Sosial İş və Ailədaxili Zorakılıq Mehriban Nəsibova Cinsi zorakılıq

Cinsi Zorakılıq, HİV/QİÇS və digər CYİ

 

Cinsi zorakılıq HİV/QİSÇ və digər cinsi yoluxucu infeksiyaların müxtəlif yollarala yayılmasına şərait yaradır. Cinsi zorakılıq zamanı təhlükəsiz cinsi əlaqədə olmaq imkanından məhrum olmaq, cinsi zorakılığı müşayət edən fiziki xəsarətlərin yetirilməsi və cəmiyyətdən qovulmaq qorxusu qadınların HİV/QİÇS və digər CYİ-lara yoluxmasını artırmaqla onların cinsi sağlamlıqlarını müdafiə etmək qabiliyyətini təhlükə altına alır. Problemin kökündə dayanan gender qeyri-bərabərliyi zəminində yaranan problemlər virusun birbaşa və dolayı yolla yayılmasına şərait yaradır. “Cəmiyyətlərin kişi və qadınların üzərlərinə qoyduğu fərqli təyinatlar və rollar onların özlərini HİV/QİÇS-dən qorumaq və onun təsirləri ilə mübarizə aparmaq imkanlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Bu səbəbdən də HİV yayılmasının qarşısını almaq üçün qadınların hüquqlarının təmin olunması və həyatın bütün sahələrində səlahiyyət verilməsi tələb olunur”.

 

Məcburi cinsi əlqə zamanı qadınların təhlükəsiz cinsi əlaqəni razılaşdırmaq və ya hamiləliyin qarşısını alan vasitələrdən istifadə etmək imkanları olmur və belələiklə də yoluxma riski artır. UNAİDS görə qadınlar biologi cəhədən virusa daha həssasdırlar və müdafiəsiz cinsi əlaqə zamanı onların HİV-ə yoluxması ehtimalı kişilərə nisbətən iki-beş dəfə artıqdır. Zorakı cinsi əlaqə zamanı hamiləliyə qarşı vasitələrdən istifadə etmək imkanı olmayan qadınlar sonradan həmin vasitələrdən gizli şəkildə istifadə etməyə cəhd göstərməklə gələcəkdə əgər həyat yoldaşlarının bundan xəbər tutduğu halda öz həyatlarını təhlükəyə atmış olurlar.

 

Cinsi əlaqə zamanı müşayiət olunan fiziki xəsarətlərin yetirilməsi HİV/QİÇS və CYİ yoluxması riskini artırır. “Zorlama zamanı qurban qanaxmadan əziyyət çəkə bilər və cinsiyyət orqanları zədələnə bilər. Bu isə HİV-in qana keçməsinə şərait yaradır”.

Aparılmış son tədqiqatlar müəyyən etmişdir ki, cinsi zorakılıq qurbanının “seksual bağlılıqla artan intim münasibətə olan ehtiyacı onun yaxınlıq və istiliyi təkrar cinsi əlaqələr vasitəsilə axtarmasına gətirib çıxarır”. Cinsi zorakılıq qurbanları təsadüfi cinsi əlaqədə olmaq üçün bir ildə bir neçə cinsi partnyorlarla əlaqədə olurlar və hamiləliyə qarşı vasitələrədən istifadə etmirlər və bütün bunlar da planlaşdırılmamış hamiləlik və cinsi yolla xəstəliyə yoluxma riskini artırır.

Xüsusilə silahlı münaqişələr HİV/QİÇS yayılmasının artımasına münbit şərait yaradır. Dünyanın müxtəlif bölgələrində məcburi hamiləlik və cinsi köləlik məqsədilə zorlama və cinsi zorakılıqlar məqsədyönlü müharibə silahına çevrilib. UNAİDS qeyd edir ki, “Bosniya, Xorvatiya və Rvandada aparılmış tədqiqatlar zamanı müəyyən edilib ki, qadınların zorlanması və digər formada həyata keçirilən cinsi zorakılıqlar müharibə silahı kimi həyata keçirilib. Münaqişə aparan tərəflərin həyata keçirdikləri zorlama halları və bu vəhşilikdən əziyyət çəkmiş qadınların cəlb olunduğu fahişəxana şəbəkələrinin yaradılması ilə bağlı məlumatlar var. Dəqiq məlumatlar məhdud olsa da (xüsusilə keçmiş Yuqoslaviyada) zorlama və nəticə etibarilə sonda cinsi kölələrə çevrilən bir çox qadının HİV virusuna yoluxması ehtimalı böyükdür”.

 

Münaqişə vəziyyətləri yoxsulluğun artmasına səbəb olur və qadınları və qızları sağ qalmaq üçün seks alverinə qoşulmağa məcbur edir. Qadınlar cinsi əlaqəyə girmək müqabilində yemək, pul və ya sığınacaq təklif edən hərbçilər tərəfindən istismar edilirlər. Qaçqın düşərgələrində olan təhlükəli şərait qadın və qızların cinsi zorakılığa məruz qalması riskini artırır. HİV virusuna yoluxmuş əsgərlər isə evə qayıtdıqdan sonra öz partnyorlarını riskə atırlar. Münaqişədən sonra isə qadınlar yenidənqurma proqramlarında, qaçqın düşərgələrində və evlərinə qayıtdıqdan sonra zorakılıq və ayrı-seçkiliyə məruz qala bilərlər. Müharibə zamanı baş verən sosial və iqtisadi çevrilişlər qadınlara mənfi təsir göstərir və onların sağ qalmaq üçün seks alverinə qoşulmasına və ya insan alverinin qurbanlarına çevrilməsinə şərait yaradır ki, bu da virusun yayılmasına gətirib çıxarır.

