2. Asosiy qism
I . MILLIY HARAKAT O’YINLAR.
O’zbek xalq milliy harakatli o‘yinlarining kelib chiqish tarixi uzoq o£tmishimiz bilan bog‘lanib ketadi. Afrosiyob, Dalvaizintepa, Sirdaryoning quyi qismlarida (Toshkent viloyati), shuningdek, Xorazm va Qoraqalpog‘iston hududlarida o£tkazilgan arxeologik qazilmalar, qidiruv ishlarining natijalari asosida topilgan turli xil buyumlar, ashyolar, bezaklaming (rasm) guvohlik berishicha, bundan 3—4 ming yillar awal ajdodlarimiz xilma-xil o£yinlar, jismoniy mashqlar bilan mashg£ul bo'lishgan. Yowoyi hayvonlami tutish, ov qilish, quvlash, nayza sanchish, ular bilan olishish kabi yana ko'plab murakkab harakatli faoliyatlar tasvirlarda, sopol va metall buyumlarda ifoda etilgan. Shuningdek, Omonqo‘ton (Samarqand), Chorvoq atrofidagi (Toshkent viloyati) yassi toshlar, g‘orlarda odamlaming ov qilish va hayvonlar bilan jang qilish (olishish), turli o ‘yinlar bilan shug'ullanishlari aks ettirilgan. Bunday holatlar Surxon va Qashqa vohasidagi g'orlar, sohillardagi toshlar, Farg‘ona vodiysidagi tog'li manzillar (Chotqol tog£lari)da ham ko‘p uchraydi 1.1 Harakatli o‘yinlarning kelib chiqishi va rivojlanish tarixi Harakatli o ‘v/nlar inson faoliyatini ta’minlovchi mazmunga cgadir. Buni en^ qadimgi ajdodlarimiz ham yaxshi bilishgan va kundalik turmzishlarida ular bilan shug‘ullanishg amal qilishgan. Kurash, ot o‘#inlari bilan shug‘ullanishdan tashqari, kamondan o‘q otib, na^za sanchib, kaltak, tosh va boshqa moslamalarni uloqtirib vovvoyi hayvonlarga ov qilishgan. ijtimQ'iy tuzumlar almashishi va rivojlanishi tufayli turmush sharoiti ham o‘zgargan, rivoj topgan. Mehnat qilish, oilada bolalarni tarbiyalash, ov qilish, dushmanlarga qarshi jang qilishga kirisnish va boshqa juda ko‘p sabablarga ko‘ra harakatli o‘yinlar, turli iismoniy mashqlardan maqsadh va keng foydalanilgan. Jnsmoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning ibtidoiy jamoa daVi-ida paydo bo‘lishi haqidagi N.I.Ponomarevning monografi\Esida (Leningrad, 1972) ta’kidlanishicha, qadimgi kishilar ysfehash, mehnat qilish uchun tabiat bilan ro‘baro‘ kelishgan. Osiyo vA Yevropa qit’alarida yashagan odamlar asosan ov bilan shug‘ul- ]fm'\b, buning natijasida turli xil harakatli o‘yinlami kashf etganlar. Kunda hayvonlaming xatti-harakatlari, tabiatdagi turli o£zgarishlarga qiyos qilingan. Yowoyi-yirtqich hayvonlardan saqlanish, ov qilish jarayonlarida epchillik, kuchlilik, chidamlilik kabi jismoniy sifatlar lozimli- gini tushungan qabila, urug' boshliqlari yoihlaml ffUWUfc Wiyyorlashga katta ahamiyat bciganlar. Bundajismopan bequwtti, cpchil qabila vakillarini tarbiyachilikka o ‘rgatib, 0 7 navbfltidt» ulardan bolalami tarbiyalashda foydalanganlar. Quldorchilik tuzumi davrida mayda hunairnandchilik, kcyinchalik ishlab chiqarish rivojlangan. Natijada metall buyumlardan qilich, nayza, pichoq, bolta, o‘roq kabi jang va mehnat qurollari yasalgan. Ulardan turli marosimlarda о‘yin elemem sifatida foydalanganlar. Qadimda urushlar ko‘p bo‘lganligi sababli, harbiy qurollami yasash oldingi o‘rinlarda turgan. Askarlar mohirona jang qilishlari uchun har tomonlama, jismoniy jihatdan puxta tayyomntirilgan. Jang mashqlarining ba’zi qismlari (element) o‘yinlargk avlanib, keyinchalik xalq orasida keng tarqalgan. Masalan, Yunoniston va Italiyada jang amallari, eng mik^kkab mashqlar omma o‘rtasida tomosha sifatida namoyish etitean («Spartak», «Geraklning jasorati» kabni o‘xshash kinofilml^mi eslab ko‘ring). Feodalizm jamiyati davrida boy feodallar va dehqonlamikg yumushlari asosida turli xil yangi o‘yinlar vujudga kelgan. Ulaqilichbozlik, nayza uloqtirish, kamondan o‘q otish kabi o‘yin turlan bilan bir qatorda mushtlashish (boks), kurash, tosh ko‘tarish,\ suvda suzish kabi 0‘yinlar bilan ham mashg‘ul boMganlar. 