“Statistika tarmoqlar va sohalar” kafedrasi


Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati



Yüklə 447,47 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/9
tarix07.05.2023
ölçüsü447,47 Kb.
#109154
1   2   3   4   5   6   7   8   9
@pdfustabot

 
1.3.Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati
 
Iqtisodiy xarajatlarning mohiyati iqtisodiyotda sodir boʻladigan xarajatlarning 
turli turlarini, oʻsha xarajatlar qarorlariga taʼsir koʻrsatish omillarini anglatadi. 
Ushbu xarajatlar qarorlari mamlakat ichidagi iqtisodiy faoliyatning umumiy 
darajasiga, shuningdek resurslarning jamiyatdagi turli sohalar va guruhlar bo'yicha 
taqsimlanishiga ta'sir ko'rsatadi. 
Iqtisodiy xarajatlarning 4 asosiy tarkibiy qismi mavjud: iste'mol, investitsiya, 
davlat xarajatlari va sof eksport. Bu tarkibiy qismlarning har biri iqtisodiy o'sish, 
barqarorlik va tengsizlikni shakllantirishda alohida o'rin tutadi. 
1. Iste'mol: Bu uy xo'jaliklarining tovar va xizmatlarga sarflanadigan 
xarajatlarini anglatadi. Odamlar oziq-ovqat, kiyim-kechak, o'yin-kulgi kabi 
narsalarni boshqa narsalar qatorida iste'mol qilishadi. Iste'mol xarajatlariga turli 
omillar, jumladan daromad, boylik, foiz stavkalari, iste'molchilar ishonchi, 
kelajakka bo'lgan umidlar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: COVID-19 pandemiyasiga 
javoban ko'p odamlar ishdan mahrum bo'lish, daromadlarni qisqartirish yoki 
kelajakka nisbatan noaniqliklar tufayli xarajatlarini qisqartirishdi. Bu esa umumiy 
isteʼmolning pasayishiga olib keldi, bu esa isteʼmol xarajatlariga tayangan 
korxonalarga taʼsir koʻrsatdi. 
2. Investitsiya: Bu korxonalar tomonidan mashina, bino va uskunalar kabi 
kapital tovarlarga sarflanadigan xarajatlarni, shuningdek tadqiqot va 
rivojlantirishga sarflanadigan xarajatlarni anglatadi. Biznes investitsiyalarga foiz 
stavkalari, texnologik o'zgarishlar, infrastruktura investitsiyalari, davlat siyosati 
kabi omillar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: Iste'molchilar talabining o'zgarishiga 
5
https://www.google.com/search?q=1-
chizma.Doimiy,+o%E2%80%99zgaruvchi+va+umumiy+(yalpi)+xarajatlarning+grafikdagi+tasviri.&source=lnms&tbm
=isch&sa=X&ved=2ahUKEwjnu-ai1Kj-
AhWjSvEDHabkA1UQ_AUoAXoECAEQAw&biw=1920&bih=961&dpr=1#imgrc=q80Px29WqKBi_M 


