Standartlashtirish tog’risidagi

3. Respublikamizda standartlashtirish ishlarining tashkillanishi.

Respublikamizda standartlashtirish jarayoni 3 bosqichdan iborat:

– atamalarni standartlashtirish;
– o‘lchovlarni, o‘lchash, sinov uskunalarini va ularni konstruksiyaga va mahsulot texnologiyasiga bog‘lab standartlashtirish;
– mahsulotning o‘zini standartlashtirish.
ISO/MEK tomonidan yaratilgan konsultativ kengash texnika rivojining yo‘nalishini quyidagicha tavsiya qiladi:
– standartlarni yaratishda va ularni kelishishda yangi mexanizmlarni yaratish;
– xarajatlarni ilk tadqiqotlarga va real istiqbolga ega bo‘lgan texnikaviy yutuqlarga to‘plamoq;
– bor texnikaviy qo‘mitalarning ilmiy tadqiqot, tajribaviy konstruktorlik ishlarini, shu jumladan, ekologiya sohasidagi ishlarni e’tiborga olgan holda yangi rejali ishlarni yaratish;
– yetakchi mutaxassislar boshchiligida o‘tkaziladigan seminarlar, ilmiy ma’ruzalar shaklidagi ikkilamchi mexanizmlardan foydalanish;
– sanoatning yuqori rahbarlari orasida yangi g‘oyalarni targ‘ibot qilishga e’tiborni qaratmoq.
Mana shuning uchun standartlashtirishda atamalarni bir yerga to‘plamoq, ular asosida ta’riflar yaratmoq va nihoyat, bu sohada standartlar yaratmoq hozirgi kunning talabi, iqtisodiyotni rivojlantirishning dolzarb masalalari hisoblanadi. Shu maqsadda standartlashtirish sohasidagi atamalarni to‘plashda xalqaro standartlashtirish tashkilotining hujjatlariga, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasida ilk yaratilgan hujjatlarga murojaat etildi. Bu sohadagi asosiy tushunchalar 61 atamadan iborat bo‘lib, ularning mohiyati ketma-ketligi bo‘yicha ma’lum tartibda joylashtirilib, hozirgi vaqtda chop etilgan O‘zRST 1.10-93 «O‘zbekiston Respublikasining standartlashtirish davlat tizimi. Asosiy atamalar va ta’riflar» standarti yaratildi.
Standartlashtirish sohasidagi bir qancha asos bo‘luvchi hujjatlar Texnik jihatdan tartibga solish agentligi huzuridagi standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish instituti (SMSITI) da yaratil­moqda. Bular qatoriga dastlabki standartlar O‘zRST 1.0-92, O‘zRST 1.1- 92, O‘z RST 1.2-92, O‘z RST 1.3-92 va boshqalar kiradi. O‘z RST 1.0-92 «O‘zbekiston Respublikasi standartlashtirish davlat tizimi standartlashtirishning asosiy vazifa va maqsadini, standartlashtirish ishlarining tashkil etilishi va asosiy qonunqoidalarini, me’yoriy hujjatlarning toifasini, standartlar turlarini, xalqaro hamkorlik bo‘yicha asosiy qoidalarni, standartlar va texnikaviy shartlarning qo‘llanishini, standartlarga va o‘lchash vositalariga nisbatan davlat nazoratini belgilaydi.
Respublika standartlashtirish bo‘yicha ishlarning tashkil etilishini, muvofiqlashtirilishini va ishlarning maqbul darajada olib borilishini quyidagi idoralar ta’minlaydilar:
– tarmoqlararo yo‘nalishga belgilangan mahsulot bo‘yicha
– «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi;
– qurilish va qurilish sanoati, loyihalash va konstruksiyalash bo‘yicha
– O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi;
– tabiiy resurslardan foydalanishni yo‘lga qo‘yish, atrofmuhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta’sirlardan muhofaza qilish sohasi bo‘yicha
– O‘zbekiston Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi;
– tibbiyot yo‘nalishidagi mahsulotlar, tibbiy texnika buyumlari, dorivor moddalar va respublika sanoati ishlab chiqaradigan mahsulot tarkibida inson uchun zararli moddalar miqdorini tartibga solish sohasida
– O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi.

O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish bo‘yicha ishlarni vazirliklar, texnikaviy qo‘mitalar, korxonalar, birlashmalar va boshqa manfaatdor tashkilotlarning istiqbolli rejalari asosida tuzilgan yillik reja bo‘yicha «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi amalga oshiradi. Respublika standartlashtirish rejasiga, birinchi navbatda, milliy standartlar talablari bilan uyg‘unlashtirishni, kishilarning hayoti va sog‘lig‘i uchun xavfsizlikni, atrof-muhitni muhofaza qilishni, iste’molchilar huquqining himoya qilinishi, milliy ijtimoiy-iqtisodiy va milliy texnikaviy dasturlarning amalga oshirilishini ta’minlaydigan milliy standartlarni ishlab chiqish kiritiladi.

«Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi, Davarxitektqurilish qo‘mitasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Sog‘liqni saqlash vazirligi (biriktirilgan sohalar bo‘yicha) respublika standartlarini ko‘rib chiqadilar, tasdiqlaydilar, ularning qo‘llanish muddatini cho‘zadilar va bekor qiladilar hamda unga o‘zgartirishlar kiritadilar. Respublikada ishlab chiqilgan standartlar va ularga o‘zgartishlar tasdiqlanishi darajasidan qat’i nazar Texnik jihatdan tartibga solish davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va shaharlarda standartlashtirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish, muvofiqlashtirish va uning muqobil darajasini ta’minlash ishlarini Texnik jihatdan tartibga solish, O‘zbekiston Respublikasi Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi va Sog‘liqni saqlash vazirligining tegishli hududiy idoralari va boshqarmalari amalga oshiradi. Sanoat va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarida standartlashtirish bo‘yicha ishlarni tashkil qilish va ularni muvofiqlashtirish uchun zaruriyat bo‘lgan hollarda, vazirliklar, idoralar, uyushmalar, konsernlar va boshqa xo‘jalik tuzilmalarida bo‘linmalar (xizmatlar) va (yoki) fan-texnikaning tegishli sohalaridagi yuqori ilmiy-texnikaviy imkoniyatlarga ega bo‘lgan tashkilotlarda standartlashtirish bo‘yicha tayanch tashkilotlari tuziladi.
O‘zbekiston hududida yuritiladigan me’yoriy hujjatlar «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi tomonidan tasdiqlanadi.
– Davlatlararo standart – GOST.
– O‘zbekiston davlat standarti – O‘z DSt.
– Umumdavlat klassifikatori – O‘z DT.
– Normalar va qoidalar –*).
– O‘zbekiston rahbariy hujjati – O‘z RH.
– Tavsiyalar – O‘z T.
Tarmoqlar bo‘yicha yuritiladigan me’yoriy hujjatlar Tarmoq tashkilotlar tomonidan tasdiqlanadi.
– Tarmoq standarti – TSt.
– Tarmoq klassifikatori – TT.
– Norma va qoidalar –*).
– Rahbariy hujjat – RH.
– Tavsiyanomalar – T.
Ma’muriy-hududiy me’yoriy hujjatlar Viloyat hokimlari tomonidan tasdiqlanadi.
– Ma’muriy-hududiy standart – MHSt.
Korxona bo‘yicha me’yoriy hujjatlar Korxona rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi.
– Texnik shartlar – TSh.
– Korxona standarti – KSt.

Standartlashtirish sohasi bo‘yicha ham davlat nazorati ish olib bormoqda. Uning asosiy vazifasi vazirliklar, mahkamalar va korxonalar, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan standartlar talablariga qat’iy amal qilinishini, yangi standartlarni tatbiq etishni ta’minlash va nazorat etish hisoblanadi.

Davlat nazoratining yana bir muhim yo‘nalishi – turli standart toifalarini davlat qaydnomasidan o‘tkazishdan oldin ekspertiza qilishdir. Metrologiya to‘g‘risidagi qonunda ko‘rsatilganidek, o‘lchash vositalarining davlat sinovlarini o‘tkazish, ularning turlarini tasdiqlash va davlat ro‘yxatiga kiritish «Texnik jihatdan tartibga solish» tomonidan amalga oshiriladi. Qonunda yana bir masala – davlat ro‘yxati belgisini qo‘yish to‘g‘risida ham bayon etilgan. Metrologiya haqidagi qonunda aytilishicha, tasdiqlangan o‘lchash vositalariga yoki ularning foydalanish hujjatlariga ishlab chiqaruvchi davlat reyestri belgisi qo‘yilishi shart. Ma’lumki, ishlab chiqarishdagi o‘lchash vositalarining holati va ularni vaqti-vaqti bilan tekshiruvdan o‘tkazib turish har doim e’tiborda bo‘lmoqligi lozim. Ular bo‘yicha ro‘yxatlar tuziladi va o‘lchash vositalari turkumlarining ro‘yxati «Texnik jihatdan tartibga solish» tomonidan tasdiqlanadi.
«Texnik jihatdan tartibga solish» agentligi standartlashtirish bo‘yicha milliy idora hisoblanadi. «Texnik jihatdan tartibga solish» tarkibida bir necha bo‘limlar, sektor, laboratoriya, guruhlar, har bir viloyat boshqarma va markazlari, ilmiy-tadqiqot instituti, Milliy Etalonlar Markazi mujassamlashgan. «Texnik jihatdan tartibga solish» agentligiga qarashli turli soha va tarmoqlarni o‘z ichiga olgan, bir xil nomdagi bo‘limlar ham bor. Bularga standartlar va mahsulotni sertifikatlashtirish bo‘yicha davlat nazorati va o‘lchash vositalarini davlat qiyoslovidan o‘tkazish va attestatlash sohaviy bo‘limlari kiradi. Standartlar va mahsulotni sertifikatlashtirish bo‘yicha davlat nazorati sohaviy bo‘limlar: og‘ir sanoat, mashinasozlik, yengil sanoat, mahalliy sanoat hamda agrosanoat kompleksi doirasida o‘z faoliyatini amalga oshiradi.
«Texnik jihatdan tartibga solish» agentligining ilmiy-uslubiy markazi etib, O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish, metrologiya, sertifikatlashtirish va mahsulot sifatini boshqarish sohalaridagi tadqiqot va mutaxassislar malakasini oshirish va qayta tayyorlash instituti – hozirda Standartlashtirish, metrologiya va sertifikatlashtirish ilmiy-tadqiqot instituti tayinlangan.


Nazorat savollari.

1. Standart deb nimaga aytiladi?

2. Standartlashtirish deb nimaga aytiladi?
3. Standartlashtirishning asosiy tamoyillari haqida nimani bilasiz?
4. Standart turlari sanab bering.
5. O‘zbekistonda standartlashtirishni qaysi milliy idora amalga oshiradi?
6. Umumtexnikaviy standartlar nima?
7. Texnik shartlar qanday hujjat hisoblanadi?
8. Rahbariy hujjatlar deganda nimani tushunasiz?