko’rsatilishicha, u yoki bu birliklarni balans aktiviga qo’shish shunday hollarda bo’lish mumkinki, agar u to’g’risidagi ma’lumotlar ishonchli va uning pulda baholanishi asoslangan bo’lsa, agar shu birlikdan iqtisodiy resurslar yoki iqtisodiy foyda olish ehtimoli mavjud bo’lsa.

Nomoddiy aktivlar auditini tashkil etish va o’tkazishning umumiy tartibi. Nomoddiy aktivlar auditining maqsadi buxgalteriya hisoboti «nomoddiy aktivlar» moddasining ishonchlilik darajasi to’g’risida fikr shakllantirish va korxonada qo’llanilayotgan nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubi hamda soliqqa tortish bilan bog’liq muomalalarning O’zbekiston Respublikasida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqligini aniqlashdan iborat.

Nomoddiy aktivlar auditi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi:

1. Nomoddiy aktivlar mavjudligi ustidan nazorat o’rnatilishini aniqlash (mulkiy ob’ektlarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to’g’riligi; mavjudligini va muomalalarni hujjatlashtirishning to’g’riligini tekshirish; nomoddiy aktivlarni baholashning to’g’riligini tekshirish; inventarizatsiya qilish; hisobot ko’rsatkichlarining sintetik va analitik hisob ma’lumotlariga mosligini aniqlash);

2. Sintetik hisobni yuritish, nomoddiy aktivlarning kirimi va chiqimiga doir muomalalarni soliqqa tortishning to’g’riligini tekshirish (nomoddiy aktivlar kirimi va chiqimiga doir muomalalarni sintetik hisob registrlarida aks ettirilishi; nomoddiy aktivlar kirimga olinishi va chiqim qilinishiga doir muomalalarni soliqqa tortish masalalari);

3. Nomoddiy aktivlarga amortizatsiya hisoblash va hisobda aks ettirish (foydali xizmat muddatini belgilashning asoslanganligi; amortizatsiya hisoblashda qo’llanilgan usullarning qonuniyligi va asoslanganligi; amortizatsiya ajratmalarining hisobda aks ettirilishi).

Yuqorida keltirilgan masalalar bo’yicha yetarli ma’lumotlarga ega bo’lish auditorga nomoddiy aktivlar hisobining holatini mustaqil baholash va qoidabuzarliklar hamda amaldagi qonunchilik va belgilangan qoidalardan chetga chiqishlarni aniqlashga imkon beradi.

Auditor nomoddiy aktivlarni tekshirish chog’ida quyidagi ma’lumot manbalaridan foydalanadi:

0. 
   nomoddiy aktivlarni hisobga olishni va ular bilan bog’liq muomalalarni soliqqa tortishni tashkil etish masalalarini tartibga soluvchi asosiy me’yoriy hujjatlar;
   
1. 
   korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’i (farmoyishi) (nomoddiy aktivlar hisobiga taalluqli qismi);
   
2. 
   nomoddiy aktivlar sintetik va analitik hisobi bo’yicha korxonada qo’llaniladigan hisob registrlari;
   
3. 
   nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga oladigan dastlabki hujjatlar;
   
4. 
   buxgalteriya hisobotlari.
   

Dastavval, auditor korxona hisob siyosatining nomoddiy aktivlarni hisobga olish uslubiyoti bayon qilingan asosiy qoidalari bilan tanishib chiqadi. Bular xususan quyidagilardan iborat:

amortizatsiya ajratmalarini hisoblash usullari (bir butunligicha yoki nomoddiy aktivlarning har bir turi bo’yicha);

0. 
   amortizatsiya hisoblanmaydigan nomoddiy aktivlar ro’yxati;
   
1. 
   nomoddiy aktivlarni hisobga olish uchun qo’llaniladigan namunaviy qabul qilingan va korxonaning o’zida tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari;
   
2. 
   nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish muddatlari;
   
3. 
   nomoddiy aktivlar hisobiga doir hujjatlar aylanishi;
   
4. 
   nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni hisobga olishda qo’llaniladigan schyotlar ro’yxati.
   

Nomoddiy aktivlarga taalluqli muomalalarni tekshirish uchun sintetik va analitik hisob registrlari qo’llaniladigan hisob shakllariga bog’liq holda foydalaniladi.

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida nomoddiy aktivlarning sintetik hisobi 13-ASK jurnal-orderda va «nomoddiy aktivlarni hisobga olish vedomosti»da yuritiladi.

