Standartlari

“Sotish uchun 
mo’ljallangan uzoq muddatli aktivlar va davom ettirilmaydigan faoliyat”
tomonidan 
qo’shimcha ma’lumotlar ochib berilishi talab etilishi mumkin.
Rezervlar boshqa majburiyatlardan, masalan savdo bo’yicha to’lanadigan 
schyotlar yoki hisoblangan kreditorlik qarzlaridan, ular hisob-kitob qilinishida kelgusi 
xarajatlarning amalga oshirilishi vaqti yoki summasi noaniqligi tufayli farqlanishi 
mumkin. Farqli o’laroq:
(a) 
savdo bo’yicha to’lanadigan schyotlar – bu olingan yoki yetkazib berilgan 
tovarlar yoki xizmatlar uchun to’lanadigan va mol yetkazib beruvchi tomonidan hisob-
kitobi talab etilgan yoki u bilan rasmiy kelishilgan majburiyatlardir; va 
(b) 
hisoblangan kreditorlik qarzlari – olingan yoki yetkazib berilgan, lekin 
to’lanmagan tovarlar yoki xizmatlar uchun to’lanishi lozim bo’lgan va mol yetkazib 
beruvchi tomonidan hisob-kitobi talab etilgan yoki u bilan rasmiy kelishilgan 
majburiyatlardir, shu jumladan xodimlarga to’lanishi lozim bo’lgan summalar 
(masalan, hisoblangan ta’til puliga tegishli summalar). Hisoblangan kreditorlik 
qarzlarining muddatini va summasini ba’zida baholash qiyin bo’lsada, bundagi 
noaniqlik rezervlar bo’yicha noaniqlikdan odatda ancha kamdir. 
Hisoblangan kreditorlik qarzlari ko’pincha savdo bo’yicha to’lanadigan 
schyotlar va boshqa kreditorlik qarzlarning bir qismi sifatida aks ettiriladi, rezervlar 
esa hisobotda alohida ko’rsatiladi. 
Umuman olganda, hamma rezervlar shartlidir, chunki ularning muddati yoki 
summasi noaniqdir. Biroq, ushbu standartning doirasida “shartli” tushunchasi tan 
olinmaydigan aktivlar va majburiyatlarga nisbatan ishlatiladi, chunki ularning 
mavjudligi tadbirkorlik sub’ektining to’liq nazorati ostida bo’lmagan kelgusi noaniq 
hodisalarning biri yoki bir nechtasi sodir bo’lishi yoki sodir bo’lmasligi natijasida 
tasdiqlanadi. Bundan tashqari, ‘shartli majburiyat’ tushunchasi tan olish mezonlariga 
javob bermaydigan majburiyatlarga nisbatan ishlatiladi.
Ushbu standart quyidagilarni farqlaydi:
(a) 
rezervlar – majburiyatlar sifatida tan olinadi (ishonchli baholanishi 
mumkinligi sharti bilan), chunki ular tadbirkorlik sub’ektining hozirgi paytda mavjud 
bo’lgan majburiyatlari bo’lib, ularni so’ndirish natijasida tadbirkorlik sub’ektidan 
iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi ehtimoli bor; va 

