Sport va harakatli
HARAKATLI O‘YINLARNING PEDAGOGIK TA`RIFI
Yüklə 1,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.5 HARAKATLI O‘YINLARNING PEDAGOGIK TA`RIFI
Harakatli o‘yinlar pedagogik ta`rifining funksional asosi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1.Bolalarni o‘ziga xos o‘yin faoliyatida yoshiga qarab rivojlanishi, tarbiyalash va o‘rgatishning turli bosqichlarida uni umumiy va alohida aniqlashga yordam berish; 2. Bolalarning har tomonlama jismoniy rivojlanishiga o‘qituvchi tomonidan harakatli o‘yinlarning ahamiyatini ochib berish; aynan harakatli o‘yinlarni pedagogik ta`rifini maktab yoshidagi bolalarning jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyotining alohida savollarini o‘rganishda muhim mezon hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda ushbu pedagogik ta`rif ma`lumotlari o‘quvchilar bilan shug‘ullanish va bolalarni harakatli o‘yinlarda tashabbuskorligini to‘g‘ri tanqidiy baholash uchun muhim bo‘lgan bilimlar bilan qurollantiradi. O‘yinlarning harakat mazmuni turlicha ko‘rinishga ega. Uni organizmning funktsiyasiga va sistemalariga har tomonlama ta`sir etishi, shug‘ullanuvchilarning chiniqtirish va salomatligini mustahkamlash, jismoniy rivojlanish uchun esa o‘yindan ochiq havoda foydalanish kabi zarur holatlar barchaga barobar imkon tug‘diradi. O‘yinda harakatlanishni tashkil qilishning o‘ziga xos xususiyatlari gigiyenik nuqtai nazardan ham katta ahamiyatga molik. Harakatli o‘yinlar hayot uchun muhim bo‘lgan sifat va samara malakalarini mustahkamlaydi hamda bola organizmining kompleks rivojlanishi uchun alohida imkoniyatlar yaratib beradi. Qatnashchilarning o‘yinchilarni mustaqil ravishda tashabbuskorligiga nisbatan va o‘yin holatidagi o‘zgarishlar sharoitiga ko‘ra o‘ziga xos bog‘lam va vositalar bilan birga qo‘shib olib borish harakatlari bir vaqtning o‘zida namoyon bo‘ladi. Bir qarashda harakatli o‘yin ishtirokchilarning umumiy jismoniy tayyorgarligini namoyon etuvchi vosita bo‘lishi mumkin. Ma`lumki, o‘yin sharoitining o‘zgaruvchanligi, unda g‘alaba uchun kurashishda turli sharoitning to‘satdan yuzaga kelishi, to‘g‘ri harakat va qarorni talab 14 qilish o‘yin qatnashchilarining muhim imkoniyati hisoblanadi. Harakat ishtirokchilarning malakalarini turli bog‘lanishda va birga qo‘shib olib borishda qo‘llashga yo‘naltiradi. Shunday qilib, nazarda tutilgan harakat malakalarini istiqbolda takomillashtirish, ma`lumot olish va ko‘proq o‘yin harakatida murakkab usullarni mustahkamlash uchun ushbu o‘yindagi to‘siqni, qiyinchiliklarni yengib o‘tish ishtirokchilar uchun navbatdagi me`yoriy vazifalarni belgilaydi: Imkoniyat yaratib beriladi. Harakatli o‘yin ongli faoliyat hisoblanadi. O‘yinlar bilan shug‘ullanish, o‘yin qatnashchilarining yangilarini his qilish, tasavvur etishlari bilan bir paytda ularning tushunchasini boyitadi. Shu bilan birga harakat qilish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘z navbatida har kungi amaliy faoliyatida ahamiyatga ega, shuningdek gimnastika, sport va turizmda ham. Harakatning, tarkibi (mavzu, mazmuni) harakatli o‘yinning g‘oyasi shuning uchun muhimki, unda ishtirokchilarga hayotda amalga oshadigan