ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

4. Doğru ifadələri müəyyən edin.  
Sirkə aldehidi ... 
1. biratomlu doymuş spirtin oksidləşməsindən alınır 
3. oksidləşdikdə karbon turşusuna çevrilir 
2. “gümüş güzgü” reaksiyasına daxil olur 
4. mis(II) hidroksidlə oksidləşmir 
 
5. Sxemləri dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 
1. CH
3
CH
2
OH + CuO 


 t
 
2. CH
3
CHO + Cu(OH)
2
 


 t
 
3. C
4
H
10 
+ O
2






т 
P,
 
kat.,
                              
4. CH
3
COOH
 
+ C
2
H
5
OH 






4
2
SO
H
 
т,
 
5. HCOOH + Mg 
                                       
6. nişasta   






 
щидролиз
... 






 
гыъгырма
...  
 
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
 

 
 
 
196 
 
 
6. Hansı ifadələr fruktozaya aiddir? 
1. qlükozanın izomeridir                              
2. qlükozadan daha şirindir 
3. karbohidratlara aiddir                              
4. saxarozanın hidrolizindən alınır 
5. üzüm şəkəri adlanır 
 
7. Zülal molekulunun I, II və III quruluşu ilə 1, 2 və 3 arasındakı uyğunluğu göstərin.  
I quruluş          1. polipeptid spiralının fəzada bükülərək əmələ gətirdiyi forması 
II quruluş         2. polipeptid zəncirinin spiral forması 
III quruluş        3. molekulda aminturşu qalıqlarının düzülüş ardıcıllığı  
 
8. Doymuş biratomlu spirtlərin (C
n
H
2n+2
О) yanma reaksiyasının ümumi tənliyini dəf-
tərinizdə tərtib edin və oradan hansı spirtin 1 molunun tam yanmasına 6 mol oksigen 
qazı sərf olunduğunu hesablayın. 
C
n
H
2n+2
О   +    О
2  
  t    
 ...         +      ... 
 
9. 22 q sirkə aldehidinin oksidləşməsindən neçə qram sirkə turşusu alınar? Turşunun 
çıxımı 80%-dir. M
r
(CH
3
CHO) = 44, M
r
(CH
3
COOH) = 60. 
 
10. Polimerləşmə dərəcəsi 800 olan polimerin nisbi molekul kütləsi 33600-dür.  Polimer 
hansı alkenin polimerləşməsindən alınmışdır? A
r
(C) = 12, A
r
(H) = 1. 

 
 
 
197 
 
•  
T e r m i n l ə r   v ə   k i m yə vi   a n l a yı ş l a r  
•
 
 
 
 
 