---

164 
(b) 
shartli majburiyatlar – majburiyatlar sifatida quyidagilar tufayli tan 
olinmaydi: 
- 
ular mumkin bo’lgan majburiyatlardir, chunki tadbirkorlik sub’ekti 
iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishiga olib kelishi mumkin 
bo’lgan va hozirgi paytda mavjud bo’lgan majburiyatga ega bo’lishi hali tasdiqlanishi 
kerak; yoki 
- 
ular ushbu standart belgilaydigan tan olish mezonlariga javob 
bermaydigan hozirgi paytda mavjud bo’lgan majburiyatlardir (chunki majburiyatni 
so’ndirish uchun iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi talab 
etilishi ehtimoli yo’q yoki majburiyatning summasi yetarlicha ishonchli darajada 
baholana olmaydi). 
Rezervlar tan olinishi kerak, qachonki:
(a) 
tadbirkorlik sub’ekti bo’lib o’tgan hodisalar natijasida hozirgi paytda 
mavjud bo’lgan (yuridik yoki konstruktiv) majburiyatga ega bo’lsa; 
(b) 
majburiyatni so’ndirish uchun iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan 
resurslarning chiqib ketishi talab etilishi ehtimoli mavjud bo’lsa; va 
(c) 
majburiyatning summasini ishonchli baholash mumkin bo’lsa. 
Bu shartlar bajarilmasa, hech qanday rezerv tan olinmasligi kerak. 
Kamdan-kam holatlarda hozirgi paytda majburiyat mavjud ekanligi aniq 
bo’lmaydi. Bunday holatlarda, bo’lib o’tgan hodisa hozirgi paytda mavjud bo’lgan 
majburiyatni (keyingi matnda “hozirgi majburiyat”) yuzaga keltiradi deb hisoblanadi, 
agar, barcha bor bo’lgan dalillarni inobatga olgan holda, hisobot davrining oxirida 
bunday majburiyatning mavjudligi ehtimoli uning mavjud emasligi ehtimolidan 
ko’proq bo’lsa.
Deyarli barcha holatlarda bo’lib o’tgan hodisa hozirgi majburiyatni yuzaga 
keltirganligi yoki keltirmaganligi shubha to’g’dirmaydi. Kamdan-kam holatlarda, 
masalan sud jarayonida, muayyan hodisalar sodir bo’lgani yoki bu hodisalar hozirgi 
majburiyatni yuzaga keltirganligini to’g’risida bahslarni to’g’dirishi mumkin. Bunday 
holatda, tadbirkorlik sub’ekti, barcha bor bo’lgan dalillarni, shu jumladan, masalan 
ekspertlarning fikrini, inobatga olgan holda, hisobot davrining oxirida hozirgi 
majburiyat mavjud ekanligini aniqlaydi. Inobatga olinadigan dalillar hisobot davri 
tugashidan keyin sodir bo’ladigan hodisalar ta’minlagan har qanday qo’shimcha 
dalillarni o’z ichiga oladi. Bunday dalillar asosida:
(a) 
hozirgi majburiyat hisobot davrining oxirida mavjudligi ehtimoli uning 
mavjud emasligi ehtimolidan ko’proq bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti rezervni tan oladi 
(agar tan olish mezonlari bajarilsa); va 
(b) 
hisobot davrining oxirida hozirgi majburiyat mavjud emasligi ehtimoli 
ko’proq bo’lsa, tadbirkorlik sub’ekti shartli majburiyatni ochib beradi, lekin iqtisodiy 
nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi ehtimoldan uzoq bo’lmasa. 
Hozirgi majburiyatni yuzaga keltiradigan bo’lib o’tgan hodisa majburlovchi 
hodisa deb aytiladi. Hodisa majburlovchi hodisa bo’lishi uchun tadbirkorlik sub’ekti 
ushbu hodisa natijasida yuzaga kelgan majburiyatni so’ndirishdan boshqa amaliy 
muqobili bo’lmasligi kerak. Bu faqatgina shunda sodir bo’ladi, qachonki:
(a) 
majburiyat qonunchilik bilan majburiy ravishda so’ndirilishi mumkin 
bo’lsa; yoki 

