So’z boshi

 
3.6. IKM bilan uzatishni tashkil etish tamoyillari. Birlamchi raqamli 
kanaldagi signallarni tuzilmasi (E- 1 oqimi) 
 
Dastlab impuls kodli modulyasiyali uzatish tizimlarining rivojlanishi 
mahalliy va ichki mintaqaviy tarmoqlarda keng tarqalgan quyi chastotali 
kabellarning juftlarini zichlashtirish zarurligi tufayli kelib chiqqan edi. Bu 
tarmoqlarning an’anaviy usullar bilan keyingi rivojlanishi telefon 
kabellarini o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirishi g‘oyatda qiyin edi. 
Yagona samarali usul bo‘lib, ishlatilayotgan kabel tarmog‘ining juftlarini 
zichlashtirishdir. Biroq mavjud kabel liniyalarini tonal chastotalar 
diapozonida ishlatish ko‘zda tutilganligi uchun kabellardagi o‘zaro ta’sir 
qiluvchi parametrlari kanallarni chastotali ajratish (KChA) bilan ko‘p 
kanalli tizimlarni tadbiq etish imkonini bermadi. 
Yarimo‘tkazgichlar texnikasi sohasidagi sezilarli taraqqiyoti vaqt 
bo‘yicha kanallarni ajratish (VKA) va impuls kodli modulyasiyaga 
asoslangan uzatish tizimining apparaturasini yaratish haqiqiy va iqtisodiy 
asoslanishiga olib keladi. Raqamli signallarning xalaqit bardoshligi IKMli 
uzatish tizimlarini mavjud quyichastota kabellarni zichlashtirish imkonini 
berdi. Bu esa ishlatilayotgan kabel tarmog‘ini ancha ko‘p stansiyalararo 
bog‘lovchi liniyalar oldi. IKMli uzatish tizimlarini tadbiq etish ulash 
liniyalarning kerakli sonini ta’minlash muammosini yomonligi sababli, 
ko‘pgina mamlakatlarda shu tizimlarni yaratish bo‘yicha jadal ishlar 
boshlandi. Mahalliy tarmoqlarni rivojlantirish masalalarini tez yechimini 
maqsad qilib olingan bu ishlar apparaturani bir necha turini paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Bularga quyidagilar kiradi: 

AQSh - IKM- 24 uzatish tizimi (T1), uzatish tezligi 1544 Kbit/s; 

Angliya - IKM- 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1536 Kbit/s; 

Fransiya - IKM- 36 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1741 Kbit/s; 

SSSR (Sobiq sovet ittifoqi) - IKM - 12 uzatish tizimi, uzatish tezligi 
704 Kbit/s; 

Yaponiya - IKM - 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1544 Kbit/s; 

PXR – TSK – 24 uzatish tizimi, uzatish tezligi 1544 Kbit/s. 
Bu uzatish tizimlari uzunligi uncha katta bo‘lmagan aloqa liniyalarida, 
asosan, elektromexanik turidagi ATSlar o‘rtasida bog‘lovchi liniyalar 
tashkil etish uchun ishlatiladi. Telefoniya va telegraf bo‘yicha xalqaro 