12 
javoban avtomobil ishlab chiqaruvchi xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirish 
uchun yanada samarali ishlab chiqarish texnologiyasiga investitsiya kiritishga 
qaror qilishi mumkin. Yangi kapital tovarlarga kiritilgan ushbu investitsiya 
iqtisodiy oʻsishni ragʻbatlantirishi va uzoq muddatda ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirishi mumkin. 
3. Davlat xarajatlari. Bu federal, shtat va mahalliy davlat hokimiyati organlari 
tomonidan tovar va xizmatlarga sarflanadigan xarajatlarni anglatadi. Bunga 
infratuzilma investitsiyalari, ijtimoiy dasturlar, mudofaa xarajatlari va ta'lim 
kiritish mumkin. Davlat xarajatlari ko'pincha iqtisodiy faollikni rag'batlantirish 
yoki ijtimoiy tengsizliklarni bartaraf etish vositasi sifatida ishlatiladi. Masalan: 
2008 yilda uy-joy bozori inqirozi tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy tanazzilish 
munosabati bilan AQSh hukumati infratuzilma loyihalari va ijtimoiy dasturlarga 
sarflanadigan xarajatlarni o'z ichiga olgan bir qator fiskal rag'batlantirish 
paketlariga ruxsat berdi. Bu iqtisodiyotni barqarorlashtirishga va yana ishdan 
mahrum bo'lishning oldini olishga yordam berdi. 
4. To'liq eksport: Bu mamlakat eksporti va import o'rtasidagi farqni anglatadi. 
Mamlakat eksporti importidan oshib ketganda salbiy toʻliq eksport sodir boʻladi, 
negativ toʻliq eksport esa import eksportdan oshganda sodir boʻladi. Sof eksportga 
turli omillar, jumladan valyuta kurslari, xalqaro savdo siyosati, global iqtisodiy 
ko'rsatkichlar ta'sir ko'rsatadi. Masalan: Agar mamlakat zaif valyutaga ega bo'lsa, 
uning eksporti chet ellik xaridorlar uchun yanada jozibador bo'lib qolishi mumkin, 
import esa qimmatlashadi. Bu esa salbiy toʻliq eksportga olib keladi, bu esa 
iqtisodiy oʻsishni qoʻllab-quvvatlashga va eksport sektori ichida ish oʻrinlari 
yaratishga yordam beradi. 
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish uchun nurashning axamiyati yildan 
yilga oshib bormoqda, chunki uni pasaytirishning xar bir foizning absolyut xajmi 
o’sib bormoqda. Umuman Respublika bo’yicha sanoat maxsuloti tannarxini faqat 
1% ga pasaytirilsa 3 mlrd. so’m miqdorida iqtisod qilinadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirishning yo’llarini keltiramiz. Ishlab 
chiqarish xarajatlarining pasaytirishda ishlab chiqarishning texnikaviy darajasini 


13 
oshirish katta ta’sir ko’rsatadi. Yangi texnikani joriy qilish va maxsulot tayyorlash 
texnologiyasini takomillashtirish jarayonalarining kamayishiga kompleks ta’sir 
ko’rsatadi. Ular moddiy resurslardan yanada samaraliroq foydalanish, buyumlarni 
tayyorlashga ketadigan mexnat sarfini kamaytirish imkonini beradi.
Amaldagi jixozlarni zamonaviylashtirsh xamda qo’llanilayotgan texnikadan 
foydalanishni xisobga olgan holda ishlab chiqarish xarajatlarini anchagina 
kamaytirishga erishish mumkin. Yangi texnika va progressiv texnologiya asosida 
o’tgan va jonli mexnatni tejashga erishiladi. Moddiy resurslarda buyumlashgan 
o’tgan mexnatni tejash xuddi shu miqdordagi xomashyo va materiallardan ko’proq 
maxsulot ishlab chiqarish imkonini beradi; jonli mexnat sarfini tejash maxsulot 
unumdorligini oshirish imkonini beradi, ya’ni xar bir ishchiga xisoblanaganda 
ko’prok maxsulot ishlab chiqarishga imkon yaratadi. Bunga fan-texnika taraqqiyoti 
yordam beradi. Yangi texnika va ilgor texnologiya ishlab chiqarishni boshqarishni 
takomillashtirish asosida mexnat unumdorligi oshib boradi bu esa ishlab chiqarish 
xarajatlarini kamaytirishga olib keladi.
Moddiy va pul mablag’larini sarflashda qat’iy iqtisodiy tejashga rioya qilish 
katta axamiyatga ega. Asbob uskunalarni asrashga dori sarflarini kamaytirish, 
material shuningdek ishlab chiqarish chiqindilaridan maksimal foydalanish. Brak 
natijasida ro’y beradigan nobudgarchiliklarni kamaytirish fondlarining 
samaradorlik darajasini oshirish, ish xaqifondini ratsional sarflash tsex va 
umumzavod xarajatlarini kamaytirish bularning barchasi u yoki bu darajasida 
maxsulotning arzonlashuviga ta’sir ko’rsatadi.
Moddiy texnika ta’minotini yaxshilash ishlab chiqarish xarajatlarini 
kamayishiga olib keladi. Korxonaning xom-ashyo material, yoqilgi va energiya 
yetkazib berishning uzilib qolishi ishlab chiqarish ritmini buzishga bekor turib 
qolishlariga oy oxirida xaybarakallachilikka va oqibat natijada unumsiz 
xarajatlarga olib keladi. Korxona iqtisodiyotga xaddan tashqari normativdan 
ortiqcha zapaslarni bo’lishi xam salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zapas ko’payib ketganda 
oborot mablag’lari oshib ketadi, moliyaviy axvol yomonlashadi, ishlab 
chiqarishning rentabelligi pasayib ketadi.