---

165 
(b) 
konstruktiv majburiyat holatida, hodisa (bu tadbirkorlik sub’ektining 
xatti-harakati ham bo’lishi mumkin) tadbirkorlik sub’ekti majburiyatni bajarishi 
to’g’risida boshqa tomonlarda kutish to’g’dirsa. 
Moliyaviy hisobotlar tadbirkorlik sub’ektining kelgusida mumkin bo’lgan 
moliyaviy holatini emas, hisobot davri oxiridagi moliyaviy holatini ko’rsatadi. 
Shuning uchun, kelgusida faoliyat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan xarajatlar bo’yicha
hech qanday rezerv tan olinmaydi. Tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy holati 
to’g’risidagi hisobotda tan olinadigan majburiyatlar – bu faqat hisobot davri oxirida 
mavjud bo’lgan majburiyatlardir. 
Bu faqat shunday majburiyatlarki, ular tadbirkorlik sub’ektining kelgusi xatti-
harakatlariga (ya’ni kelgusida biznesini amalga oshirishiga) bog’liq bo’lmagan holda 
bo’lib o’tgan hodisalar natijasida yuzaga keladi va rezervlar sifatida tan olinadi. 
Bunday majburiyatlarga atrof-muhitga noqonuniy yetkazilgan zararni bartaraf etish 
xarajatlari yoki bunday zararni yetkazish uchun jarimalar misol bo’la oladi. Ikkalasi 
ham hisob-kitob qilinishida tadbirkorlik sub’ektining kelgusi xatti-harakatlaridan 
qat’iy nazar iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishiga olib 
keladi. Shunga o’xshash, tadbirkorlik sub’ekti neft qazib oladigan qurilma yoki atom 
elektrostantsiyasini ekspluatatsiyadan chiqarish xarajatlari bo’yicha, tadbirkorlik 
sub’ekti allaqachon yetkazilgan zararni qoplashga majbur darajasida, rezervni tan 
oladi. Va buning teskarisi, tijorat shartlari ostida yoki yuridik talablarga ko’ra 
tadbirkorlik sub’ekti kelgusida muayyan yo’nalishda faoliyat yurgizishi uchun 
xarajatlarni amalga oshirishni (masalan, muayyan turdagi zavodda tutunga qarshi 
filtrlarni o’rnatishni) rejalashtirgan yoki bunday xarajatlarni amalga oshirish zarur 
bo’lishi mumkin. Tadbirkorlik sub’ekti kelgusi xarajatlardan o’zining kelgusi xatti-
harakatlari yordamida, masalan faoliyat yuritish tartibini o’zgartirish orqali, qochishi 
mumkin bo’lgani tufayli u ushbu kelgusi xarajatlar uchun hech qanday majburiyatga 
ega emas va, binobarin, rezerv tan olinmaydi.
Majburiyat mavjud bo’lganida har doim boshqa tomon ishtirok etadi, ya’ni bu 
boshqa tomon oldida majburiyat mavjud bo’ladi. Biroq, bu tomon kim ekanligini 
bilish shart emas — aslida, majburiyat butunki jamiyat oldida bo’lishi mumkin. 
Majburiyat har doim boshqa tomonning oldida majburiyatni ko’zda tutganligidan shu 
narsa kelib chiqadiki, rahbariyatning yoki kengashning qarori hisobot davri oxirida 
konstruktiv majburiyatni keltirib chiqarmaydi, agar bu qaror hisobot davri tugashidan 
oldin bu qaror ta’sir qiladigan tomonlarga ularda tadbirkorlik sub’ekti tomonidan 
majburiyat bajarilishi to’g’risida asosli kutish to’g’diradigan yetarlicha aniq tarzda 
yetkazilgan bo’lmasa. 
Majburiyatni darhol yuzaga keltirmaydigan hodisa uni keyinroq sanada 
qonunchilik o’zgarishi yoki tadbirkorlik sub’ektining xatti-harakati (masalan, jamiyat 
oldida yetarlicha aniq bildirgisi) konstruktiv majburiyatni keltirib chiqarganligi tufayli 
yuzaga keltirishi mumkin. Misol sifatida, atrof-muhitga zarar yetkazilganda, buning 
natijalarni bartaraf etish bo’yicha majburiyat bo’lmasligi mumkin. Biroq, yangi 
qonunchilik yetkazilgan zararni bartaraf etishni talab qilganida yoki tadbirkorlik 
sub’ekti konstruktiv majburiyatni keltirib chiqaradigan ravishda zararni bartaraf etish 
bo’yicha javobgarlikni o’z zimmasiga olishini omma oldida bildirganida bunday zarar 
yetkazish majburlovchi hodisaga aylanadi.