---

72 
maslahat qumitasida «IKM - 24» tizimining parametrlarini qoidaga solish 
bo‘yicha olib borilgan ishlar davomida G‘arbiy Yevropa mamlakatlari 
IKM - 24 tizimidan ba’zi tomonlaridan ustun bo‘lgan tezligi 2048 Kbit/s 
bo‘lgan IKM - 30/32 tizimini taklif etishdi. Natijada TTXMQda IKM li 
ikkita birlamchi tizim qoidaga solindi: IKM - 24 1544 Kbit/s tezlik bilan 
va IKM - 30/32 2048 Kbit/s tezlik bilan.
Iqtisodiy o‘zaro yordam ittifoqi mamlakatlarida ham qabul qilingan 
IKM – 30 tizimi, integral aloqa tarmoqlarida ishlatish uchun 
mo‘ljallangan. IKM – 30 tizimining parametrlarini hisobga olgan holda, 
elektron ATSlar loyihalangan, ular o‘rtasidagi raqamli signallar IKM – 30 
tizimining liniyaviy traktlari bo‘yicha uzatiladi.
Bu birlamchi uzatish tizimi ikkilamchi raqamli tizimlarni yaratish 
uchun asos bo‘ladi. IKM – 24 va IKM – 30 tizimlarni davrining tuzilishi 
orasidagi farq ularning o‘zaro ishlashlari uchun jiddiy to‘siq bo‘la 
olmaydi. Diskretlash chastotasi 8 KGs ga teng bir xil va IKM 24 Polsha 
yaratgan varianti bilan A=87,6/13 segmentlarga teng bir xil kompressiya 
qonuni bo‘lganligi tufayli, ular nutqli signallar uchun bir xil davr 
davomiyligiga ega.
3.19- rasmda IKM li birlamchi uzatish tizimining tuzilmaviy chizmasi 
keltirilgan. 
Unda ikkita asosiy qismni ajratish mumkin: chetki qurilma va liniyaviy 
trakt qurilmasi. Chetki uskunaning uzatuvchi qismining vazifasi bir qancha 
kiruvchi signallarni diskretlash, olingan diskretlarni vaqt bo‘yicha 
birlashtirish, so‘ngra ularni kvantlash va kodlashdir. Kodlovchi chiqishida 
olinadigan ikkilik IKM signallari, umuman olganda liniya bo‘yicha 
bevosita uzatish uchun noqulay bo‘lganligi sababli, ularni o‘zgarmas 
tashkil etuvchisi bo‘lmagan impuls qutblarini navbatma – navbat kelishi 
(IKM) kodli signalga o‘zgartirib uzatiladi.

---

73 
3.19- rasm
.
IKM li birlamchi uzatish tizimining tuzilishi 
IKM – 30 tizimida boshqa ko‘proq ishlatiladigan HDB- 3 kodi 
sezilarli darajada, impuls qutblarini almashtirish (IQA) kodiga nisbatan 
regeneratorlarning ishlash sharoitini yengillashtiradi. Raqamli signalni 
uzatish jarayonida yuzaga keladigan so‘nishlar va buzilishlar liniyaviy 
regeneratorlar yordamida har bir regenerasiya uchastkasida bartaraf etiladi. 
Qabul qiluvchi chetki qurilma teskari o‘zgartirishlarni amalga oshiradi, 
ya’ni kodli kombinasiyalar ketma – ketligidan diskretlar ketma – ketligini 
tiklaydi, ularni demodulyasiyalaydi va mos TCh kanallar chiqishiga 
uzatadi.
IKM uzatish tizimlarining asosiy ustunligi uzatilayotgan raqamli 
signallarning halaqit bardoshligi va apparaturaning past qiymatiga egaligi
hisoblanadi. Shu tufayli ularni shahar ATS lari va AShTS lar o‘rtasidagi 
liniyalarga, ya’ni kanallar sonini doimo kuchaytirib turishni talab 
qiladigan va TCh kanallar ishlatiladigan tarmoqlarda o‘rnatish imkoniyati 
paydo bo‘ldi. IKM uzatish tizimlariga bo‘lgan qiziqishning yana bir sababi 
IKM signallarini bevosita kommutasiyalanish imkoniyatidir. Bu 
stansiyalararo bog‘lovchi liniyalarni zichlashtirishga ketadigan xarajatlarni 
kamaytirish va amalda integral aloqa tarmog‘ini yaratish imkonini beradi. 
Ko‘rsatilgan ustunliklardan tashqari IKM li uzatish tizimlari yana bir qator 
ijobiy sifatlarga ega:
—
raqamli liniyaviy traktda ketma – ket regenerasiya uchastkalarida 
hosil bo‘luvchi shovqinlarni qo‘shish yuz bermaydi, chunki 
TCH1 
kanal 
TCH30 
kanal 
TCH1 
kanal 
TCH30 
Kanal 
(24) 
TCH1 
kanal 
TCH30 
Kanal 
(24) 
TCH30 
Kanal 
(24) 
TCH1 
kanal 
AIM 
AIM 
IKM 
IKM 
IKM 
IKM 
AIM 
AIM 

