13-rasm. Sportchining bursda mashq bajarish oldidagi stalik holali.
70-75%i issiqlik energiyasi sifatida tana haroratining doirniyligini ta'rninlash uchun sarflanadi, ortiqcha qisrni teri va nafas chiqarish yo'li orqali tashqariga ajratiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi oqsil yog' va uglevodlarning kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo'ladi. Bundan tashqari, rnuskullarda zahira holda ATF, KF, glikogen kabi energiya beruvchi rnoddalar bo'lib, rnuskul ish bajarganda, ular parchalanib, energiya hosil qiladi. Jismoniy mehnat qiluvchilar, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug'ullanuvchilar muskullarida energiya manbai bo'lgan ATF, KF, glikogen kabi moddalarning zahira miqdori ko'p bo'ladi. Shuning uchun bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda tez charchamaydi, chunki yuqorida ko'rsatilgan moddalar parcha¬lanib, muskul ishi uchun zarur bo'lgan energiya bilan ta'minlaydi.
14-rasm. Yelka muskullari dinamik
harakatining tasviri.
1- yelkaning oldingi ikki boshli muskuli; 2¬ yelkaning orqa qismidagi uch boshli muskul.
A- yelkaning ikki boshli muskuli qisqarganda qo'lning tirsak bo'g'imi bukiladi; B- yelkaning uch boshli muskuli qisqarganda qo'lning tirsak bo'g'imi yoziladi.
15-rasm. Sportchining yugurish vaqtidagi dinamik harakati.
Muskullarning charchashi. Ma'lum vaqt davomida ish baja¬rish natijasida muskullar charchaydi. Muskullar charchashining sababi quyidagilardan iborat:
birinchidan, uzoq vaqt davomida qo'zg'alish natijasida miya¬ning muskul ishini boshqaradigan nerv hujayralari charchaydi, ularda qo'zg'alish jarayoni pasayadi, hujayralar tormozlanish holatiga o'tadi;
ikkinchidan, uzoq vaqt davom etadigan jismoniy ish natija¬sida muskul tolalaridagi ATF, KF, glikogen moddalarining zahirasi tugab, muskulning ishi uchun zarur bo'lgan energiya tugaydi;
uchinchidan, qisqa vaqt davomida, ammo katta tezlikda bajarilgan ish jarayonida organizmda kislorod yetishmay qoladi. Charchash yuzaga kelganda, asta-sekin muskul tolalarining qisqarish kuchi kamaya boshlaydi va ular bora-bora bo'shashib, qis¬qara olmay qoladi. Buning natijasida harakat asta-sekin susayib, keyin to'xtaydi. Ba'zida charchagan muskul tolalari qisqarib, bo'sha¬sha olmay qoladi, bu holat muskullarning kontrakturasi deb ataladi. Ayniqsa, tez yugurgan vaqtda boldir muskullarida shunday holat yuzaga keladi.
Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug'ullanuvchi odam organizmi yaxshi chiniqqan bo'ladi. Shuning uchun ularning muskullari tez charchamaydi. Chiniqqan kishilarning muskullari yaxshi rivojlanganligi bilan birga, ularning nerv-endokrin, yurak-qon tomir, nafas va boshqa hayotiy muhim ahamiyatga ega bo'lgan organlari hamda to'qimalarining ish faoliyati ham ortadi. Shu bilan birga charchashning tez yoki sekin yuzaga kelishi odamning kayfiyatiga ham bog'liq. Agar kayfiyat yaxshi bo'lsa, bajaradigan ishga qiziqsa, tez charchamaydi. O'ta charchash organizmning kasallik holati hisoblanadi. Agar bir necha hafta va oy davomida ish surunkali ravishda davom eta versa, lekin dam olish o'z vaqtida hamda yetarli bo'lmasa, nerv sistemasida va muskullarda charchash alomatlari asta-sekin to'pla¬nib, o'ta charchash holati yuzaga keladi. O'z vaqtida dam olmas¬likdan tashqari, ovqatlanishning sifatli bo'lmasligi, sharoit no¬qulayligi, kayfiyat buzilishi kabilar o'ta charchash holatining tezroq yuzaga kelishiga sabab bo'ladi.
O'ta charchash quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: qo'l va oyoq hamda tananing barcha muskullari bo'shashadi, harakat tezligi pasayadi, bosh og'riydi, kunduzi ish vaqtida uyqu bosadi, kechasi esa uyqu kelmaydi, ishtaha pasayadi, hech narsaga qiziqmaydi, harakat qilganda ter bosadi, yurak tez uradi va havo yetishmaganday bo'ladi. O'ta charchashning oldini olish uchun har bir od am kun tartibiga rioya qilishi, ya'ni o'z vaqtida ishJashi, dam olishi, ovqatlanishi, uxlashi kerak. O'ta charchash holati yuzaga kelganda esa shifokorga murojaat qilinadi va uning ko'rsatmasi bilan ma'lum muddatga kundalik ishdan ozod etiladi. Toza havoda sayr qilish, nafas oldiruvchi yengil badan tarbiya mashqlarini bajarish, ko'proq uxlash, ovqat sifatini yaxshilash kabi gigienik tadbirlar tavsiya etiladi.