---

166 
Yangi taklif etilgan qonunchilik xujjatining tafsilotlari hali oxirigacha 
muhokama qilinishi talab etilganida, majburiyat faqatgina yangi qonun uning 
loyihasida keltirilgan tahrirda kuchga kirishi aslida aniq bo’lganida yuzaga keladi. 
Ushbu standart maqsadlarida, bunday majburiyat yuridik majburiyat sifatida qaraladi. 
Qonunchilik xujjatlarini qabul qilish va kuchga kiritish tartiblaridagi farqlar qonun 
kuchga kirishini aslida aniq ta’minlaydigan yagona hodisani aniqlashni imkoni 
yo’qligiga olib keladi. Ko’pgina holatlarda, qonunchilik xujjati rasmiy qabul 
qilinmaguncha uning qabul qilinishi aslida aniq deb bo’lmaydi. 
Majburiyat tan olish mezonlariga javob berishi uchun nafaqat hozirgi 
majburiyat mavjud bo’lishi, balki majburiyatni bajarish uchun iqtisodiy nafni 
mujassamlashtirgan resurslarning chiqib ketishi ehtimoli ham mavjud bo’lishi kerak. 
Ushbu standartning maqsadlarida, resurslarning chiqib ketishi yoki boshqa hodisaning 
sodir bo’lishi ehtimoli mavjud bo’ladi, agar hodisaning sodir bo’lishi uning sodir 
bo’lmasligi ehtimolidan ko’proq bo’lsa. Hozirgi majburiyat mavjud bo’lishi ehtimoli 
bo’lmasa, tadbirkorlik sub’ekti shartli majburiyatning mavjudligi to’g’risidagi 
ma’lumotni ochib beradi, lekin iqtisodiy nafni mujassamlantiradigan resurslarning 
chiqib ketishi ehtimoldan uzoq bo’lmasa. 
Bir 
qator 
o’xshash 
majburiyatlar 
mavjud 
bo’lganida 
(masalan, 
mahsulotbo’yicha kafolatlar yoki shunga o’xshash shartnomalar) resurslarning chiqib 
ketishi ehtimoli majburiyatlar turkumini butunligicha ko’rib chiqish orqali aniqlanadi. 
Har bir shartnoma bo’yicha resurslarning chiqib ketishi ehtimoli kam bo’lishi 
mumkinligiga qaramasdan, majburiyatlarning turkumini butunligicha olganda, ushbu 
turkum bo’yicha majburiyatlarni bajarish uchun bir qancha resurslarning chiqib 
ketishini talab etishi ehtimoli yetarlicha yuqori bo’lishi mumkin. Shunday ekan, rezerv 
tan olinadi (boshqa tan olish mezonlari bajarilishi sharti bilan). 
Taxminiy baholashlardan foydalanish moliyaviy hisobotlar tayyorlanishining 
muhim qismidir va ularning ishonchligini pasaytirmaydi. Bu ayniqsa rezervlarlarga 
nisbatan to’g’ri, chunki ular o’z mohiyatiga ko’ra moliyaviy holat to’g’risidagi 
hisobotning ko’pgina boshqa moddalariga qaraganda ko’proq darajada noaniq bo’ladi. 
Juda kamdan-kam holatlardan tashqari holatlarda tadbirkorlik sub’ekti ehtimoli bor 
natijalar diapazonini aniqlay oladi va rezervni tan olish uchun yetarlicha ishonchli 
bo’lgan darajada majburiyatni baholashi mumkin.
Judayam kamdan-kam holatlarda, ishonchli baholanishi mumkin bo’lmaganda, 
tan olib bo’lmaydigan majburiyat mavjud bo’ladi. Bunday majburiyat shartli 
majburiyat sifatida ochib beriladi. 
Tadbirkorlik sub’ekti majburiyat uchun birgalikdagi javobgarlikka ega 
bo’lganida, majburiyatning boshqa tomonlar bajarishi kutilaytgan qismi shartli 
majburiyat sifatida qaraladi. Tadbirkorlik sub’ekti majburiyatning iqtisodiy nafni 
mujassamlashtirgan resurslar chiqib ketishi ehtimoli bor qismi uchun rezervni tan 
oladi, bundan uni ishonchli baholab bo’lmaydigan judayam kamdan-kam holatlar 
istisno. 
Shartli majburiyatlar dastlab kutilmagan tarzda o’zgarishi mumkin. Shu bois, 
ular iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslar chiqib ketishi ehtimoli paydo 
bo’lganini aniqlash maqsadida muntazam ravishda qayta ko’rib chiqiladi. Agar oldin 
shartli majburiyat sifatida tasniflangan majburiyat bo’yicha iqtisodiy nafni 