holatlar uchun maksimal harakat shakli haqida to‘g‘ri tushuncha bilan jamiyatda mavjud bo‘lgan insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni tushunishga yoki bilishga yordam beradi. O‘yinda turgan joyini aniqlash elementlari bilan va yurish xatidagi malakalarni qo‘llash, umumta`lim xarakteridagi ayrim bilimlarni amaliyotda mustahkamlashga imkon beradi (matematika, geografiya, tabiatshunoslik va boshqa fanlar). Shunday qilib, harakatli o‘yinlar shug‘ullanuvchilarning aqliy rivojlanishiga ta`sir ko‘rsatishi mumkin. Biroq bunday ta`sir etishni haddan tashqari baholash mumkin emas. Modomiki eng avvalo barcha harakatli o‘yinlar o‘zining xususiyatiga ko‘ra shaxsan jismoniy tarbiya vazifani hal yetishga yo‘naltiriladi. Ma`naviy va ma`rifiy g‘oyalarning yo‘naltirilishini ta`minlash sharoitida jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar shug‘ullanuvchilarning ahloq sifatlarini va xarakterining ijobiy tomonlarini shakllantirishga yordam beriishi mumkin. Harakatli o‘yinlarning mazmunan o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lishi uni jonli va qiziqarli o‘tkazishga imkon beradi. Masalan, o‘yinga diqqat e`tiborni jalb qilishdagi katta ahamiyati. O‘yin qatnashchilari tomonidan unga qiziqishning uyg‘otilishi maqsadga erishishdagi eng yaxshi yo‘l hisoblanadi. Mazkur jarayon murakkablashadigan bo‘lsa, hatto o‘yin jarayonida ham yengish zarur. Shularni hisobga olinishi kerakki, agar o‘yinda natijaga yengilgina erishilsa, bunday harakatli o‘yin qatnashchilarning uzoq vaqt 15 qiziqqanligini ko‘rsatmaydi. Hatto natijaga erishish mumkinligi ayon bo‘lsada, bu muayyan ma`lum darajadagi kuchni talab qiladiki, oqibatda vazifani ijobiy hal yetish bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunga o‘xshash harakatli o‘yinlar qiziqarli va o‘ziga jalb qila oladi. O‘yinning qiziqarli mazmuni o‘yin qatnashchilarini mehnat qilishga undashi mumkin. Chunki ular u yoki bu usullarni bo‘shashtirmasdan faol takror-takror bajarishlari asnosida bardoshini va jismoniy qobiliyatini amalda namoyon qiladi. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinni musobaqalashishga oid xarakteri shuningdek maqsadga erishish uchun ma`lum kuchni sarflashda, qat`iyatlilik, mardlik, sabot-matonat ko‘rsatishni namoyon qilishda ishtirokchilarni faollikka qiziqtirishi mumkin. O‘yin harakatining musobaqalashishga oid xarakteri raqib tomonlarni ajratib yubormasligi kerak. Bu juda muhim. Chunki bellashuvning keskinligi ularni bir-biriga yanada jipslashtiradi. Jamoa bo‘lib o‘ynaydigan harakatli har bir qatnashuchi umumiy ustunligiga aniq ishonch hosil qiladi. O‘zaro tushunish bilan harakat qilish esa, umumiy maqsadga erishishda va to‘siqlardan oshib o‘tishga yo‘naltirilgan. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlarda, ixtiyoriy ravishda harakat qoidalar bilan chegaralanish ayni vaqtda o‘yinga qiziqishning ortishiga shug‘ullanuvchilarda ongli intizomni tarbiyalashga yordam byeradi. O‘yin qoidalari qatnashchilarining har xil o‘rnini aniqlaydi. Har bir ishtirokchi vazifasini bajarishda jamoada o‘ynaydigan o‘rtoqlarini vazifasi bilan odatda mustahkam o‘zaro aloqada bo‘ladi. O‘yin qatnashchilari o‘rtasida o‘yin vazifasining to‘g‘ri taqsimlanishi (kuchini, qobiliyaitni, har birining qiziqishi) ularni bir-birlari bilan birgalikda faol harakat qilishda o‘zaro hurmat qilishga undaydi. O‘zlarining amaliy harakatlariga javobgarlikni his qilishga o‘rganadilar, o‘rtoqlariga yordam berishga odatlandilar. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlarda u yoki bu balki o‘yin qatnashchisi o‘zining vazifasini qanday bajarishdan qatiy nazar, u maqtovga sazovor bo‘lishi mumkin yoki teskarisi, o‘rtoqlaridan tanbeh olishi mumkin. Turgan gapki, jamoadagi o‘z tengqurlarining fikri alohida o‘yinchilarning tarbiyasiga kuchli ta`sir ko‘rsatadi. Shunday qilib, harakatli o‘yinlar o‘qituvchining rahbarligida jamoa orqali jamoada bolalarni tarbiyalashda eng samarali usullardan biri hisoblanadi. Jamoa bo‘lib o‘ynaladigan harakatli o‘yinlar o‘rtoqlik, o‘z harakatiga jiddiy munosabatda bo‘lish va o‘yindagi boshqa ilg‘or o‘yinchilarning 16 harakatlariga odatlanish hissini rivojlantiradi. Halol, qo‘pol harakat qilmasdan o‘ynaladigan o‘yin ayrim o‘yinchilar va komandalarning erishgan yutuqlariga ijobiy baho berish, o‘yinchilar yurish-turishining oddiyligi, musobaqalashishining kuchliligi yoki ta`sirchanligi sportga bo‘lgan muhabbatni tarbiyalaydi. Komandani sportning obro‘sini hurmat qilishga o‘rgatadi. O‘yinchilarda ko‘rishni bilishga va chiroyli, epchil, aniq, tez maqsadga yo‘naltirilgan harakatlarni baholashga ko‘nikma hosil qiladi. Kelishilgan holda ahil harakat qilish o‘yinchilarni estetik tarbiyalashga yordam beradi. Harakatli o‘yinlar bilan shug‘ullanish harakatning o‘zaro kelishishini va o‘zaro mosligini takomillashtirishga hamda ko‘nikma hosil qilishga yordam beradi; ishlash ritmini va to‘xtovsiz yoki tez kerakli me`yorda kirishga bilishni vujudga keltiradi; turli-tuman harakat vazifalarini epchil va tez, ko‘proq maqsadga yo‘naltirilgan holda bajarish (ayrim hollarda to‘satdan paydo bo‘ladigan), zarur bo‘lganda zo‘r berish qa`tiyatlilikni talab qilganda namoyon bo‘ladi. 1. Jismoniy mashqlar bilan dars shaklida shug‘ullanilayotganda harakatli o‘yinlarni darsning tarkibiy qismiga kiritiladi va shug‘ullanuvchilarning erishilgan yutuqlarini tekshirishda amaliy jihatdan o‘rgatish uchun xizmat qiladi. Bundan tashqari o‘yinlar darsning mazmunini to‘liq tashkil qilishi ham mumkin (masalan, kichik maktab yoshidagi sinflarda harakatli o‘yinlar to‘liq dars shaklida ham tashkil qilinishi mumkin; maxsus jismoniy tarbiya oliy o‘quv yurtlarida o‘yinlar bilan o‘quv mashg‘ulotlari o‘tkaziladi). 2. Harakatli o‘yinlar mashg‘uloti darsdan tashqari shakllari tarkibiy qismiga ham kirishi mumkin (masalan, bayramlarda, sayrlarda, ekskursiyaga chiqqanda). 3. Harakatli o‘yinlarining mustaqil ravishda tashkil qilish shakllarini ham namoyish qilish mumkin (o‘yin qatnashchilarining tarkibiy qismi muqobil bo‘lmagan shaxsiy va jamoa o‘yinlari, o‘rtoqlik uchrashuvlari, harakatli o‘yin bo‘yicha komanda musobaqalari; turar joylarida, mahallalarida, oromgohlarda, sport va turistik me`yorlarda; bolalar dam olish oromgohlarida, bayramlarga, har xil sanalarga, ertalabki gimnastika mashqlari o‘rnida 4-5 ta o‘yin o‘tkazishlari mumkin). |