Sun’iy neyron tarmoqlarida nutqni sintezlash modellari tahlili mavzusida bitiruv malakaviy ishi

4. HAYОT FAОLIYATI XAFVSIZLIGI VA EKОLОGIYA
4.1. Ishlab chiqarish muhitida inson omili
Hayot xavfsizligi - bu texnosfera bilan insonning qulay va xavfsiz o'zaro aloqasi haqidagi fan. Fan sifatida hayot xavfsizligining asosiy maqsadi texnosferadagi odamni antropogen va tabiiy kelib chiqishining salbiy ta'siridan himoya qilish va qulay yashash sharoitlariga erishishdir. Hayotiy tsiklda inson va atrof-muhit doimiy ishlaydigan "inson-muhit" tizimini tashkil qiladi.
Inson yer yuzida hayot boshlangandan beri tashqi m uhitda bo'ladigan har turli o'zgarishlar, bo'hronlar, tabiiy ofatlar va boshqa har qanday o'zgarishlarga ko'nikib, unga moslashi j kelgan va shuning uchun ham u ilgaridan uni ta ’qib qilib kelayotgan tabiiy omillarga, masalan, chang ta ’siriga, zaharli moddalar ta ’siriga, issiq va sovuqqa qarshi yetarli ravishda kurash vositalarining reflekslari ta ’minlangan. Buni changli hududga tushib qolgan har qanday odam hech qanday ogohlantirishsiz u yerdan tezroq chiqib ketish yoki bu chang ta ’sirini kamaytirish imkoniyatini beradigan hoMIangan dastro'm olni burniga tutib nafas yo'llarini changdan qism an bo‘lsa-da, m uhofazalanish tadbiri ko‘riladi va boshqa yuqorida sanab o'tilgan xavfli omillar uchun ham xuddi shunday reflktor belgilar paydo boMgan. Lekin zamonaviy texnologiyalar natijasida hosil boMadigan xavfli omillarga insonda reflektor yechim lari hal qilinmagan. Masalan, elektr xavfi, elektromagnit maydonlari xavfi, har xil nurlanishlar, ayniqsa, yadro nurlanishlari inson uchun kutilmagan xavf manbasi hisoblanadi. Demak, tashqi m uhitdagi har qanday o ‘zgarishlar haqidagi axborot bosh miyaga yetkazib beriladi va u yerda tahlil qilinib, qanday javob reaksiyasi boMishi ta ’minlanadi. Bu javob reaksiyasida albatta inson hayotiga xavf solishi mumkin boMgan holatlardan chetlab o'tiladi, ya’ni uning zarbalar va halokatlardan saqlanish chora-tadbirlari ko'riladi. M asalan, tashqi m uhit havosi harorati ko'tarilganda, agar bu butun tana haroratini ko'tarilishiga olib keladigan boMsa va bu inson organizmiga (bosh miyaga, ko'zga buyraklarga) zararli boMsa, bunga qarshi tezda chora ko'riladi, ya’ni harakat yo'nalishi bo'yicha salqinroq yerga o'tib ketiladi yoki ichki zaxiralar hisobiga, y a’ni ichki issiqlikni kamaytirish, issiqlik ajralishini ko'paytirish hisobiga boMishi mumkin. Odamning tashqi m uhit bilan bog'lovchi sezgi organlarining tashqi muhit ta’siridan jumbushga kelishi holatlarini bir necha turkum ga bo'linadi: — mexanik sezgilar, bular tashqi atroflicha ta ’sir ko'rsatuvchi um um iy tanaga suyak va pay to'qimalariga ta’sir ko'rsatilganda, teri va harakatlanish organlari va yurak-qon aylanish tizimlari xabarini bildiruvchi sezgilar hisoblanadi; — issiqlik sezgilari, bu organizm ichki issiqligi va tashqi muhit issiqligini birdek ko'rsatadigan sezgi bo'lib, bular, shuningdek, ichki organlar sezgilarini va markaziy bosh miya qobig'iga joylashgan neyronlar sezgilarini ham o'zida mujassamlagan boMadi; — kimyoviy sezgilar, bular kimyoviy birikmalar ta’siriga asoslangan sezgilar bo'lib, o'zida hid bilish va maza bilish sezgilarini mujassamlagan boMadi; — foto sezgilar, bular yorugMik ta’sirida jumbushga keladigan sezgilar hisoblanadi;