A 
Adsorbsiya – bərk maddələrin səthi tərəfindən qazların və həll olmuş maddələrin udulması. 
Ağır metal – sıxlığı 5 q/sm
3
-dən böyük olan metal. 
Aldehidlər – molekullarında karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş aldehid (CHO) qrupu olan 
üzvi maddələr. 
Alkanlar – C
n
H
2n+2 
formuluna malik karbohidrogenlər. 
Alkadienlər –  molekullarında karbon  atomları  arasında  iki  ədəd  ikiqat rabitə olan karbo-
hidrogenlər. 
Alkenlər – molekullarında karbon atomları arasında bir ədəd ikiqat rabitə olan karbohidro-
genlər. 
Alkinlər – molekullarında karbon atomları arasında bir ədəd üçqat rabitə olan karbohidrogenlər. 
Alüminotermiya – oksidlərindən metalların alüminiumla reduksiyası prosesi. 
Alümosilikatlar – tərkibində alüminium-oksid olan silikatlar. 
Amalqama – metalın civədə həll olması nəticəsində alınan ərinti. 
Aminturşular – molekullarında amin (–NH
2
) və karboksil (–COOH) qrupu olan üzvi birləş-
mələr.  
Ammonyaklı su və ya naşatır spirti – ammonyakın suda məhlulu.  
Anod – müsbət yüklü elektrod. 
Aromatik karbohidrogenlər – molekullarında bir və ya bir neçə benzol həlqəsi olan karbo-
hidrogenlər. 
Asetatlar – sirkə (CH
3
COOH) turşusunun duzları. 
Asanəriyən metal – 1000°C-dən aşağı temperaturda əriyən metal. 
Azotlu gübrə – tərkibində azot qida elementi olan gübrə. 
B 
Berillium yarımqrupu elementləri – IIA yarımqrupunun metalları. 
Bor yarımqrupu elementləri – IIIA yarımqrupunun elementləri. 
C 
Cod su – tərkibində Ca
2+
 və Mg
2+
  ionlarının miqdarı çox olan su. 
Codluq dərəcəsi – 1 litr suda olan Ca
2+
 və Mg
2+
 kationlarının millimollarının sayı. 
Çətinəriyən metal – 1000°C-dən yuxarı temperaturda əriyən metal. 
Çuqun – tərkibində 2%-dən 4%-ə qədər karbon, həmçinin az miqdarda silisium, manqan, 
fosfor və kükürd olan dəmir ərintisi. 
D 
Denaturasiya – zülalın ikinci və üçüncü quruluşunun dağılması. 
E 
Efirləşmə reaksiyaları – karbon turşuları ilə spirtlər arasında baş verən reaksiyalar. 
Elektroliz – sabit elektrik cərəyanının təsiri ilə elektrodlarda baş verən oksidləşmə-reduksiya 
reaksiyaları. 
Elektrometallurgiya – metal birləşməsinin ərintisindən metalın elektrolizlə reduksiyası. 
Ə 
Ərintilər – iki və daha artıq metaldan, yaxud metal və qeyri-metaldan ibarət sistemlər. 
Terminlər və kimyəvi anlayışlar
 

 
 
 
198 
 
F 
Ferroxrom – dəmirlə xromun ərintisi.  
Fenol – OH qrupu bilavasitə benzol nüvəsi ilə birləşmiş üzvi maddə (C
6
H
5
–OH). 
Filiz – sənayedə metalları almaq üçün yararlı olan təbii birləşmə. 
Flüor yarımqrupu elementləri – VIIA yarımqrupunun elementləri. 
Formiatlar – qarışqa turşusunun (HCOOH) duzları. 
Fosfidlər – fosforun metallarla birləşmələri. 
Funksional qrup – üzvi birləşmələrin xarakterik kimyəvi xassələrini və onların müəyyən sinfə 
mənsub olduğunu əks etdirən atom və ya atomlar qrupu. 
H 
Halogenlər – VIIA yarımqrupunun elementləri. 
Halogenidlər – hidrogen-halogenid turşularının duzları. 
Həllolan şüşə – natrium-silikat və ya kalium-silikat. 
Hidrogen-halogenidlər – halogenlərin hidrogenli birləşmələri. 
Hidrometallurgiya – metal birləşməsinin məhlula keçirilməsi və həmin məhluldan daha aktiv 
metalla və ya elektrik cərəyanı ilə ilkin metalın reduksiyası. 
Hipoxloritlər – hipoxlorit (HClO) turşusunun duzları. 
Homoloqlar – eyni bir sinfə daxil olan və molekul tərkibinə görə bir-birindən bir və ya bir neçə 
metilen (CH
2
) qrupu ilə fərqlənən üzvi maddələr. 
X 
Xalkogenlər – VIA yarımqrupunun elementləri. 
Xloratlar – xlorat (HClO
3
) turşusunun duzları. 
Xlorlu əhəng – xlorun adi şəraitdə sönmüş əhəng məhlulu ilə qarışığı.       
Xlorlu su – xlorun suda məhlulu. 
İ 
İzomerlər – molekullarının tərkibi eyni, kimyəvi quruluşu və buna görə də xassələri ilə bir-
birindən fərqlənən maddələr. Bu hadisə isə izomerlik adlanır. 
J 
Javel suyu – xlorun adi şəraitdə (qızdırılmadan) KOH və ya NaOH məhlulu ilə qarışığı.  
 
