Soliqlar va soliqqa tortish

1.Jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarning davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati.
Iqtisodiy kategoriya sifatida byudjet turli byudjet fondlarini shakllantirish, taqsimlash, foydalanish paytida yuzaga keluvchi va ro’yobga chiquvchi iqtisodiy munosabatlardir. Moddiy ma’noda byudjet - tegishli darajadagi davlat va mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo’yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidan iboratdir. Huquqiy kategoriya sifatida byudjet tegishli xudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag’larini shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasdiqlangan asosiy moliyaviy reja, yuridik me’yorlardan iboratdir.

O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining tuzilishi O’zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi to’g’risida”gi qonuniga muvofiq respublikaning mustaqil davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishi bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Davlat byudjetining tarkibiy tuzilishi

• 
  Respublika budjeti
  
• 
  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti
  
• 
  Mahalliy budjetlar
  
• 
  Tuman va shahar budjetlari
  

Tarkibiga respublika byudjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi byudjetini va mahalliy byudjetlarni olib, tuziladigan ijtimoiy va iqtisodiy rivojlantirish Davlat rejasiga muvofiq ravishda daromad va xarajatlar bo’yicha tuziladi.

O’zbekiston Respublikasi byudjet tizimi ichida Respublika byudjeti katta ahamiyatga ega. Respublika byudjeti Davlat byudjetining umumdavlat tusidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan qismi bo’lib, unda daromad manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili maboynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Shu sababli bu byudjetga asosiy soliqlar daromad manbai qilib biriktirilgan. Buni quyidagi jadvalda ham ko’rish mumkin.

1-jadval

O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlari ko’rsatkichlarining dinamikasi (mlrd.so’mda va foizda)



^{Soliq.uz sayti ma’lumotlari}

1-Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, byudjet daromadlarini

shakllantirishda egri soliqlarning o’rni muhim ahamiyatga ega bo’lib, bu turdagi soliqlar 2021 yilda 30.0 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2022 yilda 45.8 foizni tashkil etmoqda. To’g’ri soliqlar bo’yicha tushumlar esa 2021 yilda 45.8 foizni tashkil qilgan bo’lsa, 2022 yilda bu ko’rsatkich 133.6 foizга ўсган. Bu holatni ayrim to’g’ri soliqlar stavkalarining pasayishi natijasida yuz berganligi bilan izohlash mumkin.

Byudjet daromadlarida mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari ham alohida ahamiyatga egadir. Respublikamizda amalga oshirilayotgan izchil soliq-byudjet siyosati davlat byudjeti daromadlari qismida muayyan ulushni egallovchi byudjetning boshqa daromadlari dinamikasiga o’zining ta’sirini o’tkazgan.

Yuqorida biz Respublikamiz byudjetida soliqli to’lovlarning salmog’ini tahlil qildik, quyida esa Respublikai byudjetida soliqli to’lovlarning salmog’i tahlilini ko’rib o’tamiz:

2-jadval

Respublikai byudjeti daromadlarining asosiy ko’rsatkichlari dinamikasi (foizda va so’mda)



^{Soliq.uz sayti ma’lumotlari}

Diagramma ma’lumotlaridan ham ko’rinib turibdiki, mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari yillar bo’yicha kamayish tendentsiyasiga ega bo’lib, kamayishi kuzatilmoqda. Byudjetning boshqa daromadlari yillar bo’yicha nobarqarorlik tendentsiyasiga ega bo’lib, jumladan, Respublikai byudjeti daromadalarida eng yuqori salmoq to’g’ri soliqlarga tegishlidir.

3-Jadval ma’lumotlarini tahlil qilar ekanmiz, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining jami daromadlardagi salmog’i nobarqarorlik tendentsiyasiga ega bo’lib, oshganligini kuzatish mumkin.

3-Jadval ma’lumotlari asosida xulosa qilish mumkinki, jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar ichida eng asosiylaridan bo’lgan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ining kamayib borishi byudjet parametrlarida yaqqol namoyon bo’lmoqda. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i miqdorining kamayishi soliq stavkalarining pasayishi bilan izohlash mumkin va bu o’z navbatida aholi real daromadlari summalarining hajmi oshgani, turmush darajasining yaxshilanganiga bir muncha asos bo’la oladi.

3-jadval. Soliq turlari bo’yicha.




^{Soliq.uz sayti ma’lumotlari}

Jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig’ining respublika byudjeti daromadlaridagi salmog’i dinamikasi

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i ularning ulushi kamayishini ko’rish mumkin. Mazkur holatni jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalarini tushirilishi bilan izohlash mumkin.

Jismoniy shaxslardan olinadigan yana bir soliq turi tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy belgilangan soliq bo’lib, bu soliq ham byudjet daromadlarida o’ziga xos o’ringa ega. Buni quyidagi jadvalda ham ko’rish mumkin:

4- jadval Tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliqning byudjet daromadlaridagi salmog’i dinamikasi11

^{Soliq.uz sayti ma’lumotlari}

4- Jadval malumotlaridan ko’rinib turibdiki, tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliqning davlat maqsadli jamg’armalarsiz daromadlaridagi ulushi ham o’zgarishsiz bo’lgan. Bu holat mazkur soliq bo’yicha tushumlar barqarorligini anglatadi.

Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, jismoniy shaxslardan olinadigan yer solig’i ulushining o’sganligini ko’rish mumkin. Bu holatni yer solig’i stakalarining oshirilishi bilan izohlash mumkin. Yuqoridagi mulohazalarimizdan ko’rinib turibdiki, jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlar mamlakatimiz soliq tizimida byudjet manfaatlari nuqtai nazaridan olib qaralganda asosiy o’rinlarni egallamasada, lekin soliq tizimida o’z ta’siriga ega. Bundan ushbu soliqlar davlatning soliq siyosatini amalga oshirishda muhim qurol ekanligi yaqqol ko’rinib turibdi, albatta, bu soliqlarning soliq tizimida tutgan o’rni va ahamiyati to’g’risida fikr bildirilayotgan paytda faqat uni byudjet manfaatlari nuqtai nazaridan qarashning o’zi etarli emasdir.