14 
Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga mexnatni tashkil etishda 
takomillashtirish ta’sir ko’rsatadi. Xar qanday texnikadan xatto yangisidan xam 
ishlab chiqarishni to’g’ri tashkil qilmay turib, maksimal ravishda foydalanish 
mumkin emas. Shuning uchun texnologik protsesslarni mexanizatsiya va 
avtomatlashtirish bilan bir qatorda, mexnatni ilmiy asosda tashkil etishga katta 
e’tibor berish kerak.
Maxsulot tannarxini pasaytirishda xisobotning roli kattadir. Xisob olib borish 
yoqilgi va energiyadan, xom ashyo va materiallardan ratsional foydalanishga 
yordam beradi, xarajatlarni kamaytirish va korxona jamg’armasini oshirish 
imkonini beradi. Kolektivning kuchini yetishtirilladigan maxsulotning tannarxini 
pasaytirishga qaratish uchun ishlab chiqarishga qilinadigan xarajatlarni to’g’ri 
rejalashtirish va xisobga olish zarur. Iqtisod qilish yo’llarni aniqlash ortiqcha 
xarjatlarning sababini ochib tashlash uchun bu xarjatlarni doimi analiz qilib turish 
kerak. Ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish rejasining bajarilishini analiz 
qilish ishlab chiqarish rentabelligining oshishi uchun korxonadagi barcha 
ishlarning takomillashtirsh uchun muxim axamiyatga ega. Lekin analiz faqatgina 
tannarxning pasaytirsh rejasini bajarilishiga qo’yilgan baxo bilan chegaralanmaydi, 
u ishlab chiqarish xarajatlarini yanada kamaytirish uchun taxlikiy va texnikaviy 
xarakatlarni xam ko’rishi kerak.
Maxsulot ishlab chiqarishni analiz qilishning ishchilarning aktiv ishtirok 
etishlari uni pasaytirishning muxim yo’lidir.
Xarajatlar korxonaga bog’lik bo’lmagan omillarga qarab o’zgaradi. Masalan: 
resurs narxi xar xil xizmat xaqqining tebranishi korxona xoxishidan qat’iy nazar 
xarajatlarni o’zgartiradi. Korxonada ishlab chiqarish ko’lami kengaysa, resurslar 
sarfi qisqaradi, chunki ular kamroq isrof etiladi. Resurslarni tejovchi texnologiya 
joriy etilganda xarajatlar keskin qisqaradi. O’rtacha xarajatlar mexnat unumliga 
nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Mexnatni unumining ortishi xam 
moddiy xam mexnat sarfini qisqartiradi bozordagi narx binobarin tovar barqaror 
sharoit mexnat unumdorligi xarajatlari pasaytirish orqali foydani ko’paytiradi.


15 
Xarajatlarni doimiy ravishda pasaytirib borish korxona foydasini oshirishning 
asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Zero maxsulot baxosi tarkibining asosiy 
elementlari bu xarajat va foydadir. Binobarin xarajatlar qanchalik qisqarib borsa, 
shunga mos foyda oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish asosiy yo’nalishlaridan biri bu fan 
texnika taraqqiyoting (FTT) yutuqlaridan oqilona foydalanishga erishishdir. FTT 
yutuqlaridan foydalanish mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan, xomashyo 
materiallaridan yoqilgi resurslaridan yanada tularoq foydalanishga imkon beradi. 
Shuningdek yangi unumdorligi yuqori bo’lgan samarador mashina, dastgoxda 
yangi texnologik jarayonlar yaratish, uni ishlab chiqarish joriy etish pirovard 
natijada korxonada ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga sharoit yaratadi. 
FTT ning 20 –asr ikkinchi yarmidagi o’ziga xos jixati printsipal yangi texnologik 
usulga o’tilishi bilan xarakterlanadi. Uning mavjud texnologik ishlab chiqarish 
usullaridan ustunligi faqat nisbatan yuqori iqtisodiy samaradorligida emas, balki 
sifat nuqtai nazaridan moddiy ne’matlar va xizmatlarni ishlab chiqarish 
imkoniyatidir. Xarajatlarni pasaytirish asosiy yo’nalishlardan biri bu ishlab 
chiqarish va mexnat tashkil etishning takomillashtirishdir. Ushbu yo’nalish ishlab 
chiqarishda yo’qotishlarni kamaytirish yo’li bilan xarajatlarni pasaytirish bu esa 
o’z navbatida jonli mexnatni iqtisod qilishga ya’ni ishlab chiqarish unumdorligini 
oshishiga olib keladi.
Samaradorlik iqtisodiy kategoriya sifatida odamlarni ayrim extiyojlarini 
qondirishga qaratilgan maxsulotlar qobiliyatlarini anglatadi. Samaradorlik
miqdoriy o’lchov darajasiga ega bo’ladi. Iqtisodiyotda eng avvalo yuqori 
samaradorlik ko’pincha imkoniyatlari bilan birgalikda ist’emol qilishdan xosil 
bo’lgan samaradorlikning yuksalishini izoxlaydi. Barcha samaradorliklar majmuasi 
eng yuqori maksimal samaradorliklardan iborat ekanini izoxlash qiyin emas. Xar 
bir ist’emol qilinayotgan yangi tovar o’zining eng yuqori samaradorlik darajasiga 
teng samaradorlik darajasini kengaytiradi.


