Sotsiolingvistika va Lingvokulturologiya

2-mavzu
Sotsiolingvistika va Lingvokulturologiya
Reja:
1.Sotsiolingvistikaning asosiy maqsadi.
2.Til egasining kommunikativ salohiyati.
3.Lingvokulturologiya-umumlashma fan.
01
Til va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni, tilning falsafa, ijtimoiy psixologiya , etnografiya bilan bog‘liq jihatlarini o‘rganuvchi soha sotsiolingvistika (jtimoiy tilshunoslik) deb yuritiladi.
02
SOTSIOLINGVISTIKA bizga nutqning ixtisoslashuvi turlarining barchasini,masalan,bolaga(o‘quvchiga,talabaga,kichik yoshdagilarga,notanish bolaga,qarindoshning bolasiga,qo‘shnining o‘ziga,o‘g‘liga, qiziga va h.k) qanday gapirish kerakligini, bu jarayonda tilimizning qaysi biri fonetik,leksik,grammatik, uslubiy vositalardan foydalanish zarurligini o‘rgatmaydi va o‘rgata olmaydi,chunki bular behad ko‘p va rang- barangdir.Sotsologiya bizga yuqorida sanab o‘tilganlarning barchasiga so‘zlovchi bir xilda gapira olmasligini,ularning har biriga xos va mos ravishda munosabatda bo‘lishi kerakligini o‘rgatadi.
03
Sotsiolingvistika quyidagi masalalarni:
1) jamiyat va til aloqadorligi va bu munosabatning tarixiy jarayon, hodisa ekanligini;
2) tilning ijtimoiy vazifalarini, ularning taraqqiyot xususiyatlarini;
3) adabiy til, shevalar lug‘at boyligining kengayishi, ortib borishini;
4) yashash muhiti yaqin, turmush tarzi o‘xshash hamda o‘zaro
iqtisodiy munosabatlari shakllangan xalqlar tiilarining bir-biriga
ta’sirini;
5) sotsial chegaralangan nutq xususiyatlarini;
6) yosh, gender jihatdan farqlanuvchi nutq ko‘rinishlarini tahlil
qiladi.
04
Sotsiolingvistikadagi me’yoriylik mezoni deyilganda, tilning
muayyan me'yorlar asosida muvofiqlashishi tushuniladi. Til grammatikasiga oid qonun-qoidalarning yaratilishi me’yorlashtirishning muhim omillaridan hisoblanadi. Me’yorlashtirilgan til ma’lum bir jamiyatning ehtiyoji uchun xizmat qiladigan, ma'lum qonun-qoidalar asosida muvofiqlashtirilgan milliy — adabiy tildir.Hududiylik tilning ma'lum hudud bilan bog‘liqligini ifoda etadi. Hududiylik millat, elatga xos urf-odat, an’analar, tarixiy-etnik birlik va yagona davlat tizimining shakllanganligi bilan bog'liq. Millatning, hududning, tarixiy-etnik asos va taraqqiyotning o‘zgachaligi tillar o‘rtasidagi farqlar uchun asos boladi. Millat va etnik asosning bir xil bolishi hududning farq qilishidan qat’i nazar, aloqa-munosabat vositasining bir xil boiishini ta’minlaydi. Masalan, o‘zbek va tojik tillarida har bir tilning o‘ziga xosligi ko‘zga tashlanadi..
05
SOTSIOLEKT - umumiy ijtimoiy xususiyatlariga ko‘ra birlashgan
ayrim guruhlarning lisoniy ehtiyojlarini qondirish uchun nutq amaliyotida ishlab chiqilgan muloqot shakli. Mazkur shakllar ijtimoiy
chegaralangan kishilar guruhining kommunikativ ehtiyojlariga xizmat qiladi.
«ARGO» (frans. argot) - umumxalq tilidan farq qiluvchi biror ijtimoiy
toifa, guruh (dallollar, sportchilar, talabalar.) ga xos yasama
til. Masalan, kolxoz — chiptasiz yo‘lovchilar (haydovchilar tilida)
«JARGON»(fran.) - biron ijtimoiy guruh vakillarining o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida, o‘zicha mazmun berib ishlatadigan so‘z va iboralari. Mas., novcha (aroq), qizil (vino) - ichuvchilar nutqiga xos; tog ‘amning o‘g ‘li (militsioner, inspektor)
06
«Sleng» - muayyan kasb egalari yoki ijtimoiy guruhning og‘zaki nutqida qo‘llanadigan emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘z va iboralar. «Sleng» termini ilk bor yozma ravishda XVIII asrda Angliyada qayd qilingan va o‘sha davrda «haqorat» ma’nosini anglatgan. 1850-yildan esa «noqonuniy» oddiy leksikaning ifodasi sifatida keng qo‘llanila boshladi.
“Sleng muayyan guruhga xos so‘zlar bo‘lib, og‘zaki nutqda ham,yozma nutqda ham bunday so‘zlardan foydalanish kuzatiladi. Masalan,
. awesome/cool (zo‘r)
. okay/ok (yaxshi)
. check it out (o‘lmoq)
• in a nutshell (qisqa qilib aytganda)
Klishe og‘zaki nutqda qo‘llaniladigan nutqiy qoliplardir. Bunday qoliplardan formal yozma nutqda foydalanilmaydi. Masalan,
• Time is money (Vaqt bu pul)
• Don’t push your luck (Omadingni qo‘ldan boy berma)”
•Slenglar ko‘proq yoshlar nutqida uchraydi.
07
.
•Kommunikativ salohiyat doirasiga odob-axloq qoidalari (o‘zbek lisoniy hamjamiyatida san va siz olmoshlari, -lar qo‘shimchasining hurmat ma'nolari, yapon va koreys lisonoy hamjamiyatlarida hurmat shakllari kategoriyasining qo‘llanilishi)
•Bolalarning kattalar bilan(yoki bolalarning kattalar bilan)muloqot qoidalari, kommunikatsiya ishtirokchilarining ijtimoiy mavqeyga ko‘ra "ijtimoiy masofa"ga rioya qilish qoidalari ,shuningdek, talab,iltimos,tahdid ,ayblash,vada berish kabi turli nutq aktlarini amalga oshirish qoidalariva h.k