Buxgalteriya hisobining schyotlar rejasida korxonaga mulkiy huquq asosida tegishli bo’lgan nomoddiy aktivlarning miqdori va harakati to’g’risidagi ma’lumotlarni umumlashtirish uchun 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar»(0410-0490) schyotlar mo’ljallangan. Bu schyotlar balansga nisbatan aktiv bo’lib, ularning debet tomonida mavjud nomoddiy aktivlarning qoldig’i, kirimi va kreditida xo’jalikdan chiqishi aks ettiriladi.

Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan sharoitda quyidagi schyotlarning debet va kredit oborotlari bo’yicha mashinagrammalar tuziladi:

0400	Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar.
0410	Patentlar, litsenziyalar va nou-xau
0420	Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalari
0430	Dasturiy ta’minot
0440	Yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqi
0450	Тashkiliy xarajatlar
0460	Franshizalar
0470	Mualliflik huquqlari
0480	Gudvil
0490	Boshqa nomoddiy aktivlar
0500	Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schyotlar
0510	Patentlar, litsenziyalar va nou-xau eskirishi
0520	Savdo markalari, tovar belgilari va sanoat namunalarining eskirishi
0530	Dasturiy ta’minotning eskirishi
0540	Yer va tabiiy resurslardan foydalanish huquqining eskirishi
0550	Тashkiliy xarajatlarning eskirishi
0560	Franshizalarning eskirishi
0570	Mualliflik huquqlarining eskirishi
0590	Boshqa nomoddiy aktivlarning eskirishi
9220	Boshqa aktivlarning chiqimi

Nomoddiy aktivlar buxgalteriya balansi (1-shakl)ning aktiv qismidagi I- Uzoq muddatli aktivlar» bo’limida «Nomoddiy aktivlar» degan modda bo’yicha (boshlang’ich qiymati (020-satr), eskirishi (021-satr), qoldiq qiymat (022-satr)) aks ettiriladi.

Hisobotga beriladigan tushuntirishlarda quyidagi axborotlarning mohiyati bayon qilinishi lozim:

0. 
   nomoddiy aktivlar foydali xizmat muddatlari to’g’risidagi (ayrim guruhlari bo’yicha);
   
1. 
   qiymati qoplanmaydigan (eskirish hisoblanmaydigan) nomoddiy aktivlar to’g’risidagi;
   
2. 
   amortizatsiya ajratmalari hisoblash usullari to’g’risidagi.
   

Amalda nomoddiy aktivlarga doir muomalalar kamdan-kam sodir bo’lganligi sababli, mulklarni nomoddiy aktivlar qatoriga olib borishning to’g’riligini yoppasiga tekshirish maqsadga muvofiq.

Mulklar nomoddiy aktivlar qatoriga olib borilganligining to’g’riligini tekshirish chog’ida huquqlar va shunga o’xshash fuqarolik-huquqiy shartnomalar tuzilish natijasida sotib olinadi va patent to’g’risida, tovar belgilari, xizmat ko’rsatish belgilari, mualliflik huquqlari to’g’risidagi qonunlar bilan tartibga solinadi.

Mavjud nomoddiy aktivlarni quyidagilar asosida sotib olish mumkin:

0. 
   litsenzion shartnoma;
   
1. 
   «nou-xou»ni qabul qilishtopshirish shartnomasi;
   
2. 
   ta’sis shartnomasi.
   

Nomoddiy aktivlarni korxonaning o’zida yaratish quyidagilar doirasida amalga oshiriladi:

0. 
   asarni yaratish to’g’risidagi shartnoma;
   
1. 
   ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini bajarish to’g’risida shartnoma;
   
2. 
   ilmiy-texnik mahsulotni yaratish (berish) to’g’risida shartnoma.
   

Ekspertiza o’tkazish chog’ida e’tibor qaratish zarur bo’lgan ayrim shartnomalarning xususiyatlarini qisqacha ko’rib chiqamiz.

Mualliflik shartnomasida asardan foydalanish usullari mazkur shartnomaga muvofiq beriladigan muayyan huquqlar;

foydalanish uchun beriladigan huquq muddati;

mukofatlash ko’lami yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari.

