So'z boshi

5-§. Ekstraordinar prosessi (jarayoni)
 

---

Eramizning III asri boshlariga kelib respublikaning demokratik belgilarini 
ko'rsatish maqsadida, shuningdek imperator hokimiyati sudyalarga ishonmay 
qo'yganligi sababli, huquqbuzuvchilar bilan o'zlari yoki o'zlarining amaldorlari 
orqali (extra ordinem-ekstra ordinem) kurashadigan bo'ldi.
 
Ekstraordinar jarayonlarni imperator amaldorlari amalga oshirardi. 
Imperator shaxsan o'zi har qanday ishni o'zi ko'rish yoki o'z amaldorlaridan 
biriga topshirishi mumkin edi. Ayniqsa, bu jarayonda magistratning o'rni 
beqiyos bo'lgan. U ishni boshidan oxirigacha, ya'ni ishni sudga o'tkazmasdan 
ham hal qilgan.
 
Javobgarni sudga olib kelishlik davlat organlari orqali amalga oshirilgan. 
Bunday jarayonlarni imperatordan tashqari shahar polisiyasi boshlig'i, magistrat, 
provinsiya hokimi va munisipal magistrati tomonidan amalga oshirilgan. 
Taraflardan  da'vogar sud jarayoniga kelmasa, ish yopilgan yoki aksincha 
javobgar kelmagan taqdirda uni ishtirokisiz ko'rilgan. Taraflardan faqat 
javobgargina sudga otvod berish huquqiga ega bo'lgan. Jarayonda ishtirok 
etuvchi taraflar va advokatlar qasam ichishgan. Yozma hujjatlar va guvohlarning 
ko'rsatmalari dalillar yoki isbot bo'lib hisoblangan.
 
Sud qarorlari mazmunan turlicha bo'lib, pul qiymatini to'lash, ashyoni, 
mulkni qaytarib berish yoki biror-bir harakatni amalga oshirishni yuklagan. 
Sudya jabrlanuvchi talabini kamaytirishi mumkin edi. Agar sudya ishda 
noaniqlik bor degan xulosaga kelsa, ishni yuqori instansiyaga berishi mumkin 
edi. 
 
Sud qarori da'vogarning talabiga ko'ra davlat tashkilotlari tomonidan ijro 
qilingan. Qaytarilib berilishi lozim bo'lgan mulk bo'lsa, u holda ikki oy 
mobaynida mulk qaytarilishi lozim edi, aks holda majburiy olib berilgan. 
Belgilangan qiymatdagi pulni qaytarmasa, javobgarning mulki ro'yxatga olinib, 
qismlarga bo'lib sotilgan, mol-mulki bo'lmasa javobgar qamab qo'yilgan. 
Sudning qarori ustidan shikoyat qilinishi mumkin bo'lgan, u yozma yoki og'zaki 
tarzda qaror o'qib eshittirilgandan keyin o'n kun ichida shikoyat yoki ariza 
keltirilishi tarzida bo'lgan. Shikoyat ishni ko'rib chiqqan sudyaga berilgan va 
imperatorga yo'llangan va bu ish imperator Kengashida ko'rib chiqilgan,  uning 
xulosasi qat'iy bo'lib hisoblangan.