K 
Karbonatlar – karbonat (H
2
CO
3
) turşusunun duzları. 
Karbonatlı (müvəqqəti) codluq – suda maqneziumla kalsiumun hidrokarbonatlarının olma-
sı ilə əlaqədar codluq. 
Karbon  turşuları  –  molekullarında  karbohidrogen  radikalı  ilə  birləşmiş  bir  və  ya  bir  necə 
karboksil (COOH) qrupu olan üzvi birləşmələr (Qarışqa turşusu H–COOH istisnadır.) 
Karbohidratlar – tərkibi C
n
(H
2
O)
m
 formulu ilə ifadə olunan üzvi maddələr (n və m
4). 
Karbohidrogenlər – molekulları karbon və hidrogen atomlarından ibarət olan maddələr. 
Katod – səthində artıqlaması ilə elektron olan mənfi yüklü elektrod.  
Keçid metallar (elementləri) – 4–7-ci dövrlərin əlavə yarımqrup elementləri. 
Kimyəvi quruluş –  molekulda atomların birləşməsi ardıcıllığı. 
Korroziya – metalların və onların ərintilərinin ətraf mühitin təsirindən dağılması. 
Kompleks gübrə – tərkibində iki və daha çox qida elementi olan gübrə. 
Krekinq – molekullarında çox sayda C atomu olan karbohidrogenlərin termiki parçalanması 
nəticəsində az sayda C atomu olan karbohidrogenlərin əmələgəlmə prosesi. 
Kvars – silisium-dioksidin saf kristalları. 

 
 
 
199 
 
•  
T e r m i n l ə r   v ə   k i m yə vi   a n l a yı ş l a r  
•
Q 
 
Qeyri-karbonatlı (daimi) codluq – suda kalsium və maqneziumun sulfat və xloridlərinin 
olması ilə əlaqədar codluq. 
Qələvi metallar – IA yarımqrupunun metalları. 
Qələvi-torpaq metalları – IIA yarımqrupunun Ca, Sr, Ba və Ra (radium) metalları. 
Qida elementləri – bitkilərin normal inkişafı üçün lazım olan elementlər. 
Quruluş vahidi – makromolekulda çoxlu sayda təkrarlanan eyni quruluşlu atomlar qrupu.    
L 
Liflər  –  əyirilmək  və  toxunmaq  qabiliyyətinə  malik,  saplar  şəklində  dartıla  bilən  təbii  və 
sintetik polimerlər. 
M 
Maye şüşə  – natrium-silikat və ya kalium-silikatın qatı məhlulu.  
Metalların  elektrokimyəvi  gərginlik  sırası – metalların  suda  aktivliyinin  azalması  ilə 
düzülüşü. 
Metallurgiya – sənayedə metal və ərintilərin alınması ilə məşğul olan sənaye sahəsi.  
Mineral gübrə – tərkibində bitkilər üçün qida elementi olan birləşmə. 
Mürəkkəb efirlər – karbon turşularının spirtlərlə qarşılıqlı təsirindən əmələ gələn üzvi mad-
dələr. 
N 
Nitratlar – nitrat turşusunun (HNO
3
) duzları. 
O 
Oleatlar – olein turşusunun (C
17
H
33
COOH) duzları. 
Oleum – kükürd-trioksidin qatı sulfat turşusunda məhlulu. 
Ortofosfatlar – ortofosfat  turşusunun (H
3
PO
4
) duzları. 
P 
Palmitatlar – palmitin (C
15
H
31
COOH) turşusunun duzları. 
Perxloratlar – perxlorat (HClO
4
) turşusunun duzları. 
Piroliz – havasız şəraitdə maddənin 1000–1200°C-də qızdırılması prosesi. 
Pirometallurgiya  –  filizdən  yüksək  temperaturda  reduksiyaedicilərlə  metalın  reduksiyası 
prosesi. 
Plastik kütlələr – qızdırıldıqda verilən formanı soyudulduqdan sonra da saxlayan polimerlər. 
Polad – tərkibində 0,1–2%-ə qədər karbon və az miqdarda digər qatışıqlar (Si, Mn, S, P) olan 
dəmir ərintisi.     
Polikondensləşmə reaksiyaları – irimolekullu birləşmələrin və əlavə məhsul kimi kiçikmole-
kullu birləşmələrin, məsələn, suyun əmələ gəlməsi ilə gedən reaksiyalar.            
Polimerləşmə dərəcəsi  – makromolekulda quruluş vahidinin sayını göstərən ədəd. 
Polimer  və  ya  irimolekullu  birləşmələr  –  molekulları  çoxlu  sayda  təkrarlanan  atomlar 
qrupundan ibarət maddələr. 
Polimerləşmə  reaksiyaları  –  monomer  molekullarının  bir-biri  ilə  çox  sayda  birləşərək 
irimolekullu birləşmə əmələ gətirməsi reaksiyaları. 
S 
Sabun – ali karbon turşularının (C
10 
–C
21
) natrium və kalium duzları. 
Sadə gübrə – tərkibində yalnız bir qida elementi olan gübrə. 
Silikatlar (metasilikatlar) –  metasilikat turşusunun (H
2
SiO
3
) duzları. 
Silisidlər – silisiumun metallarla birləşmələri. 