Litsenzion shartnoma predmeti bo’lib shunday nomoddiy aktivlar hisoblanadi-ki, ular tegishli organlarda maxsus ro’yxatdan o’tkaziladi (kashfiyot, foydali model, sanoat namunasi, tovar belgisi, xizmat ko’rsatish belgisi). Litsenziyalovchi (barcha zarur hujjatlarni beruvchi tomon) va litsenziat litsenzion shartnomaning tomonlari bo’lib hisoblanadi. Litsenzion shartnomada ob’ektdan foydalanish usullari (sanoat mulki ob’ektidan foydalanishga doir muayyan huquqlar); foydalanish uchun beriladigan huquq muddati; mukofatlash ko’lami yoki uni aniqlash tartibi, to’lash tartibi va muddatlari. Mukofatlash litsenziatning foydasidan ajratma ko’rinishida yoki qat’iy summa ko’rinishda, yoki ushbu usullarni birgalikda qo’shib aniqlanishi mumkin. SHartnomada tomonlarning majburiyatlari ko’rsatiladi. Litsenzion shartnoma patent idorasida ro’yxatdan o’tkazilishi lozim.

«Nou-xou»ni bir-birovga o’tkazish shartnomasi bo’yicha «nou-xou» (axborot)dan foydalanish uchun beriladigan huquq emas, balki uning o’zi beriladi. SHartnomada «nou-xou»ni berish tartibi to’g’risidagi asosiy shartlar, shartnomaning amal qilish muddati, bahosi va to’lov tartibi, maxfiylikni saqlash bo’yicha tomonlarning majburiyatlari ko’rsatiladi. Berilayotgan «nou-xou»ni bayon qilish shartnomaning muhim shartlaridan hisoblanadi. SHartnoma ro’yxatdan o’tkazilmaydi.

Nomoddiy aktiv ob’ektini hisobga qabul qilish kuchga kirgan shartnoma asosida amalga oshiriladi. SHartnomalarni yuridik ekspertizadan o’tkazish uchun auditorlik firmasining yuristi jalb qilinishi mumkin.

Auditor shartnomalarni tekshirish bilan bir qatorda nomoddiy aktivlarni qabul qilishtopshirish dalolatnomasi (qabul qilish dalolatnomasi) va nomoddiy aktivlarni hisobga olish kartochkasi (№1-NMA shakli)ni to’lg’azishni tekshiradi. (majburiy rekvizitlarni to’lg’azishning to’g’riligi, foydali xizmat muddatining ko’rsatilish, hisobga qabul qilish sanalari (foydalanishga topshirish, ob’ektni ro’yxat qilish; dastlabki hujjatlarni hisob registrlarida aks ettirish).

SHartnomalar va dastlabki hujjatlarning yuridik rasmiylashtirilishi tekshirilganidan so’ng auditor nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymatini arifmetik tekshiruvdan o’tkazadi (ularning baholanishini). «Buxgalteriya hisobi to’g’risidagi qonun»ning 12-moddasi va «Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMSning 22-23 bandlariga muvofiq nomoddiy aktivlar buxgalteriya hisobida pul ifodasida aks ettiriladi.

Nomoddiy aktivlarni baholash ularning tegishli shartnoma qiymati va rejalashtirilgan maqsadlarda foydalanish uchun yaroqli holga keltirish xarajatlarini qo’shish tartibidan kelib chiqib aniqlanadi.

Nomoddiy aktivlarni baholash usullari

Nomoddiy aktivlar dastlabki qiymatini shakllantirish tartibi.	Nomoddiy aktivlarning olish manbalari.
	Pul o’tkazish yo’li bilan sotib olingan	Korxonada ishlab chikarilgan	Тekinga olingan	Ustav kapitaliga ulush sifatida olingan
1. Nomoddiy aktivlarni sotib olish va rejalashtirilgan maqsadlar uchun foydalanishga yaroqli holga keltirish uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo’yicha	x
2. Тayyorlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar bo’yicha		Х
3. Nomoddiy aktivlarning bozor qiymati va rejalashtirilgan maqsadlar uchun foydalanishga yaroqli holga keltirishga doir haqiqiy xarajatlar bo’yicha			x
4. Тa’sis shartnomasiga muvofiq ta’sischilarning kelishuvi bo’yicha				Х

«Nomoddiy aktivlar» nomli №7 BHMS 11 bandiga muvofiq nomoddiy aktivlarning boshlang’ich qiymati - bu aktivni sotib olishda haqiqatda to’langan pul mablag’lari yoki uning ekvivalentlari yoki ishlab chiqarishda qilingan haqiqiy xarajatlar qiymati.

Nomoddiy aktivlarning korxonada haqiqatan mavjudligi va ular ustidan ichki nazoratni amalga oshirish uchun nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish lozim. Bunda auditor №19-«Inventarizatsiyani tashkil etish va o’tkazish» nomli BHMS (O’zR. Adliya Vazirligida 2 noyabr 1999 y ro’yxatga olingan №833) va «Inventarizatsiya natijasida aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha chiqishini buxgalterlik hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to’g’risidagi NIZOM» O’zR Adliya Vazirligida – 2001 yil ro’yxatga olingan №1054) talablariga rioya qilinganligini sinchiklab tekshirishi zarur.

