Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 17.
44
Sual 18. Azərbaycan milli iqtisadiyyatında təhlükəsizliyin təmin edilməsi mexanizmləri. İqtisadi təhlükəsizliyin göstəricilər sistemi. Müstəqil, milli iqtisadi inkişaf yolu ilə gedən ölkələrin təbii, maddi, iqtisadi potensialını və inkişaf səviyyəsini xarakterizə edən ən ümumiləşdirici milli iqtisadi göstəricilər mövcuddur. Bütövlükdə götürülən xalq təsərrüfatı səviyyəsində ölkənin iqtisadiyyatının vəziyyətini, onun inkişaf səviyyəsini səciyyələndirən bir neçə iqtisadi göstəricilərdən istifadə olunur. Müasir ədəbiyyatda bunlar makroiqtisadi göstəricilər adlanır. Bunlara aiddir: 1. Milli sərvət (MS); 2. Ümumi milli məhsul (ÜMM); 3. Xalis milli məhsul (XMM); 4. Daxili milli məhsul (DMM); 5. Milli gəlir (MG); 6. Ümumi daxili məhsul (ÜDM). Bunların hər birinin milli iqtisadi inkişaf baxımından şərh olunması lazım gəlir.
Milli Sərvət (MS) makroiqtisadi kateqoriya kimi o biri iqtisadi göstəricilərdən fərqlənir. MS müəyyən bir dövrün deyil, uzun bir müddəti əhatə edən iqtisadi göstəricisidir. MS hər bir ölkədə onun tarixi boyu yaradılan, toplanan, ona məxsus olan və istifadə edilən bütün maddi nemətlərin, istehlak dəyərlərinin məcmusuna deyilir. Milli sərvət – müəyyən bir dövrdə hər hansı bir dövlətin, xalqın malik olduğu, onun tarixi boyu yığılmış bütün sərvətidir. Hər il istehsal olunan məhsulun hesabına milli sərvət artırılır və təzələnir. Milli sərvəti çox olan ölkə güclü, xalqı isə yaxşı yaşayır. Milli sərvət ölkənin malik olduğu bütün maddi nemətlərin və iqtisadi dövriyyəyə (təkrar istehsala) cəlb edilən təbii sərvətlərin məcmusunu özündə birləşdirir. İqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməyən, yalnız geoloji ehtiyatlar kimi bəlli olan təbii sərvətlər ölkənin milli sərvətinə daxil deyildir. Milli sərvətin artımında istehsal və elmi-texniki nailiyyətlər böyük rol oynayır. Keçmiş və indiki nəsillərin yaratdığı bütün maddi nemətlər və cəlb olunan mövcud təbii sərvətlər iqtisadi həyatda əhəmiyyətinə görə aşağıdakı tərkib hissələrdə olur: 1. Ölkənin əsas və dövriyyə kapitalların tərkibinə ölkədə mövcud olan fəal kapitallar (maşınlar, avadanlıqlar, qurğular, istehsal binaları və s.) və ilkin emala məruz qalan əmək cisimləri (xammal, materiallar və s.) daxildir. 2. İqtisadiyyatda mal ehtiyatlarına, əvvəla, satışa göndərmək məqsədilə istehsal və kommersiya firmalarının anbarlarında saxlanılan hazır məhsullar, ikinci,
45
fövqəladə vəziyyətlərdə istifadə üçün, yaxud ola biləcək disproporsiyaları aradan qaldırmaq üçün təyin olunan sığorta ehtiyatları və rezervlər daxildir. 3. Sosial sahənin əsas fondları - Qeyri-istehsal təyinatlı fondlara mənzil fondu, məktəblər, xəstəxanalar, teatr, kino, muzey və s. kimi mədəni-məişət əhəmiyyətli fondlar daxildir. - Əhalinin şəxsi əmlakına yaşayış evləri, mənzil şəraiti, məişət cihazları, geyim əşyaları və s. daxildir. 4. Təkrar istehsal prosesinə cəlb edilən təbii sərvətlər: kənd təsərrüfatı sahələri, meşələr, sular, faydalı qazıntıların sənaye ehtiyatı, su enerjisi ehtiyatları və s. daxildir. 5. Geniş mənada götürüldükdə cəmiyyətin mənəvi potensialı, insan zəkasının məhsulları və mədəniyyət də milli sərvətdir.
ÜDM – bir il ərzində iqtisadiyyatda yaradılmış əmtəə və xidmətlərin bazar dəyərinin cəmidir. ÜMM mövcud ölkə vətəndaşlarının (daxildə və xaricdə) mülkiyyətində olan məhsulun dəyəri ilə ölçülür. ÜDM – müəyyən dövr ərzində mövcud ölkənin ərazisində istehsal olunmuş bütün məhsulun dəyəri ilə ölçülür. Bunun ölkə və xarici vətəndaşlar tərəfindən istehsal edilməsinin fərqi yoxdur. ÜDM iqtisadiyyatın ən mühüm göstəricilərindən biridir. İqtisadi vahidlərin- rezidentlərin istehsal fəaliyyətinin son nəticəsini əks etdirir və həmin vahidlər tərəfindən son istehlak üçün istehsal olunmuş əmtəə və xidmətlərin dəyəri ilə ölçülür. O, özündə sahələrin ümumi əlavə dəyərinin cəmini, üstəgəl ona daxil edilməyən məhsula təmiz vergini əks etdirir. ÜDM-in hesablanmasında üç əsas metoddan istifadə olunur: 1. Məsrəflər üzrə ÜDM hesablanması; 2. Əlavə edilmiş dəyər üzrə ÜDM hesablanması; 3. Gəlirlər üzrə ÜDM-in hesablanması. I. Məsrəflər üzrə ÜDM-in hesablanması: 1) Əhalinin istehlak xərcləri (C) 2) Ümumi xüsusi investisiyalar (I) 3) Əmtəə və xidmətlərin dövlət alışı (G) 4) Xalis ixracat (ixrac və idxalın fərqi) – (Xn) 46
ÜDM = C + I + G + Xn II. ÜDM-in gəlirlər üzrə hesablanması: 1) Əmək haqqı (W) 2) Faiz (r) 3) Renta (R) 4) Mənfəət (m) 5) Amortizasiya (d) 6) Dolayı vergilər (T), mülkiyyətdən vergi. ÜDM = W + r +R + m +d + T III. ÜDM-in əlavə edilmiş dəyər üzrə hesablanması (bu istehsal metodu adlanır). Bu ÜDM-in bir il ərzində istehsal olunmuş son məhsulun hər bir mərhələsində əlavə edilmiş dəyərlərin məcmusudur. Əlavə edilmiş dəyər firmaların istehsal etdiyi məhsulun dəyəri ilə başqa firmaların xammalın, materialın, yəni aralıq məhsulların alınmasına sərf etdiyi məbləğ arasındakı fərqdir. Bu halda ÜDM-in kəmiyyəti bütün istehsalçı firmaların əlavə etdikləri dəyərlərin cəmidir. ÜDM- dən başqa makroiqtisadi analizdə Ümumi milli məhsul (ÜMM) göstəricisindən də istifadə edilir. ÜMM – ölkə vətəndaşlarının daxildə və xaricdə yaratdıqları son məhsul və xidmətlərin məcmusudur (il ərzində). Bu zaman xarici vətəndaşların ölkədə əldə etdikləri gəliri ümumi məbləğdən çıxmaq lazımdır. Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|