 
 
 
200 
 
Spirtlər (doymuş) – alkan molekulunda bir və ya bir neçə H atomunun hidroksil (OH) qrupu 
ilə əvəz olunmasından alınan üzvi birləşmələr. 
Sulfatlar – sulfat turşusunun (H
2
SO
4
) duzları. 
Sulfid  turşusu – hidrogen-sulfidin suda məhlulu. 
Sulfidlər – sulfid turşusunun (H
2
S) duzları. 
Sulfit turşusu – kükürd-dioksidin suda məhlulu. 
Sulfitlər – sulfit turşusunun (H
2
SO
3
) duzları. 
Stearatlar – stearin turşusunun (C
17
H
35
COOH) duzları. 
Ş 
Şoralar – natrium, kalium, ammonium və kalsiumun nitratları. 
T 
Termit – alüminium tozu ilə dəmir-yanığının 8:3 mol nisbətində götürülmüş qarışığı.                    
Tsikloparafinlər  –  molekullarında  karbon  atomları  bir-birilə  birqat  rabitə  ilə  birləşmiş 
tsiklik karbohidrogenlər. 
Ü 
 
Üzvi kimya – kimyanın üzvi birləşmələrin tərkibini, quruluşunu, xassələrini və alınması üsul-
larını öyrənən bölməsi. 
Y 
Yağlar – üçatomlu spirt olan qliserinlə birəsaslı (əsasən, ali) karbon turşularının mürəkkəb 
efirləri. 
Yüngül metal – sıxlığı 5 q/sm
3
-dən kiçik olan metal. 
Z 
Zülallar (polipeptidlər) – aminturşu qalıqlarından ibarət üzvi birləşmələr. 
 
 
 

 
 
 
201 
 
•  
T e r m i n l ə r   v ə   k i m yə vi   a n l a yı ş l a r  
•
 
 
 
Dərslikdə verilmiş məsələlərin həllində istifadə olunan bəzi düsturlar  
 
Кütlə (m) 
 m =  m
o
 N;           m =    М;          m
(məh.)
 =  V 
 
(məh.)
 
Маddə miqdarı (
) 
 
 = 
M
m
;                  
 = 
A
N
N ;                    
(qaz)    
= 
M
газ
V
V
 
Hissəciyin kütləsi (m
о
) 
   m
o
 = 
A
N
М ;                               m
o
(АB) = M
r
(AB) 
1 а.k.v. 
Моlyar kütlə (М) 
М =  
m
;         М
(qaz)
   = V
М 
 
(qaz)
;             М =  m
o
 N
А
 
Nisbi molekul kütləsi 
(М
r
) 
     М
r(qaz)
 = 2

2
H
D ;                            М
r(qaz)
  = 29
 D
hava
  
 
Qaz qarışığında 
qazlardan birinin (1) 
həcm payı (
) 
   
гарыш.
1
1
V
V


                və  ya         
%
100
(%)



гарыш.
1
1
V
V
 
А
х
B
y
 birləşməsində A 
elementinin kütlə payı 
(
(А)) 
   (А) = 
r
r
M
х
A
(А)