---

167 
mujassamlashtirgan resurslar chiqib ketishi talab etilishi ehtimoli paydo bo’lsa, 
ehtimollikda o’zgarish sodir bo’lgan davrda moliyaviy hisobotlarda rezerv tan olinadi 
(majburiyatni ishonchli baholash mumkin bo’lmagan judayam kamdan-kam holatlar 
bundan mustasno). 
Shartli aktivlar odatda tadbirkorlik sub’ekti tomonidan iqtisodiy naf olinishi 
ehtimolini keltirib chiqaradigan, rejalashtirilmagan yoki boshqa kutilmagan hodisalar 
natijasida paydo bo’ladilar. Misol sifatida tadbirkorlik sub’ekti sud orqali natijasi aniq 
bo’lmagan da’vo qo’zg’atishini keltirish mumkin.
Shartli aktivlar moliyaviy hisobotlarda tan olinmaydi, chunki ular hech qachon 
olinmasligi mumkin daromadning tan olinishiga olib kelishi mumkin. Biroq, 
daromadning olinishi aslida aniq bo’lganida, tegishli aktiv shartli aktiv bo’lib 
hisoblanmaydi va uning tan olinishi to’g’ri bo’ladi. 
Shartli aktiv mavjudligi to’g’risidagi ma’lumot ochib berilishi kerak, agar 
iqtisodiy nafning olinishi ehtimoli mavjud bo’lsa.
Shartli aktivlar ulardagi o’zgarishlar moliyaviy hisobotlarda tegishli ravishda 
aks ettirilishi maqsadida muntazam ravishda qayta ko’rib chiqiladi. Agar iqtisodiy naf 
kelib tushishi aslida aniq bo’lsa, o’zgarish sodir bo’lgan davrda moliyaviy 
hisobotlarda aktiv va tegishli daromad tan olinadi. Iqtisodiy nafning kelib tushishi 
ehtimoli paydo bo’lganida, tadbirkorlik sub’ekti shartli aktiv to’g’risida ma’lumotlarni 
ochib beradi. 
Rezerv sifatida tan olinadigan summa bo’lib hisobot davri oxirida hozirgi 
majburiyatni so’ndirish uchun talab etiladigan xarajatning eng to’g’ri taxminiy 
baholanishi xizmat qilishi kerak. 
Hozirgi majburiyatni so’ndirish uchun talab etiladigan xarajatning eng to’g’ri 
baholanishi – bu tadbirkorlik sub’ekti tomonidan hisobot davri oxirida majburiyatni 
so’ndirish uchun yoki uni o’sha paytda uchinchi tomonga o’tkazish uchun oqilona 
ravishda to’lanadigan summadir. Ko’pgina hollarda majburiyatni hisobot oxirida 
so’ndirish yoki o’tkazish imkoni bo’lmaydi yoki haddan tashqari qimmatga tushadi. 
Biroq, tadbirkorlik sub’ekti tomonidan majburiyatni so’ndirish yoki o’tkazish uchun 
oqilona to’lanadigan summaning baholanishi hozirgi majburiyatni hisobot davri 
oxirida so’ndirish uchun talab etiladigan xarajatning eng to’g’ri baholanishini 
ta’minlaydi. 
Majburiyatning oqibatlarini va moliyaviy ta’sirini baholash tadbirkorlik sub’ekti 
rahbariyatining mulohazalari, va ularga qo’shimcha ravishda o’xshash operatsiyalarni 
o’tkazish tajribasiga hamda ba’zi holatlarda mustaqil ekspertlarning hisobotlariga 
tayanish asosida aniqlanadi. Ko’rib chiqiladigan dalillar hisobot davri tugaganidan 
keyin sodir bo’ladigan hodisalar ta’minlaydigan har qanday qo’shimcha dalillarni o’z 
ichiga oladi. 
Rezerv sifatida tan olinishi kerak bo’lgan summaga tegishli noaniqliklarni 
bartaraf etish uchun vaziyatga qarab har xil usullardan foydalaniladi. Rezerv 
baholanishida taxminlarning katta jamlanmasi ko’rib chiqilganida, majburiyat 
taxminlarning barcha mumkin bo’lgan natijalarini ularga tegishli bo’lgan 
ehtimolliklarni hisobga olgan holda tortilgan qiymatini aniqlash orqali baholanadi. 
Baholashning bu statistik usuli “kutilgan qiymat (matematik kutish)” deb nomlanadi. 
Shuning uchun, bu summani to’lash ehtimoli, masalan 60 foizga yoki 90 foizga teng 