- og‘riq sezgilari, ular m a’lum turkum larga bo'linib, b a’zi birlari mexanik og'riqlar sifatida, kimyoviy og‘riqlar va issig'lik ta’sirida vujudga keladigan sezgilar hisoblanadi. Psixofiziologiya sinflanishiga asosan sezgilar: ko‘rish, eshitish, hid bilish, tam bilish, og‘riq sezgilari va inson tanasining fazodagi holatiga taalluqli bo'lgan sezgilar mavjudligi belgilanadi. Sezgilar morfologiya jihatdan hujayralardan tashkil topgan bo'lib, unda harakatlanuvchi nerv tolasi bilan ta ’minlanganligi sababli u nihoyatda sezgirligi kuchli bo'ladi. Masalan, foto sezgilar uchun 5—10 kvant yorug'lik yetarli bo'lsa, hid bilish sezgisi uchun moddaning bir molekulasi kifoya qiladi. Sezgilarga jumbushga keltiruvchi m oddalarning ko'p vaqt ta ’sir qilishi, ularni bu moddaga moslashishi natijasida ularning sezish qobiliyatini kuchsizlantirib yuborishi m um kin. Ammo bu m odda birm uncha vaqt yo'q bo'lib qolsa, sezgi yangidan kuchayishi kuzatiladi. Sezgilarning moslashish bo'yicha biror qonuniyati yo'q. Lekin har xil sezgilar jumbushga keltiruvchi moddalarga yoki holatlarga moslashishi har xil ekanligi kuzatilgan. Sezgilar og'riq va kimyoviy sezgilarga umuman moslashmaydi. Sezgilar tom onidan qabul qilingan m a’lumotlar nervlarda mujassamlanib, uni markaziy organlarga tahlil qilish uchun yuboriladi. Bu m a’lumotlar tahlildan keyin bajarish organlariga yuboriladi. Ba’zi bir m a’lum otlar to 'g'ridan-to'g'ri bajarish organlariga jo'natiladi. Bu so'zsiz tug'm a nasldan naslga o'tuvchi reflekslarga asoslangan sezgilar bo'lib bularga elektr toki va issiqlik yoki kimyoviy moddalar ta ’siriga tushib qolgan taqdirda inson organizmida bo'ladigan reaksiya natijasida undan keskin chiqib ketish holatlarini ko'rsatish mumkin. Shuni ham ta’kidlash joizki, bunday so'zsiz reflekslar ham juda m ukam m al ko'p kom ponentli reaksiyalardan tashkil topganligini unutm aslik kerak. Jumbushga keltiruvchi m oddalarning uzoq vaqt ta’siridan olingan tajriba asosida shartli reflekslar paydo bo'ladi. Odam organizmida tavsif o'zgarishi tashqi muhit ta’sirining davomliyligiga bog'liq bo'ladi. M asalan, nafas olayotgan havo tarkibida kislorodning qisqa m uddatli kamayishi tezroq nafas olish yo'li bilan va qon aylanishni tezlashtirish hisobiga organizmdagi kislorod tanqisligini bartaraf etadi. U zoq m uddat davom etadigan kislorod tanqisligini qoplashda (masalan, baland tog'larda) butunlay boshqa mexanizmlar ishga tushadi, qon tarkibidagi eritrotsidning miqdori ortadi va bu gemoglabinning kislorod bog liqligini o'zgartiradi va fermentlar aktivligini oshiradi.