       вя  йа      (А)
%
 = 
r
r
M
х
A
(А)

100%;   
А
х
B
y
 formulunda 
indekslər nisbəti (х:y) 
      
(B)
A
(Б)
:
(A)
A
(А)
 
 :
 
r
r
ω
ω

y
x
;              
M(B)
m(B)
 :
M(A)
m(A)
 
:  
y
x
 
Reaksiya çıxımının 
kütlə (
)  
və həcm (
) payı 
   
100%
няз.
праk.
m
m
(%)


η
;                   
100%
няз.
праk.
V
V
(%)


θ
 
Həll olmuş maddənin 
məhluldaki kütlə payı 
(
) 
100%
m
m
мящ.
mad
%


ω
       və ya
      
мящ.
мящ.
mad
су
мад.
mad
мящ.
mad
V
m
m
m
m
m
m
ρ
ω





 
 
 
Metalların elektrokimyəvi gərginlik sırası 
 
Atomların reduksiyaedicilik xassəsi (



n
0
M
e
n
M
) güclənir 
Li  K  Ca  Na Mg  Al 
Mn 
Zn  Cr  Fe  Pb  H
2
Cu  Hg  Ag  Au 
 
 
 
                         
 
 
Əlavələr 
 

 
 
 
202 
 
Elementlərin nisbi elektromənfilikləri 
 
F 
O 
N 
Cl 
Br 
S 
C 
P 
H 
Si 
Al 
Ca  Li 
Na 
K 
4,0  3,5  3,0  3,0  2,8 
2,6  2,5  2,2 
2,1 
1,8 
1,5  1,04 1,0 
0,9 
0,8 
 
 
Bəzi üzvi birləşmələrin nisbi molekul kütlələrinin C atomları sayı (
n
) ilə ifadə edilməsi 
Alkanlar   
M
r
(C
n
H
2n+2
) = 14n + 2 
Tsikloalkanlar 
M
r
(C
n
H
2n
) = 14n 
Alkenlər         
M
r
(C
n
H
2n
) = 14n 
Alkinlər             
M
r
(C
n
H
2n–2
) = 14n – 2 
Alkadienlər        
M
r
(C
n
H
2n–2
) = 14n – 2 
Doymuş biratomlu spirtlər     
M
r
(C
n
H
2n+1
OH) = 14n + 18 
Doymuş aldehidlər*            
M
r
(C
n
H
2n+1
CHO) = 14n + 30 
Doymuş birəsaslı karbon turşuları*                       
M
r
(C
n
H
2n+1
COOH) = 14n + 46 
 
* – aldehid və karbon turşularında n karbohidrogen radikalındakı C atomlarının sayını göstərir.
 
 
Bəzi mühüm üzvi birləşmələrin formulları və adları 
 
CH
4
 
metan
 
H
2
C=CH
2 
etilen
 
HC
CH 
asetilen
 
H
2
C=CH – HC=CH
2 
butadien-1,3
 
        
 
tsikloheksan C
6
H
12
 
 
benzol C
6
H
6
 
2
|
2
|
H
OH
C
–
H
OH
C
 
etilenqlikol
 
2
|
|
2
|
H
OH
C
–
H
OH
C
–
H
OH
C
 
qliserin    
 
CH
3
–CH
2
–OH 
etil spirti
 
CH
3
–CHO 
sirkə aldehidi 
 
CH
3
–COOH 
sirkə turşusu
 
C
15
H
31
–COOH 
palmitin turşusu
 
C
17
H
35
–COOH 
stearin turşusu
 
C
17
H
33
–COOH 
olein turşusu
 
C
6
H
12
O
6 
qlükoza, fruktoza
 
C
12
H
22
O
11 
saxaroza
 
(C
6
H
10
O
5
)
n
 
nişasta, sellüloza
 
C
17
H
35
COOM 
maye sabun; M = K 
bərk sabun; M = Na
 
n
–














O
C
–
H
R
C
H
N
||
|
|
zülal
 
n
2
3
|
2
–)
CH
–
CH
C
=
CH
–
CH
(– 
 
izopren kauçuku
 
(–CH
2
–CH
2
–)
n 
polietilen
 
(–CF
2
–CF
2
–)
n 
teflon 
(politetraflüoretilen)
 
n
)
–
H
Cl
|
C
–
CH
(– 
2
polivinilxlorid
 
(–CH
2
–CH=CH–CH
2
–)
n
 
butadien kauçuku 
 
 
 