---

168 
bo’lishiga qarab, rezerv summasi har xil bo’ladi. Agar mumkin bo’lgan natijalarning 
diapazoni uzluksiz bo’lsa, va diapazonning har bir nuqtasida ehtimollik darajasi bir xil 
bo’lsa, diapazondagi o’rtacha qiymat olinadi.
Misol. Tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni kafolat bilan sotadi, bu kafolat bo’yicha 
xaridorlarga xariddan so’ng olti oy davomida aniqlangan har qanday ishlab chiqarish 
nuqsonlarini bartaraf etish (ta’mirlash) xarajatlari qoplanadi. Agar barcha sotilgan 
mahsulotlarda kichkina nuqsonlar aniqlanadigan bo’lsa, ta’mirlash xarajatlari 1 
millionga teng bo’ladi. Agar barcha sotilgan mahsulotlarda katta nuqsonlar 
aniqlanadigan bo’lsa, ta’mirlash xarajatlari 4 millionga teng bo’ladi. Tadbirkorlik 
sub’ektining oldingi tajribasi va kelgusi kutishlari keyingi yilda sotiladigan 
mahsulotlarning 75 foizi nuqsonlarga ega bo’lmasligini, 20 foizi kichkina nuqsonlarga 
ega bo’lishini va 5 foizi katta nuqsonlarga ega bo’lishini ko’rsatadi. Ta’mirlash 
xarajatlarining kutilgan qiymati quyidagiga teng: 
(nolning 75%) + (1 millionning 20%) + (4 millionning 5%) = 400.000 
Agar bitta majburiyat baholanadigan bo’lsa, ehtimoli eng katta bo’lgan yagona 
taxminiy natija majburiyatning eng to’g’ri baholanishi bo’lib xizmat qilishi mumkin. 
Biroq, bunday holda bo’lsa ham, tadbirkorlik sub’ekti boshqa mumkin bo’lgan 
natijalarni ko’rib chiqishi kerak. Ehtimoli eng yuqori bo’lgan natijaga qaraganda 
boshqa mumkin bo’lgan natijalar asosan yuqoriroq yoki pastroq bo’lgan qiymatga ega 
bo’lganida, eng to’g’ri baholash bo’lib ushbu yuqoriroq yoki pastroq qiymat xizmat 
qiladi. Masalan, tadbirkorlik sub’ekti u tomonidan xaridor uchun qurilgan asosiy 
qurilmaning jiddiy nuqsonini bartaraf etishi kerak bo’lsa, alohida ehtimoli eng yuqori 
bo’lgan natija bo’lib nuqsonni birinchi urinishda 1.000 sarflab ta’mirlash orqali 
bartaraf etish mumkinligi hisoblanadi, lekin rezerv kattaroq summada tan olinishi 
kerak, agar boshqa urinishlar ham talab etilishi imkoniyati katta bo’lsa.
Rezerv soliqqacha bo’lgan summada baholanadi, chunki rezervning va undagi 
o’zgarishlarning soliq oqibatlari BHXS 12 ga muvofiq hisobga olinadi.
Ko’pgina hodisalar va shart-sharoitlarga muqarrar ravishda xos bo’ladigan 
risklar va noaniqliklar rezervning eng to’g’ri baholanishini aniqlashda hisobga olinishi 
lozim.
Risk kutilgan natijaning har xil bo’lishini tavsiflaydi. Riskni hisobga olgan 
holda tuzatish kiritish majburiyat baholangan summaning oshishiga olib kelishi 
mumkin. Noaniqlik sharoitlarida daromadlar va aktivlar oshirilib hamda xarajatlar va 
majburiyatlar kamaytirilib ko’rsatilmasligi uchun mulohazalar ehtiyotkorlik bilan 
qilinishi kerak. Biroq, noaniqlikning mavjudligi haddan tashqari ko’p rezervlar 
yaratilishi yoki majburiyatlar summasi ataylab oshirilib ko’rsatilishini oqlamaydi. 
Masalan, agar qandaydir hodisaning juda salbiy natijasi bo’yicha taxmin qilingan 
xarajatlar ehtiyotkorlik bilan baholangan bo’lsa, bu natija u aslida ega bo’lgan 
ehtimolga qaraganda ko’proq ehtimolga ega deb ataylab hisoblanmaydi. Risk va 
noaniqlikni hisobga olish maqsadida tuzatishlar ikki marta kiritilishiga, va binobarin 
rezervning oshirilib ko’rsatilishiga yo’l qo’ymaslik uchun ehtiyotkorlik talab etiladi. 
Pulning vaqtdagi qiymati ta’siri ahamiyatli bo’lganida, rezervning summasi 
majburiyatni so’ndirish uchun talab etilishi kutiladigan xarajatlarning keltirilgan 
qiymatiga teng bo’lishi kerak.
Pulning vaqtdagi qiymati tufayli hisobot davridan keyin qisqa muddatda chiqib 

