Sosial fəlsəfə

55. İctimai şüurun formaları: din, fəlsəfə, elm, incəsənət, əxlaqi, siyasi və hüquqi şüur.

Mənəvi həyatın strukturunda mənəvi istehlak da əhəmiyyətli rol oynayır. Mənəvi istehlak mənəvi nemətlərin mənimsənilməsi, istifadəsi prosesidir. Mənəvi istehlak bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Birinci, mənəvi dəyərlər maddi dəyərlərdən fərqli olaraq istehlak edildikdə yox olmur, əksinə insanın mənəvi dünyasını daha da zənginləşdirir. İdeyalar, baxışlar, bədii obrazlar və digər mənəvi dəyərlər istehlak prosesində insanın mənəvi keyfıyyətlərini yüksəldir. Çünki mənəvi istehlakın məqsədi insanın yaradıcı qüvvələrini və qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir.

İkinci, mənəvi istehlak prosesi müəyyən mənada həm də istehsal deməkdir. Belə ki, hər bir oxucu, tamaşaçı və ya dinləyici mənəvi dəyərləri istehsal etdikdə onları öz həyat təcrübəsi nöqteyi-nəzərindən mənalandırır. Bu halda istehlak prosesi insanın zəkası və hissləri ilə, onun daxili aləminin fəallığı ilə bağlı olur. Başqa sözlə desək yaradıcı xarakter daşıyır. Bu mənada mənəvi istehlaka həm də mənəvi istehsal kimi yanaşmaq olar. Sonra, cəmiyyətdə yaranmış mənəvi nemətləri geniş yaymaq və insanları onları istehlak etməyə öyrətmək üçün bir sıra sosial institutlar və təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onlar mənəvi istehlakın normal baş verməsini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirirlər.

Yuxarıda qeyd olundu ki, mənəvi tələbatlar insanların asudə vaxtlarında ödənilir. Bu daha çox mənəvi istehlaka aiddir. Xüsusilə də bədii dəyərləri mənimsəmək üçün, incəsənət əsərlərinin nümayiş etdirildiyi kino, teatr və konsertlərdə iştirak etmək, sərgilərə baxmaq üçün kifayət qədər asudə vaxta malik olmaq tələb olunur.

Mənəvi həyatın ahəngdar fəaliyyət göstərməsi və inkişafı üçün onun yuxarıda göstərilən bütün tərəfləri (mənəvi fəaliyyət, mənəvi istehsal, mənəvi tələbat və mənəvi istehlak) arasında uyğunluğun təmin olunması zəruridir. Onlar bir-birilə sıx vəhdətdə və dialektik qarşılıqlı təsirdə çıxış edir. Buna görə də mənəvi istehlak bir tərəfdən mənəvi tələbatlar ilə digər tərəfdən isə mənəvi istehsalın təkmilləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır.

Mənəvi sfera həm də mənəvi münasibətləri və ünsiyyəti də əhatə edir.

Mənəvi münasibətlər insanlar arasında mənəvi istehsal və mənəvi istehlak prosesində bir-birilə daxil olduğu münasibətlərdir. Bu münasibətlər ideya və baxışların, nəzəriyyələrin işlənib hazırlanması ilə əlaqəlidir. Onlar mənəvi fəaliyyəti şərtləndirən bütün amillərin, vasitələrin, formaların məcmusu ilə əlaqələdir. Onların tərkibinə mənəvi fəaliyyətin bütün növlərində (elmi, bədii, ideoloji, əxlaqi, dini, estetik, təhsil, tərbiyə və s.) yaranan münasibətlər daxildir.

Nəhayət, mənəvi sferanı mənəvi ünsiyyətdən kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Sosial ünsiyyət cəmiyyətin varlığının zəruri tərəfıdir. Ünsiyyət prosesində maddi fəaliyyət məhsullarının, informasiyanın və psixiki vəziyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi baş verir. Bu cür qarşılıqlı əlaqələr insanların birgə həyat fəaliyyəti tələbatından irəli gəlir. İctimai münasibətlərin reallaşdığı sosial ünsiyyət informasiya əlaqələrinin bir tipidir. Ünsiyyətin maddi və mənəvi formaları müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Ünsiyyət formaları kütləvi, qrup və fərdi səviyyəyə ayrılır. Nəhayət göstərilməlidir ki, ünsiyyət bilavasitə və dolayısı ilə ola bilir.