Student: O‘ktamjonov Sherzodbek Group: Filologiya Ingliz tili 23 07 Subject: Tilshunoslk

Kesim esa har doim mustaqil so’z va kesimlik shakllaridan iborat bo’lganligi bois uni shartli ravishda «atov birligi+kesimlik qo’shimchasi» yoki [WPm] (W-inglizcha word, Pm esa predikat va marker so’zlarining bosh harflaridir) shartli belgisi bilan belgilaymiz. [WPm] sodda gaplarning eng umumiy belgisi bo’lib, u barcha sodda gaplarda voqelanadi. Boshqa gap bo’laklarining birortasi gapda bo’lmasligi mumkin, lekin kesimning bo’lmasligi mumkin emas. Lisoniy sathda [WPm] bir necha oraliq ko’rinishlarga ham ega bo’ladi. O’zbek tilida grammatik shakllangan sodda gaplarning turlarini lisoniy va nutqiy sath yaxlitligida quyidagicha tasvirlash mumkin. Sodda gapning tarkibiy qismlari. Gap kesimini shakllantiruvchi vosita kesimlik kategoriyasi bo’lganligi sababli o’zbek nutqidagi gaplarning tarkibiy qismlarini shu gap tarkibiga kiruvchi so’zlarning va kesimlik kategoriyasi shakllarining valentligi belgilaydi. Demak, nutqiy gaplardagi ikki hodisani farqlash lozim: gap markazini tashkil etuvchi so’zdagi kesimlik kategoriyasi shakllariga bog’lanuvchi so’zlarni :

Uyushiq bo’laklar gap strukturasida bir xil mavqeni egallaganliklari sababli ularni lisoniy sintaktik qolipda berishga ehtiyoj yo’q. Shuningdek, ajratilgan bo’laklar ham qaysi bo’lakni izohlayotgan bo’lsa, o’sha bo’lak bilan bir butunlik kasb etadi. Lisoniy sintaktik qolipning cheksiz rang-baranglikda voqelanish imkoniyati ustiga nutqda har bir so’zning ma‘no valentligi zaminida xilma-xil so’z kengaytiruvchilari bilan kengayib kelish imkoniyati qo’shiladi va bu ko’rinishlarni cheksiz miqdorda ko’paytiradi. Lisoniy sintaktik qoliplarda har bir tashkil etuvchi (kesim, ega, hol) ning bitta so’z, so’z birikmasi, so’z birikmasi zanjiri, ajralmas birikmalar bilan ifodalana olish qonuniyati va bunday turli qurilishli birikmalarning sintaktik nuqtai nazardan teng huquqliligi mazkur imkoniyatlarni yanada kengaytiradi. Shuning uchun gapning o’ta sodda ko’rinish kasb etgan eng umumiy mohiyati - minimal qolipi - [WPm] ham, undan quyidagi umumiylik - maksimal qurilish qolipi - [Ye-N-WPm]ham nutqimizda mana shunday rang-baranglik va cheksiz imkoniyatlarga ega bo’ladi.