---

169 
ketadigan pul oqimlari bo’yicha rezervlar aynan shu summada keyinroq chiqib 
ketadigan pul oqimlari bo’yicha rezervlardan og’irroq bo’ladi. Shu bois, rezervlarning 
ta’siri ahamiyatli bo’lganida, rezervlar diskontlanadi. 
Diskont stavkasi (yoki stavkalari) bo’lib pulning vaqtdagi qiymatining joriy 
bozor baholanishini va majburiyatga xos bo’lgan risklarni aks ettiradigan soliqqacha 
bo’lgan stavkasi (yoki stavkalari) xizmat qilishi kerak. Diskont stavkasi (stavkalari) 
kelgusi pul oqimlari tuzatilgan risklarni aks ettirmasligi kerak. 
Majburiyatni so’ndirish uchun talab etiladigan summaga ta’sir qilishi mumkin 
bo’lgan kelgusi hodisalar, ular sodir bo’lishiga yetarlicha ob’ektiv dalillar mavjud 
bo’lganida, rezerv summasida o’z aksini topishi kerak.
Kutilayotgan kelgusi hodisalar rezervlarni baholashda ayniqsa muhim bo’lishi 
mumkin. Masalan, tadbirkorlik sub’ekti yer maydonini undan foydalanish muddati 
tugaganida tozalash xarajatlari kelgusida texnologiyalardagi o’zgarishlar tufayli 
kamayishi mumkin deb o’ylashi mumkin. Tan olinadigan summa barcha mavjud 
dalillarni hisobga olgan holda tozalash paytida mavjud bo’ladigan texnologiyalari 
yuzasidan yetarlicha malakali, holisona kuzatuvchilarning oqilona kutishlarini aks 
ettiradi. Shuning uchun, mavjud bo’lgan texnologiyadan foydalanish tajribasi oshishi 
bilan xarajatlarning kutilayotgan kamayishi yoki oldin amalga oshirilgan tozalash 
ishlariga nisbatan murakkabroq va kattaroq ko’lamdagi tozalash ishlarini amalga 
oshirish uchun mavjud bo’lgan texnologiyani ishlatishdan kutilayotgan xarajatlarni tan 
olinadigan summaga kiritish to’g’ri bo’ladi. Biroq, tadbirkorlik sub’ekti tozalash 
ishlarini amalga oshirish uchun umuman yangi texnologiyaning ishlab chiqilishini 
umid qilishi kerak emas, agar bu yetarlicha ob’ektiv dalillar bilan asoslangan 
bo’lmasa.
Yangi kutilayotgan qonunchilik kiritilishi ta’siri mavjud bo’lgan majburiyatni 
baholashda hisobga olinishi kerak, agar qonunchilik qabul qilinishi aslida aniq 
ekanligiga yetarlicha ob’ektiv dalillar bor bo’lsa. Amaliyotda yuzaga keladigan shart-
sharoitlarning har xilligi har bir holatda yetarli, ob’ektiv dalilni ta’minlaydigan yagona 
hodisani aniqlashni imkoni yo’qligiga olib keladi. Dalillar ushbu qonunchilik nimani 
talab etishi va uning tegishli tarzda qabul qilinishi va qo’llanilishi aslida aniq bo’lishi 
uchun talab etiladi. Ko’pgina holatlarda, yangi qonunchili kabul qilinmaguncha yetarli 
ob’ektiv dalil mavjud bo’lmaydi.
Aktivlarning kutilayotgan chiqib ketishidan olinadigan foyda rezervni 
baholashda hisobga olinmaydi, agarda bu aktivlarning chiqib ketishi majburiyatni 
keltirib chiqargan hodisa bilan chambarchas bog’liq bo’lsa ham. Aksincha, 
tadbirkorlik sub’ekti aktivlarning chiqib ketishidan olinadigan foydani ushbu 
aktivlarga tegishli bo’lgan standart belgilangan tartibda tan oladi. 
Rezervni so’ndirish uchun talab etiladigan xarajatning to’la summasini yoki 
uning bir qismini boshqa tomon qoplab berishi kutilsa, bu qoplash summasi faqatgina 
tadbirkorlik sub’ekti tomonidan majburiyat so’ndirilganida qoplash summasining 
olinishi aslida aniq bo’lsa tan olinishi kerak. Qoplash summasi alohida aktiv sifatida 
hisobga olinishi kerak. Qoplash bo’yicha tan olingan summa rezerv summasidan 
oshmasligi kerak.
Umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotda, rezerv bilan bog’liq bo’lgan 
xarajat qoplash summasi chegirib tashlangan holda ko’rsatilishi mumkin.