Хususan, auditor inventarizatsiyada aniqlangan nomoddiy aktivlar kamomadi buxgalteriya hisobida to’g’ri aks ettirilishini va soliqqa tortilishini aniqlaydi. Masalan: aniqlangan kamomadlarning balans summasi hisobdan o’chirilganda;

a) Debet 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti

Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar» (0410-0490)

b) Kam chiqqan nomoddiy aktivlar ob’ekti bo’yicha hisoblangan amortizatsiya summasi hisobdan o’chirilganda;

Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schetlar» (0510-0590)

Kredit 9220- «Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti

v) kam chiqqan nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga

Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti

Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti.

Agar baholash natijasida nomoddiy aktivning bozor qiymati (undiriladigan summa) qoldiq qiymatidan yuqori bo’lsa, olingan daromad summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

Debet 4730 – «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» scheti aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim bo’lgan bozor kiymatiga

Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti – nomoddiy aktivlarning qoldiq qiymatiga

Kredit 9310-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti – aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o’rtasidagi farq summaga (olingan daromad). Bunda auditor aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan summalarni aniqlashning asosliligini tekshirishi lozim. CHunki, olingan daromad summasi yuqorida nomi qayd qilingan NIZOMga muvofiq umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.

Agar baholash natijasida ob’ektning bozor bahosi (undiriladigan summa) kam chiqqan ob’ektning qoldiq qiymatidan past bo’lsa, ko’rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

a) Debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari» scheti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymatiga.

Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo’lgan bozor qiymati va qoldiq qiymati o’rtasidagi farq summaga (ko’rilgan zarar summasiga)

Kredit 9430 - «Boshqa operatsion xarajatlar» scheti–kam chiqqan nomoddiy aktivlar ob’ektining qoldiq qiymatiga.

Ko’rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig’ini hisoblashda umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi.

Nomoddiy aktivlar kamomadining aniq aybdori topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olish imkoni bo’lmagan hollarda kam chiqqan nomoddiy aktivlarni hisobdan o’chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi:

a) dastlabki qiymatiga

Debet 9220–«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti

Kredit 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schetlar» (0410-0490)

b) Amortizatsiya summasini hisobdan o’chirish

Debet 0500-«Nomoddiy aktivlar amortizatsiyasini hisobga oladigan schetlar» (0510-0590)

Kredit 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti

v) ko’rilgan zarar summasi

Debet 9430 –«Boshqa operatsion xarajatlar» scheti

Kredit 9220 –«Boshqa aktivlarning chiqimi» scheti

Ko’rilgan zarar summasi ham(!) daromad (foyda) solig’ini hisoblashda umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo’shiladi.

Inventarizatsiyada aniqlangan hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar ob’ektlari shularga o’xshash ob’ektlarning oshiqcha chiqish aniqlangan sanadagi bozor qiymati bo’yicha ularning foydali xizmat muddatini hisobga olgan holda baholanadi va buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

Debet 0400-«Nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan schyotlar» (0410-0490)

Kredit 9320-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» schyoti

Bu holda ham olingan daromad summasi umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.

Hisobga olinmay qolgan nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiya ular nomoddiy aktivlar tarkibiga qo’shilgan paytdan boshlab umumiy belgilangan tartibda hisoblanadi.

Nomoddiy aktivlarni inventarizatsiya qilish korxona rahbarining inventarizatsiya o’tkazish to’g’risidagi buyrug’i, «Nomoddiy aktivlarning inventar ro’yxati nomli inventar ro’yxat (№ INV-1 shakli), 0410-0490 schyotlarning sintetik hisob registrlari va Bosh daftarga asosan amalga oshiriladi.

Bunday tekshiruvni amalga oshirish uchun «Buxgalteriya balansi» (1-shakl), nomoddiy aktivlar schyotlari (0410-0490) va nomoddiy aktivlar eskirishi schyotlari (0510-0590) bo’yicha sintetik hisob registrlari, nomoddiy aktivlarni hisobga oladigan kartochkalar (NMA-1 shakl) dan foydalaniladi.

Yuqorida bayon qilinganlar asosida nomoddiy aktivlarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning umumiy chizmasini quyidagicha aks ettirish mumkin.

Buxgalteriya balansi (1-shakl)

Buxgalteriya balansi (1-shakl) «nomoddiy aktivlar» moddasi