---

74 
uzatuvchi signal amplitudasi yarmidan kichik bo‘lgan qiymatli 
hohlagan shovqin regenerator o‘zida yo‘q qilinadi; 
—
raqamli signalning xalaqitlariga past sezgirligi o‘tish ta’siridan 
himoyalanish kattaligini bir necha o‘n desibel tartibda yo‘l qo‘yadi, 
bu esa o‘z navbatida simmetriyalashga zarurat bo‘lmagan holda past 
sifatli kabel juftlarini ishlatishni imkon beradi; 
—
uzatilayotgan raqamli signal uzatish traktining so‘nishlari 
o‘zgarishini his qiladi, shu sababli TCh kanallarning qoldiq 
so‘nishlarining katta barqarorligini olish mumkin. Natijada IKM 
uzatish tizimida qoldiq so‘nishning kattaligini kanalning barqarorligi 
ta’minlangan holda ikki desibel pasaytirish mumkin; 
—
kanalning qoldiq so‘nish chastotali tavsifi uzatish liniyasining 
tavsiflariga bog‘liq emas; 
—
IKM uzatish tizimlarini amaliyotda amalga oshirish uchun katta 
aniqlik 
va 
elementlarning 
parametrlari 
barqarorligini 
talab 
qilmaydigan raqamli chizmalar ishlatilishi, integral mikrosxemalar 
ishlatilganda qurilmaning vazni va o‘lchamlari kichrayadi va bir 
yo‘la uning ishonchliligi ortadi; 
—
IKM li uzatish tizimi bitta TCh kanalga bir necha signallash kanallari 
bilan jihozlanadi, shu tufayli ATS bilan ishlash uchun murakkab 
bo‘lmagan va shuning uchun arzon elektron moslashtiruvchi 
qurilmalardan (MK) foydalanish mumkin; 
—
IKM li uzatish tizimida ishlatiladigan signal, ma’lumotlar uzatishda 
ishlatiladigan signal tuzilmasiga o‘xshash bo‘lganligi uchun, ularga 
umumiy trakt ishlatish imkoni tug‘iladi.
IKM li uzatish tizimlarida ishlatiladigan davrli sinxronlash usullari, 
davrli sinxronlashni ushlab turish va tiklash usuli bo‘yicha, hamda davr 
ichida davr sinxrosignal simvollarini joylashtirish bo‘yicha farqlanadi. 
Davrli sinxronlashni ta’minlash usullaridan eng ko‘p quyidagilari 
ishlatiladi: 
—
birtaktli siljitish usuli, bunda davrli sinxronlashdan har bir chiqish 
aniqlangandan so‘ng qabul qiluvchi uskunaning taktli generatorining 
fazasini bitta taktli oraliqqa siljitish amalga oshiriladi; 
—
ko‘ptaktli siljitish usuli, bunda taktli generator fazasini siljitish 
kattaligi bir necha taktli oraliqlarni tashkil etadi, bu degani, agar 
davrli 
sinxrosignalning 
pozisiyasida 
sinxronizmdan 
chiqishi 
aniqlansa davrli sinxrosignal topilgan qabul qiluvchi qurilma 
generatorini mos pozisiyaga (fazaga) o‘rnatishga asoslangan bo‘ladi. 
Bu usul kelayotgan impulslarni har birini tekshirishdan iborat 