---

170 
Ba’zida, tadbirkorlik sub’ekti rezervni so’ndirishda zarur bo’ladigan xarajatning 
to’laligicha yoki uning bir qismini to’lash uchun boshqa tomonga murojaat etishi 
mumkin (masalan, sug’urta shartnomalari, shartnomaning zararlar qoplanishi 
to’g’risidagi shartlari yoki mol yetkazib beruvchilarning kafolatlari yordamida). 
Boshqa tomon tadbirkorlik sub’ekti tomonidan to’langan summalarni qoplashi yoki 
o’zi bevosita to’lashi mumkin.
Aksariyat hollarda tadbirkorlik sub’ekti belgilangan summaning butun qismi 
uchun javobgar bo’lib qoladi, shuning uchun tadbirkorlik sub’ekti butun summani 
to’laligicha to’lashiga to’g’ri keladi, agar uchinchi tomon qandaydir sababga ko’ra 
to’la olmasa. Bunday holatda, rezerv majburiyatning to’la summasida tan olinishi 
kerak, va tadbirkorlik sub’ekti majburiyatni so’ndirganida qoplash summasi olinishi 
aslida aniq bulganida, kutilayotgan qoplash summasi bo’yicha alohida aktiv tan 
olinadi. 
Ba’zi hollarda, uchinchi tomon qoplash summasini to’la olmaganida 
tadbirkorlik sub’ekti ko’rib chiqiladigan xarajatlar uchun javobgar bo’lmaydi. Bunday 
holatda tadbirkorlik sub’ekti ushbu xarajatlar uchun majburiyatga ega bo’lmaydi va 
ularni rezervga kiritmaydi.
Rezervlar har hisobot davri oxirida qayta ko’rib chiqilishi kerak va ularga joriy 
eng to’g’ri bo’lgan baholashni aks ettirish maqsadida tuzatish kiritilishi kerak. 
Majburiyatni so’ndirish uchun iqtisodiy nafni mujassamlashtirgan resurslar chiqib 
ketishi talab etilishi ehtimoli endilikda mavjud bo’lmasa, rezerv bo’yicha xarajatlar 
teskari provodka bilan qayta tiklanishi kerak.
Diskontlash qo’llanilganida, rezervning balans qiymati vaqt o’tishini aks ettirish 
maqsadida har bir davrda ko’paytiriladi. Bu ko’payish qarzlar bo’yicha xarajatlar 
sifatida tan olinadi.
Rezervdan faqatgina ushbu rezerv dastlab qaysi xarajatlar bo’yicha tan olingan 
bo’lsa, o’sha xarajatlar uchun foydalanish kerak. 
Dastlab tan olingan rezervga tegishli bo’lgan xarajatlargina, uning hisobidan 
qoplanishi kerak. Xarajatlarni dastlab boshqa maqsad uchun tan olingan rezerv 
hisobidan qoplash ikkita farqlanadigan hodisaning ta’sirini yashiradi. 
Rezervlar kelgusi operatsion zararlar bo’yicha tan olinmasligi kerak.
Kelgusi operatsion zararlarning kutilishi muayyan operatsion aktivlar 
qadrsizlangan bo’lishi mumkinligining belgisidir. Tadbirkorlik sub’ekti ushbu 
aktivlarni qadrsizlanishga BHXS 36