 

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası 2000-ci ildə 1308 saylı Qətnamə qəbul edərək HİV/ QİÇS və digər CYİ-ların yayılmasının beynəlxalq təhlükəsizliyə potensial təhlükə olduğunu bildirdi və bütün sülh yaratma fəaliyyətlərində HİV-in qarşısının alınması tədbirlərindən istifadə olunmasını tövsiyyə etdi. BMT Baş Assambleyası 2001-ci ildə HİV/ QİÇS üzrə Öhdəlik Bəyənnaməsini yekdilliklə qəbul etdi. Bəyənnamənin 75-78-ci bəndlərində təlimlərin keçirilməsi, humanitar və sülhməramlı fəaliyyətlərdə iştirak edən şəxsi heyətlərin məlumatlılığının artırılaması yolu ilə 2003-cü ilə qədər əldə olunması nəzərdə tutulan istiqamətlər əks olunub.

 

HİV/QİÇS və digər CYİ-lara yoluxduqdan sonra icmadan qovulmaq və zorakılığa məruz qalmaq qorxusu qadınları virusa qarşı mualicə almaq və müayinə olunmaqdan çəkindirir. Cinayət hüququ cinsi zorakılığı idarə edir və polis və istintaqçıların reaksiyalarını müzakirə edən veb səhifələrdə təsvir olunan səbəblər üzündən hər hansı qadın bir çox səbəbələrə görə zorlandığını açıq deməyə həvəs göstərmir. O, yaşadığı icmadan qovulmaqdan və ya polisin ona inanmayacağından qorxur. Qeyri-müvafiq müalicə və qurbanların dəstəklənməsi sisteminin olmaması zorlanma və cinsi zorakılıqdan sonra qadınların müalicə üçün müraciət etməsinə mane olur və yeni yoluxma halları barəsində məlumat əldə etmək çətinləşir.

 

UNİFEM-in bildirdiyi kimi, HİV virusuna yoluxmuş qadınlar yaşadıqları icma daxilində zorakılıqla üzləşməkdən qorxduqlarına görə öz xəstəliklərini açıb deməkdən çəkinirlər. “Epidemiya isə sonradan gender zəminində baş verən zorakılıqlara yol açır, seks ticarətinə cəlb edilən HİV virusuna yoluxmuş və ya yoluxması güman edilən qadınlar müalicə zamanı ayrı-seçkiliyə məruz qalır, ailələri və yaşadıqları icma tərəfindən tərk edilirlər, işdən qovulurlar, döyülürlər və hətta qətlə yetirilirlər”.

Kişilərdən daha çox qadınlar pandemiya yanğısından əziyyət çəkirlər və tələbkar olmadıqlarına görə danlanırlar. Nəticədə, çox vaxt qadınlar müayinə olmaq və özünü qorumaq üçün məlumat əldə etmək imkanından məhrum olurlar ki, bu da virusun ailə üzvlərinə ötürülməsinə səbəb olur. UNAİDS-in İcraçı Direktoru Piter Piotun bildirdiyi kimi qadınlara və qızlara qarşı zorakılıqla mübarizə digər sahələrədə olduğu kimi cinsi zorakılıq və QİÇS ətrafında olan sükutu da aradan qaldırır.

 

Cinsi zorakılıqla bağlı nəinki şikayət olunmur eyni zamanda bu cür hallar kifayət qədər araşdırılmır və tədqiqatlar az aparılır. Bütün qurbanlar zorakılıqla bağlı polisə şikayət edərkən problemlə və müqavimətlə rastlaşırlar; polis və təhqiqatçılar çox vaxt cinsi zorakılıq hallarının təhqiqatını aparmağa və ya təhqiqatı davam etdirməyə müvəffəq olmurlar; hətta istintaq başa çatdıqdan sonra belə təhqiqatçılar cinayət sanksiyalarını axıra qədər davam etdirməməyə qərar verə bilərlər. Bir hesabatda göstərildiyi kimi:

 

Maneələri saymaqla qurtarmaz. Cinsi zorakılıq qurbanları çox az hallarda cinayətlə bağlı polisə şikayət edirlər; şikayət olunduqda isə polis öz qərəzli sosial mövqeyinə və əqidəsinə görə hadisənin “aşkar olunmadığını” bildirir; təhqiqatçılar çox vaxt işdən imtina edirlər çünki bu cür məhkəmə işini udmaq çox çətindir; bir çox hallarda qurbanlar hökmün çıxarılmasını tələb etmirlər çünki iş məhkəməyə ötürüldükdə burada qurbanın çarpaz sorğu-suala tutulması və günahlandırılması amansız ola bilər.