CH
2
 
CH
2
CH
2
CH
2
 
H
2
C 
H
2
C 
CH 
CH 
CH 
CH 
HC
HC

 
 
 
203 
 
•  
T e r m i n l ə r   v ə   k i m yə vi   a n l a yı ş l a r  
•
Bəzi üzvi maddələrin təyini 
  
Maddə 
Reaktiv 
Baş verən dəyişiklik 
Doymamış       
karbohidrogenlər
 
KMnO
4
 məhlulu rəngsizləşir 
 
 
Bromlu su rəngsizləşir 
CH
2
=CH
2 
etilen 
CH
2
OH–CH
2
OH alınması 
nəticəsində məhlul rəngsizləşir 
 
CH
2
Br–CH
2
Br alınması nəticəsin-
də məhlul rəngsizləşir 
CH
CH
 
asetilen 
Turşəng turşusu (HCOO–COOH) 
alınır və məhlul rəngsizləşir. 
 
Tetrabrometan (CHBr
2
–CHBr
2
) 
alınır və məhlul rəngsizləşir 
 
 
Məhlul parlaq-göy rəngə boyanır 
 
Qırmızı rəngli Cu
2
O çöküntüsü 
alınır 
 
“Gümüş-güzgü” reaksiyası baş 
verir 
CH
3
COOH 
sirkə turşusu
 
Məhlul qırmızı rəngə boyanır 
 
Sirkə turşusunun iyi yaranır 
C
17
H
35
COONa 
sabun məhlulu 
C
17
H
35
COOH-ın ağ lopaları yaranır 
(C
6
H
10
O
5
)
n
 
nişasta
 
Nişasta göy rəngə boyanır
 
Yumurta zülalı məhlulu 
 
Sarı rəngli çöküntü alınır 
 
Məhlul qırmızı-bənövşəyi rəngə 
boyanır 
 
 
 
KMnO
4
 məhlulu 
Bromlu su  
KMnO
4
məhlulu
Bromlu su  
KMnO
4
 məhlulu 
Bromlu su (artıqlamsı) 
               O
R – C 
               H
aldehidlər
 
Cu(OH)
2
, t 
Ag
2
O, ammonyaklı suda
Lakmus 
Turşu məhlulu (H
+
) 
Yod məhlulu
qatı HNO
3
 
OH
–
, CuSO
4
 
Cu(OH)
2
 
 
CH
2 
– CH – CH
2
OH   
 
OH    OH
qliserin  (və ya etilenqlikol)

 
 
 
204 
 
 
KİMYA – 9
Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün 
“Kimya” fənni üzrə dərslik 
 
 
 
Tərtibçi heyət: 
Müəlliflər: 
İltifat Urşan oğlu Lətifov  
 
Şükür Əli oğlu Mustafa 
 
Elmi redaktoru  
B.Nəbiyev, kimya üzrə fəlsəfə doktoru 
İxtisas redaktoru  
A.Bədəlov, kimya üzrə fəlsəfə doktoru 
Dil redaktoru  
A.Məsimov  
Nəşriyyat redaktoru   K.Abbasova 
Bədii redaktoru  
T.Məlikov 
Texniki redaktoru  
Z.İsayev 
Dizayneri  
T.Məlikov 
Rəssamları  
M.Hüseynov, E.Məmmədov 
Korrektoru  
K.Cəfərli 
 
 
Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 
03.06.2016-cı il tarixli 369 №-li  
əmri ilə təsdiq olunmuşdur. 
 
© Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi – 2016 
 
 
 
Kağız formatı 70 
100
1
/
16
. Fiziki çap vərəqi 12,75. Səhifə sayı 204. 
Tiraj 112 500. Pulsuz. 
 
“Şərq-Qərb” ASC-nin mətbəəsində çap olunmuşdur.