---

75 
bo‘ladi. Tizim davrli sinxronizmdan chiqqanda davrli sinxrosignal 
topiladi va generator faza surilishi bajariladi. 
O‘z navbatida davrli sinxrosignalning simvollarini joylashtirish 
usullaridan kelib chiqqan holda sinxronlashning ikkita asosiy usuliga 
farqlanadi: 
—
taqsimlangan simvollar usuli – bunda sinxrosignalning belgilari davr 
ichida teng oraliqlarga bittadan joylashtiriladi. Ilk adabiyotda u 
«tarqalgan sinxronlash» deb atalgan; 
—
«jamlangan belgilar» usuli – bunda davrli sinxrosignalning belgilari 
davrning bitta joyida joylashadi, masalan, birinchi kanalli oraliqda; 
Davrli sinxronlash, usulini tanlash yo‘l qo‘yilgan tiklanishning o‘rtacha 
vaqti va iqtisodiy muvofiqlik bilan aniqlanadi. Davrli sinxronlash tizimlari 
javob berishi kerak bo‘lgan asosiy talablar quyidagilardan iborat: 
—
nutqli signallarni yoki boshqaruv signallarini uzatishda buzilishlar 
vujudga kelmasligi uchun, davrli sinxronlashni tezda tiklash 
imkoniyati; Bu talab ayniqsa IKMli uzatish tizimining kanallari 
bo‘yicha ma’lumotlarni uzatishda muhimdir; 
—
Davrli sinxronlashning yuqori barqarorligi, ya’ni sinxrosignaldagi 
liniya trakti kiritayotgan yakka tartibdagi xatolarga sxema e’tibor 
bermasligi kerak va bir vaqtni o‘zida davrli sinxronizmda chiqishga 
yetarli darajada sezgir bo‘lishi lozim; 
—
Soxta davrli sinxrosignal bilan olingan davrli sinxronizmga 
kirganligini aniqlash va qidirilayotgan sinxronizmni qidirib topish; 
—
Ishning yuqori ishonchligi. 
Davr sinxronlash tizimlariga yuqorida keltirilgan talablar ichida
qarama - qarshiliklar mavjud va davr sinxronlash usulini tanlash ba’zi 
kelishuvni oldindan belgilab beradi, masalan, davr sinxronlashni tiklash 
vaqti, sinxrosignal davomiyligi va uskuna bahosi o‘rtasida. 
Yuqorida keltirilgandan ko‘rinib turibdiki raqamli uzatish tarmoq 
uskunasining eng muhim parametrlaridan biri bu davrli sinxronizmning
tiklanish vaqtidir. Bu vaqt davrli sinxronlashda t
1
- himoyaning 
boshlang‘ich vaqti; t
2 
- davrli sinxronlashning tiklash vaqti; t
3
– himoyani 
oxirini ko‘rsatuvchi vaqti. 
t
1
– vaqt himoya sxemasini ishlatish bilan asoslangan. Shu tufayli davr 
sinxronlash tizimi davr sinxrosignalidagi ayrim xatoliklarga sezgir emas. 
Bu xatoliklar ko‘pincha kommutasiya uskuna tomonidan o‘tishlar bilan 
ta’sir natijasida vujudga keladi, qisqa vaqt oralig‘ida harakat qiladi va 
jamlangan xarakterga ega bo‘ladi, davr sinxronlashdan haqiqiy chiqish 

---

76 
bo‘lganda kuzatilayotgan xatoliklar uzluksiz xarakterga ega bo‘ladi. 
Boshlang‘ich himoya vaqtini aniqlash uchun asos bo‘lib jamlangan 
xatoliklar to‘plamining davomiyligini statistik aniqlash hisoblanadi.
t
2
– bu davrli sinxronlashni tiklash jarayonining davomiyligidir. U 
davr sinxrosignalda ishlatiladigan simvollar soniga va davrli sinxronizmni 
tanlangan tiklash usuliga bog‘liq.
t
3
– bu vaqt davomida davr sinxronizmni tiklash jarayoni tugagandan 
so‘ng tiklangan davr sinxronizm haqiqatligini tekshiradi. Bu vaqt shunday 
usul bilan tanlandiki, unda yuzaga keladigan raqamli xatoliklar ehtimolligi 
juda ham kichik bo‘lishi kerak va bir vaqtning o‘zida davr sinxronizmni 
tiklashni tekshirish mumkin bo‘lsin.