 

Bir çox ölkələrdə qurbanlar təkrar sorğu-suallara tutulurlar. Məsələn, “çoxsaylı dinləmələrin qurbana psixoloji zərər vurduğu hamı tərəfindən qəbul olunsa da, Polşada qurbanları bir neçə dəfə sorğu-suala tuturlar: polis orqanlarının nümayəndələri qurbanların adətən iki-dörd dəfə dinləmələrə cəlb olunduğunu bildirirlər”. Qadınlar nadir hallarda qadın zabitlər tərəfindən sorğu-sual edilirlər və bir tərəfli güzgü ilə mühafizə olunmadan təqsirkarın şəxsiyyətini müəyyən etməyə məcbur edilirlər. Bundan əlavə “dindirilmələr çox vaxt qurbanlar üçün alçaldıcı olur, çünki hazırlıq görülmür, proses təcrid olunmuş otaqlarda aparılmır və sorğu-sualların digər polis nəfərlərinin iştirakı ilə aparılması geniş yayılıb”. Polis zabitləri eyni zamanda ‘tam zorlamanı’ (təqsirkar tanış deyil, qurban açıq-saçıq geyinməyib, spirtli içkidən istifadə olunmayıb və s.) “digər zorlamalardan fərqləndirirlər”.

Birləşmiş Ştatlarda polisin cinsi zorakılığa olan münasibəti ilə bağlı hesabatlar da oxşar qiymətləndirmələrə əsaslanır. Bir çox ədalət mühakiməsi sistemlərində hüquq mühafizə orqanı əməkdaşlarının cinayət hadisəsi ilə bağlı şikayətin “aşkar olunmadığını” bəyan etməsi qeyd olunmaqla bir hesabatda deyilir:

Səthi araşdırma apardıqdan sonra hadisənin müəyyən olunmadığı bəyan edilə bilər. Bu halda polis qanundan kənar halların və qərəzli mövqeyin təsirinə düşür və qurbanın etibarlılığını zorlama mifi ilə bağlı olan təsəvvürlər daxilində nəzərdən keçirir. Zorlama mifində olan təsəvvürlər isə bir çox şikayətlərin müəyyən olunmamasına gətirib çıxarır. Hətta əgər qurbanın bədənində əziklər varsa, gözlərinin altı göyəribsə, bədənində siqaret yanıqları varsa və döşləri dişlənibsə belə polis tərəflərin əvvəllər cinsi əlaqədə olmasına istinad etməklə bu cür halların müəyyən olunmadığını bildirir.

“Human Rights Watch” təşkilatının apardığı araşdırmalar müəyyən etmişdir ki, Rusiyada, polis cinsi cəhətdən fəal həyat tərzi sürən qadınların və ya zorakılıqla bağlı şikayətlərin gecikdirildiyi hallarda həmin müraciətləri qeydə almır. “Human Rights Watch” təşkilatına görə qurbanlar yalnız böyük səy və inadkarlıq göstərdikdən sonra cinsi zorakılıqla bağlı şikayətlərin polis tərəfindən qəbul olunmasına və qeydə alınmasına nail olurlar. Daha sonra isə polis qurbanla kobud rəftar edir və onu kəskin sorğu-suala tutur.

 

İstintaq prosesinin özü də bezikdirici olur. Təhqiqatçılar “şikayətçinin psixoloji təsvirini yaratmaq və ya ona qarşı olan hücuma nə dərəcədə müqavimət göstərdiyini müəyyən etmək üçün” qurbanın ailə üzvlərini, dostlarını və həmkarlarını sorğu sual edirlər.

Eyni qayda ilə Ukraynada da qurbanın psixoloji təsvirini müəyyən etmək və beləliklə də onun hücum edənə qarşı müqavimət göstərmək iqtidarında olub-olmadığını təyin etmək üçün “qurbanın ailə üzvləri, qonşuları və ya həmkarları sorğu-sual olunur”.

 

Hətta əgər şikayət qəbul olunursa belə təhqiqatçılar sonradan istintaqın davam etdirilməməsinə qərar verə bilərlər. Məsələn, Moskva şəhərində bir təhqiqatçının bildirdiyi kimi, “zorlama hadisəsinin istintaqında əsas problemlərdən biri odur ki, qurbanlar hücum zamanı özlərini uyğun aparmırlar və qadınlar polisin apardığı sorğu-sual zamanı kifayət qədər kədərli və narahat görünmürlər”. Digər bir istintaqçının sözlərinə görə isə “o, zorakılığın həqiqətən də baş verməsi ilə bağlı kifayət qədər sübut olmadığı halda istintaqa başlamır. İstintaqçının bildirdiyi kimi, sübutların az olduğu hallara adətən, tanışlıq zəminində və ya zorakılığın aşkar əlamətləri olmayan zorlama hallarında rast gəlinir”. Əslində, bir istintaqçının bildirdiyi kimi, əgər qurban öz ifadəsini dəyişirsə “o, şikayət edənin özünə qarşı saxta ifadə verdiyinə görə ittiham irəli sürür”.