0 ‘rta asr va keyingi bir necha yuz yilliklar davrida yuqorida tilga olingan murakkab harakatli o'yinlar musobaqu shaktiga o‘tib, kuch va matonatni sinash, jang qilish quroliga oylungan. E ’tirof etish lozimki, har bir xalqnlng o'z milliy o'ylnlari va ulami tashkil qilish marosimlari mavjud bo'lgan. Arab mamlakatlarida, asosan, otda poyga, otni sakratish, chavgon o ‘yinlari milliy o‘yinlar hisoblangan bo‘lsa, Hindistonda esa fillar va ilonlami tutish, ulami o‘yinga o‘rgatish hamda chim ustida xokkey o ‘ynash milliy o‘yinlar hisoblangan. Afrika mamlakatlarida yo‘lbars va boshqa yirtqich hayvonlami ushlash, ulami qo‘lga o‘rgatish, nayza, kamondan o‘q otish kabi turlar eng qadimgi davrlardan beri davom etib kelayotgan o‘yinlardir. Xitoy, Yaponiya, Koreya, Tayvan kabi sharq mamlakatlari aholisi ushu, taekvando, karate, kunfu kabi yakka kurash turlari bilan uzoq davrlardan beri shugu‘llanib kelishadi. Kavkaz xalqlarida kurash, ot o‘yinlari, chexarda va boshqa o‘yinlar mashhur hisoblanadi. Rossiya xalqlari yashash hududlariga qarab (shimol, sharq va janub) chang‘ida yurish, konkida uchish, mushtlashish (boks), kurash, muzda cho‘milish, ot, bug‘u, itlami arava, chanaga qo‘shib poygalar uyushtirish kabi milliy o'yinlar tarixi qadimgi davrlarga borib taqaladi. Eslatish o‘tish zarurki, qadimgi o‘yinlaming anchasi keyinchalik sport turlariga aylangan. Bulami Yevropada XIX asming birinchi yarmida ilk bor tashldl etilgan musobaqalar misolida ko‘rish mumkin. Bu faoliyatlar xalqaro miqyosga aylanib, keyinchalik turli sport federatsiyalarming tuzilishiga sabab bolgan. Bular oxiroqibat Yevropa va jahon birinchiliklari hamda Olimpiya o‘yinlarining tashkil etilishiga asos bo‘lgan. Har bir mamlakatning o‘z milliy harakatli o‘yinlari mavjud. Ulardan asosan bolalami jismonan tarbiyalash, bayramlarda hordiq chiqarish, ba’zan esa musobaqa tariqasida foydalaniladi. Ta’kidlash lozimki, sobiq sho‘ro davrida harakatli o'yinlar asosan jismoniy tarbiya darslaridagina keng qo‘llanilib kelingan. 9 Shu sababdan maxsus to ‘plamlar tayyorlanib, ulardan asosan Rossiya va uning atrofidagi mamlakatlaming harakatli o‘yinlari o‘rin olgan. Shu tariqa ularda tilga olingan deyarli barcha harakatli o ‘yinlar sobiq ittifoq respublikalarining xalqlari orasida asosiy o‘yinlarbo‘lib hisoblangan. Siremaski, 0 ‘zbekistonda o‘qiti1ayotgan jismoniy tarbiya darslarida qo‘llaniladigan harakatli o'yinlaming 70—80% xorijiy mamlakatlaming (asosan Rossiya) harakatli o‘yinlaridir. Shunday bo'lsada, bu o'yinlarning mazmuni, maqsad va vazifalarining umumxalq ehtiyojiga mos kclishini inkor qilib bo‘lmaydi. Ulaming asosida barcha jismoniy sifatlarni tayyorlashga loyiq bo‘lgan tarbiyaviy jarayonlar mujassamlashgandir. Xulosa qilib aytganda, milliy harakatli o'yinlar barcha xalqlamingezgu-niyatlari, maqsad va vazifalarini o ‘zida saqlab kelmoqda. Ulardan maqsadli foydalanish va milliy xususiyatlarga moslashtirish lozimdir.
Dostları ilə paylaş: |