Sport va harakatli

6.3 VOLEYBOL TEXNIKASIGA O`RGATISH 
 
Sport amaliyotida dastlabki o`rgatish jarayoni ko`p yillik sport 
trenirovkasining fundamental bosqichi bo`lib, ushbu bosqichda o`rgatish 
uslublari va vositalaridan to`g`ri foydalanish keyingi bosqichlarda sport 
mahoratini samarali shakllanishiga imkon yaratadi.
Dastlabki o`rgatish jarayonini rejalashtirish va tashkil qilishda 
bolaning ontogenetik hamda biopsixologik xususiyatlari e’tiborga 
olinishi zarur. Boshqacha qilib aytganda dastlabki o`rgatish jarayonida 
o`tkaziladigan mashg`ulotlar yuklamalari shug`ullanuvchi bolalarning 
jismoniy va funktsional imkoniyatlariga qarab me’yorlanishi va 
qo`llanilishi lozim.
Ma’lumki, harakat (yuklama) hajmi va shiddati inson salomatligi, 
uning jismoniy va funktsional shakllanishida muhim ahamiyatga egadir. 
Lekin barcha harakat turlari, jumladan sport to`garaklarida ijro 
etiladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlar hajmi hamda shiddati 
shug`ullanuvchining funksional imkoniyatlariga mos kelishi yoki 
hiyolgina yuqori bo`lishi lozim. Chunki biologiya fanida azaldan o`z 
isbotini topgan qonuniyatlarga ko`ra, ontogenetik taraqqiyotning 
muayyan bosqichlarida bajariladigan kundalik jismoniy yuklamaning 

---

91 
(nagruzka) 
yalpi 
ta’sir 
“kuchi” 
organizmning 
funktsional 
imkoniyatlaridan doimo yuqori bo`lsa, shu organizmda (organlar, 
mushaklar, tomirlar, hujayralar, to`qimalar, yurak, o`pka, taloq, jigat va 
h.k.) zo`riqish yoki tez toliqish alomatlari paydo bo`ladi. Bunday salbiy 
“izlar” odamning, ayniqsa bolaning odatiy funktsional faoliyatini izdan 
chiqaradi, kayfiyatni tushiradi, uyquni buzadi, piravordida ish 
qobiliyatini susaytiradi va uni to`liq tiklanishiga to`sqinlik qiladi. Agar 
shunday yuklamalar ustunligi bola faoliyatida surunkali qaytarilib tursa, 
organizmning nafaqat normal o`sishiga ta’sir etishi mumkin, balki ushbu 
yuklamalar ustunligi turli funktsional “obyekt” larda global patologik 
asoratlar paydo bo`lishiga olib kelishi ehtimoldan holi emas. Aksincha, 
kundalik yoki yalpi mashg`ulot yuklamalari hajmi va shiddati 
funktsional imkoniyatdan past bo`lsa, jismoniy sifatlarning shakllanishi 
susayadi, ish qobiliyati kuchaymaydi. Binobarin, kundalik yoki yalpi 
yuklamalar, shu jumladan jismoniy tarbiya darslari va trenirovka 
mashg`ulotlariga oid yuklamalarni bolalarning yoshi, jinsi, jismoniy va 
funktsional imkoniyatlariga qarab “to`lqinsimon” printsipda oshira 
borish darkor. Demak, bolalar sportiga oid mashg`ulotlarni tashkil 
qilishda pedagogik va tibbiy nazoratga asoslanish sog`lom, barkamol 
avlodni tarbiyalash jarayonining ajralmas qismidir. 
Shunday ekan, jismoniy tarbiya va sport bo`yicha o`tkaziladigan 
mashg`ulotlar (jismoniy tarbiya darsi, trenirovka mashg`uloti, sport 
musobaqalari) mazmunini maqsadli rejalashtirish va boshqarish har bir 
mutaxassis (o`qituvchi, murabbiy, tashkilotchi, uslubchi, yo`riqchi) va 
rahbar shaxsga katta mas’uliyat yuklashi, ular jismoniy madaniyat, 
jismoniy tarbiya, jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik va sport 
masalalariga oid bilimlarni o`zlashtirishlari, muvofiq kasbiy-pedagogik 
malaka va ko`nikmalarni puxta egallashlari zarurligi isbot talab 
qilmaydi.
Alohida e’tibor qaratish muhimki, bolalar sportini samarali tashkil 
qilish, ko`p yillik sport trenirovkasi jarayonida shug`ullanuvchilar 
sog`ligi va ularning sport mahoratini shakllantira borish ustivor jihatdan 
jismoniy tayyorgarlik ko`rsatkichlariga bog`liqdir.
Jismoniy tayyorgarlik va uning salohiyatini ifoda etuvchi kuch, 
tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kabi sifatlar ilmiy 
obyekt sifatida azaldan ko`pdan-ko`p tadqiqotchi olimlar diqqatini jalb 
qilib kelgan. Ularning tadqiqotlarida jismoniy sifatlarning mohiyati, 
mazmuni, ularni jismoniy tarbiya va sport hamda boshqa jarayonlardagi 
ahamiyati va rivojlantirish muammolari atroflicha yoritilgan. Ushbu 

---

92 
muammolarni turli yoshdagi o`quvchi yoshlar va bolalar sporti misolida 
o`rganishga qaratilgan tadqiqotlar natijalari ham talaygina ilmiy 
nashrlarda o`z ifodasini topgan.
Takidlash joizki, jismoniy tarbiya va sport turlari nazariyasi va 
uslubiyati bo`yicha nashr etilgan darslik hamda qo`llanmalarda jismoniy 
tayyorgarlik tushunchasi – bu muayyan kasbiy faoliyat yoki sport turida 
ma’lum jarayon samaradorligini belgilab berish darajasida shakllangan 
tayyorgarlik – ish qobiliyati, harakat sifatlari, malakalari va 
ko`nikmalarining integral ifodasini anglatadi. Sport amaliyotida (kasbiy 
amaliyotda ham) jismoniy tayyorgarlik, odatda, ikki bir-biriga 
chambarchas bog`liq bo`lgan – umumiy va maxsus jismoniy 
tayyorgarlik turlariga bo`linadi.
Hayot davomida inson sog`ligi, uning aqliy va jismoniy faolligi, 
ko`p yillik sport trenirovkasi davomida sport mahoratining shakllana 
borishi ustivor jihatdan shu ikki tayyorgarlik turlari mazmuni va darajasi 
bilan belgilanadi. Jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlarida 
qo`yiladigan asosiy maqsad – sog`liqni mustahkamlash hamda yuqori 
sport natijalariga erishish avvalambor yoshlikdan boshlab umumiy 
jismoniy sifatlarni rivojlantirish muhimligiga e’tibor qaratadi.
Aksariyat olimlarning ta’kidlashicha, muayyan sport turi bo`yicha 
muntazam o`tkazib boriladigan hamda hajm, shiddat va mazmun 
jihatdan to`g`ri tashkil qilingan mashg`ulotlar bolalar va o`smirlar 
organizmiga ijobiy ta’sir ko`rsatar ekan. Lekin, umumiy jismoniy 
tayyorgarlikka 
asoslangan 
va 
tor 
doirada 
ixtisoslashtirilgan 
mashg`ulotlar salbiy oqibatlarga olib kelishi kuzatilgan. Binobarin, 
dastlabki o`rgatish bosqichida jismoniy va texnik-taktik mashqlar 
nisbatini to`g`ri rejalashtirish bolalar sport mahoratini samarali 
shakllantirish imkoniyatini yaratadi.