16 
Maksimal samaradorlikni pasaytiruvchi qonunga ko’ra navbatdagi xar bir 
ist’emol qilinayotgan ne’matni yuqori samaradorlik darajasi oldingi bosqichga 
nisbatan past bo’ladi.
Demak, bir o’lchovga to’g’ri keluvchi qo’shimcha ne’matlar xosil qilish 
samarasi oldingi bosqichda olingan natijalardan pastroq bo’ladi.
Iqtisodiy samaradorlik bir necha iqtisodiy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. 
Ishlab chiqarish samaradorligi bir qancha juziy ko’rsatgichlar orqali tavsiflanadi. 
Samaradorlikning umumiy ko’rsatgichi mexnat unumdorligidir. U 
umummaxsulot miqdori (MM) ning jonli mexnat (JM) sarfiga nisbatan ifodalanadi. 
Jonli mexnat sarfi kunlarda soatlarda xisoblanadi.
Mexnat unumdorligi bilan birga mexnat sig’imi degan samaradorlik 
ko’rsatgichi xam qo’llanadi. Mexnat sig’imi jonli mexnatni maxsulot miqdoriga 
nisbatan orqali aniqlanadi. Maxsulotning material degan iqtisodiy ko’rsatgich xam 
bizning davrimizda katta axamiyat kasb etmoqda.
Material sig’imi moddiy ashyolar sarfini (BM) maxsulot miqdori (MM) ga 
nisbatan orqali aniqlanadi. Ishlab chiqarish fondlarini samaradorligi maxsulotning 
fond sig’imi yoki fondlar qaytimi ko’rsatgichlari orqali o’lchanadi. Ko’rinib 
turibdiki juziy ko’rsatgichlar samaradorlik umumiy ifodasini aniqlashtirilgan 
shaklida bu nisbatlarda maxsulotlar miqdori ko’rsatgichlari o’rnida jami maxsulot 
yalpi milliy maxsulot, jami ichki maxsulot, sof maxsulot, qo’shimcha maxsulot, 
uning pul shakllaridan biri foyda milliy daromad kabi kategoriyalar qo’llaniladi.
Bozor Iqtisodiyotiga o’tish davrida ayniqsa, respublikamizning xozirgi 
ssharoitida samaradorlikni oshirish juda jiddiy masaladir. Gap shundaki, xozirgi 
davrda ko’pgina resurslar chegaralangan ularning aksariyat qismi xorijdan 
keltiriladi, zamonaviy texnologiya yetishmaydi, kadrlar malakasi yuqori emas. 
shuning uchun resurslardan tejamli foydalanish, mexnat unumdorligini oshirish 
milliy va xorijiy sarmoyalarni eng zarur soxalarga joylashtirish yuqori malakali 
kadrlar tayyorlash kabi samaradorlikni oshirish vositalariga yetarlicha e’tibor 
berish talab qilinadi.


17 
Xulosa qilib aytilsa, iqtisodiy xarajatlarning mohiyati murakkab bo'lib, 
iste'molchilar ishonchi, davlat siyosati, texnologik o'zgarishlar, global iqtisodiyot 
kabi turli omillar ta'siriga ega. Xarajatlar qarorlari ortidagi mexanizmlarni va 
ularning taʼsirini tushunish butun dunyo boʻylab koʻplab iqtisodiyot oldida turgan 
kengroq tendentsiyalar va qiyinchiliklarni tushunishda juda muhimdir. 

Yüklə 447,47 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin