T. C. Erciyes üNİversitesi eczacilik faküLtesi Dİyabet tedaviSİ GÖren hastalarin hastalik ve tedavileri hakkindaki BİLGİ DÜZEYleriNİn değerlendiRİlmesi Hazırlayan
Yüklə 473,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Eşlik Eden Kronik Hastalıklar
- Sıklıkla Yaşanan Belirtiler
- Uygulanan Non-farmakolojik Tedavi Yöntemleri
- Sıklıkla Karşılaşılan Komplikasyonlar
- Komplikasyonlar İle İlgili Yapılan Rutin Kontroller
- Hastalık Ve Tedavi Hakkında Eczacı Tarafından Bilgilendirilme
- Tedaviden Memnuniyet Durumu
|
Açlık Kan Şekeri kadın erkek
1 7 3 2 1 3 12 1 0 2 4 6 8 10 12 14 16 normal üst sınırda kontrolden çıkmış fikri olmayan hasta say ıs ı
kadın erkek
51 Ankete katılan diyabetlilerin %20’si sigara kullanmakta, %80’i ise kullanmamaktadır (Şekil 4.12).
Ankete katılanların %50’sinde eşlik eden herhangi bir kronik hastalık bulunmazken kalan %50’sinde bir veya daha fazla kronik hastalık mevcuttur. Eşlik eden kronik hastalıklar sık rastlanma sırasına göre, hipertansiyon, hiperlipidemi, koroner arter hastalığı, astım ve anemidir (Şekil 4.13.).
Şekil 4.13. Hastaların Diyabete Eşlik Eden Kronik Hastalıkları Açsından Değerlendirilmesi 5 8
16 0 5 10 15 20 25 30 evet hayır hasta say ıs ı
kadın erkek
15 12 7 3 2 1 0 5 10 15 20 25 30 kronik hastalığı olmayanlar kronik hastalığı olanlar hasta say ıs ı
Hastalıklar anemi
astım koroner arter hastalığı hiperlipidemi hipertansiyon
52 Diyabetin semptomlarından polidipsi hastaların %60’ında, poliüri %43,33’ünde, polifaji %46,66’sında, nefes kokusu %26,66’sında ve yaraların geç iyileşmesi %33,33’ünde görülür (Şekil 4.14.).
Değerlendirme
Tedavide hastaların %43,33’ü insülin, %26,66’sı oral antidiyabetik, %30’u ise insülin+ oral antidiyabetik kombinasyonu kullanmaktadır. Tip 1 diyabetlilerin %88,88’i sadece insülin kullanırken Tip 2 diyabetlilerin %35’i sadece OAD, %40’ı ise insülin+ OAD kombinasyonu kullanmaktadır. Tip 2 diyabette sadece insülinle tedavi oranı %25’dir. Buna göre Tip 1 diyabette insülin,, Tip 2 diyabette ise oral antidiyabetik kullanımı daha yaygındır (Şekil 4.15.).
Şekil 4.15. Hastalara Uygulanan Tıbbi Tedavilere Göre Hastaların Sınıflandırılması 9 6 7 3 5 1 9 7 7 5 5 6 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 polidipsi poliüri
polijaji nefes kokusuyaraların geç iyileşmesi diğer
hasta say ıs ı Sıklıkla Yaşanan Belirtiler kadın
erkek 3 7 3 10 1 6 0 2 4 6 8 10 12 14 insülin oral antidiyabetik insülin + OAD hasta say ıs ı
kadın erkek
53
Kan şekerini dengede tutmak için hastaların %53,33’ü diyet, %23,33’ü egzersiz yaptığını bildirmiştir. %6,66’lık kesim ise bitkisel destek almaktadır (Şekil 4.16.).
Şekil 4.16. Uygulanan Non-Farmakolojik Tedavi Yöntemlerine Göre Hastaların Sınıflandırılması
Ankete katılanlarda hastaların %26,66’sı retinopati, %30’u nöropati, %6,66’sı nefropati, %3,33’ü diabetik ayak, %16,66’sı KAH, %63,33’ü ani hiperglisemi, %26,66’sı lipodistrofi, %13,3’ü koma (ketoasidoz koması, hiperosmolar nonketodik diabetik koma, laktik asidoz koması) gibi komplikasyonlarla sıklıkla karşılaştığını belirtmiştir (Şekil 4.17.).
Değerlendirilmesi 7 4 9 3 2 0 5 10 15 20 diyet egzersiz bitkisel destek hasta say ıs ı Uygulanan Non-farmakolojik Tedavi Yöntemleri kadın
erkek 2 1 0 0 3 7 2 2 1 6 8 2 1 2 12 6 2 0 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 hasta say ıs ı Sıklıkla Karşılaşılan Komplikasyonlar kadın
erkek 54
Hastaların %73,33’ü komplikasyonlarla ilgili rutin kontrollerini yaptırırken, % 26,66’sı hiçbir kontrolünü yaptırmamaktadır. Yapılan kontroller arasında sırayla göz, böbrek, kalp-damar ve nöroloji muayeneleri sayılabilir (Şekil 4.18.).
Değerlendirilmesi
Diyabet hastalarının %53,33’ü eczacısı tarafından hastalık ve tedavi hakkında bilgilendirildiğini, %46,66’sı ise bilgilendirilmediğini ifade etmiştir (Şekil 4.19.).
Şekil 4.19. Hastalık Ve Tedavi Açısından Eczacı Tarafından Bilgilendirilme Tercihlerinin Değerlendirilmesi 8 3
0 2 9 8 5 2 6 0 5 10 15 20 göz böbrek
kalp-damar diğer
hiçbiri hasta say ıs ı
Kontroller kadın
erkek 7 6 9 8 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 evet hayır
hasta say ıs ı Hastalık Ve Tedavi Hakkında Eczacı Tarafından Bilgilendirilme kadın
erkek 55
Diyabet tedavisi gören hastaların %46,66’sı tedaviden çok memnunken, yine aynı oranda kişi orta derecede memnundur. %6,66’lık kesim ise tedavisinden hiç memnun değildir (Şekil 4.20).
8 5 6 9 2 0 2 4 6 8 10 12 14 16 çok orta az hiç hasta say ıs ı Tedaviden Memnuniyet Durumu kadın
erkek 5. TARTIŞMA VE SONUÇ Diyabet, Türkiye’de prevalansı oldukça yüksek olan kronik metabolik bir hastalıktır. Diyabetin uzun yıllar süren ve komplikasyonları fazla olan bir hastalık olması nedeniyle hem hastalık hakkında hem de tedavileri hakkında hastaların doğru ve etkin bir şekilde bilgilendirilmesi tedavinin başarısı açısından önemlidir. Bu nedenle çalışmamızda Kayseri’de yaşayan 30 diyabet hastası üzerinde hastalıkları ve tedavileri ile ilgili bilgi düzeylerini değerlendirmek üzere gerçekleştirdiğimiz anket sonuçları değerlendirilmiştir. Ayrıca çalışma sonucunda, hastaların eczacılardan hastalık ve tedavileri ile ilgili aldıkları danışmanlık hizmetlerinin kalitesinin artırılmasına yönelik öneriler oluşturmak da hedeflenmiştir. Yaşları 8-78 arasında değişen 17’si (% 56,66) kadın, 13’ü (% 43,33) erkek 30 diyabet hastası üzerinde gerçekleştirilen anket değerlendirmesi sonuçlarına göre hastaların yaşa göre dağılımları incelendiğinde %76,66’sının 45 yaş üzerinde olduğu belirlenmiştir. 45 yaşından küçük hastaların %71,43’ü Tip 1 DM hastası iken, %28,57’si Tip 2 DM’dur. 45 yaş üzeri hastaların ise %17,39’u Tip 1 DM, %82,66’sı Tip 2 DM’dur. Hamit Acemoğlu ve ark. tarafından Tip 2 diabetes mellituslu hastaların sağlık hizmetlerinden yararlanma düzeylerinin araştırıldığı çalışmaya göre Tip 2 DM hastalarının %67,6’sı 50 yaş ve üzerindedir ve bu değerler bizim çalışmamıza paraleldir (83). Bu sonuçlar 45 yaş üzerinde Tip 2 DM görülme yüzdesinin arttığını göstermiştir. Ankete katılan hastaların %60’ında 7 yıldan uzun süredir diyabet varken, %6,66’sına yeni tanı konmuştur. Eyüp Karahan ve ark. tarafından yapılan çalışmada ise hastaların %63’ü 10 yıldan fazla süredir diyabet hastasıdır (84). Tip 2 diyabet hastalarında kilo artışı hastalığın kaçınılmaz sonuçlarından birisidir. Anket sonucu yapılan değerlendirmede BKİ’ne göre hastalar 3 gruba ayrılmıştır. Buna göre hastaların %26,66’sı normal, %46,66’sı şişman ve %26.66’sı çok şişman (obez)dır. Bu durum eczacıların diyabet hastalarına danışmanlık hizmeti verirken yaşam tarzı ile 57 ilgili düzenlemeler hususunda da bilgi vermeleri gerektiğini göstermektedir. Çünkü hastaların çoğunun şişman sınırının üzerinde olması tedaviyi güçleştiren önemli faktörlerden biridir. Rıza Çıtıl ve ark. tarafından yapılan diyabetik hastalarda tıbbi ve sosyal faktörlerin yaşam kalitesine etkisinin araştırıldığı çalışmada hastaların BKİ’lerine bakıldığında % 13,6’sının normal, % 40,5’inin şişman ve % 45,9’unun obez olduğu görülmüştür. Diyabetli bireylerde obezitenin genel popülasyona göre daha yüksek olduğu bilinmektedir (85). Türkiye’de ve değişik bölgelerde yapılmış olan çalışmalarda da diyabet prevalansının obezite ile arttığı saptanmış ve en yüksek DM prevalansına obez grupta ulaşıldığı bildirilmiştir (86). Hastaların hastalıkları ile ilgili bilgi düzeyleri değerlendirildiğinde ankete katılan hastalardan %3,33’ü diyabetinin tipini bilmezken, %66,66’sı Tip 2 DM, %30’u da Tip 1 DM hastası olduğunu bilmektedirler. Acıbadem Kadıköy Hastanesi tarafından yapılan çalışmada diyabetlilerin %86,36’sı Tip 2 DM, % 13,63’ü Tip 1 DM’dur (87). Hastalık türünün hasta veya hasta yakını tarafından bilinmesi tedavinin doğru uygulanabilmesi ve takibi açısından önem taşımaktadır. O nedenle yapılan değerlendirmede hastaların sadece %3,33’ünün hastalığının tipi hakkında bilgi sahibi olmaması bu konuda toplumun bilinçlenmeye başladığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Anket uygulanan hastaların %86’sında ailesel diyabet öyküsü olması Türk toplumunda diyabet görülme sıklığının fazla olmasını destekleyen bir bulgudur. Diyabetli bireylerin birinci derece akrabalarında diyabet görülme oranının oldukça yüksek olduğu, diyabetli anne ve babanın çocuklarında diyabet olma olasılığının %75’e kadar yükselebildiği belirtilmektedir Rıza Çıtıl ve ark. tarafından yapılan çalışmaya katılan hastaların %54,8’i ailesinde diyabet olduğunu belirtmiştir (85). Kuzey İtalya’da yapılan bir çalışmada diyabetli kişilerin %33’ünde ailesel diyabet öyküsü saptanmıştır (88). Hastaların yakınlarında ailesel diyabet olması hastaların hastalık ve tedavi hakkındaki bilgi düzeylerinin artışını etkilemiş olabilir. ‘Hastaların hastalıkları ve tedavileri ile ilgili bilgi düzeyleri; düzenli doktor kontrolüne gidip gitmedikleri ve düzenli kan şekeri takipleri vb unsurlarla da paralellik göstermelidir’ düşüncesi ile hazırlanan anket sorusunun cevapları incelendiğinde hastaların %63,3’ünün düzenli doktor kontrolüne gittiği sonucuna varılmıştır. Hatta erkeklerin düzenli kontrol alışkanlığının kadınlara göre daha fazla olduğu görülmüştür. 58 Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada hastaların %15,5’i diyabetle ilgili olarak kontrole gitmediğini söylerken, %28,2’si her ay, %41,8’i üç ayda bir ve %14,5’i yılda bir kontrole gitmektedir. Buradan diyabetli hastaların kontrole gitmenin gerekliliğini bildikleri sonucu çıkmaktadır (89). Ayrıca evde düzenli kan şekeri takibi yaptığını belirtenlerin oranı %76,66’dır. Bu ölçümlerin bazıları günde birkaç kez, bazıları haftada birkaç kezdir. Kadınlar erkeklere göre daha düzenli kan şekeri takibi yapmaktadır. Diyabet tedavisinde istenilen hedeflere ulaşılabilmesinde ve hipogliseminin önlenmesinde, evde kan şekeri ölçümü tedavinin önemli bir parçasıdır. Tüm diyabetli bireylerin şeker ölçme cihazına sahip olması ve gerektiğinde kan şekerlerini ölçebilmeleri; hiç olmazsa, insülin kullanan hastaların evde kan şekeri ölçümüne önem vermeleri gereklidir. Rıza Çıtıl ve ark. tarafından yapılan çalışmada evde düzenli kan şekeri ölçümü yapanların oranı %33,3, yapmayanların oranı ise %66,7’dir (85). Hamit Acemoğlu tarafından yapılan çalışmada ise hastaların %18’i evde kan şekerini ölçtüğünü bildirmiştir (83). Bu oranların bizim çalışmamızla paralellik göstermemesinin nedenleri arasında bizim çalıştığımız hasta sayısının daha kısıtlı olması ve çoğunluğunu ev hanımlarının oluşturması sayılabilir Hastaların düzenli kontrollerinin bir parçası olarak kan şekeri düzeyleri ve HbA1C düzeyleri incelendiğinde %16,66’sının açlık kan şekeri üst sınırdayken, %83,33’ünün yüksek bulunmuştur. Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada ankete katılan hastaların %42,7’sinin AKŞ düzeyleri normalken, %57,3’ünün yüksektir (89). Tedavi görmelerine, düzenli doktor kontrolü ve kan şekeri kontrolü yapmalarına rağmen tedavi başarılarının düşük olması seçilen tedavi yönteminin doğruluğu ile ilgili şüphe uyandırmaktadır. Eczacıların diyabet hastalarına danışmanlık hizmeti verirken tedavi başarısını hasta-eczacı ve doktor üçgeninde bilgi akışı sağlayarak daha başarılı hale getirmeye çalışması gerekmektedir. HbA1C yüzdesi metabolik kontrolün göstergesidir. Buna göre hastaların %50’sinin metabolik kontrolü kötü, %33,33’ünün sınırda, %6,66’sının iyi olarak değerlendirilmiştir. Bu sonuçlar kan şekeri düzeyleri ile ilgili varılan sonuçları desteklemektedir. Yusuf Öztürk ve ark. tarafından yapılan çalışmada hastaların %45,9’unun metabolik kontrolü kötü, %29,3’ünün sınırda ve %24,8’inin iyidir (90). Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada ise hastaların %2,7’si HbA1C düzeyi 59 hakkında bilgi sahibi değilken, %15,5’inin normal seviyede, %80,8’inin ise yüksektir (89). Hem kan şekeri düzeyleri hem de HbA1C düzeyleri dikkate alındığında hastaların tedavilerinin çok da başarılı olmadığı sonucuna varılabilir. Hastaların tedavilerinin başarılı olabilmesi için yaşam tarzlarını düzeltmeye yönelik gösterecekleri çaba da önem arz etmektedir. Bu amaçla hastaların diğer kronik hastalıkları da davet edebilecek ve diyabet kontrolünü zorlaştıracak unsurlardan biri olan sigara içme durumları incelendiğinde ankete katılan diyabetlilerin %20’si sigara kullandığı, %80’i ise kullanmadığı görülmüştür. Levent Özdemir ve ark. tarafından yapılan çalışmada bizim çalışmamıza benzer şekilde sigara içenlerin oranı %15,32, içmeyenlerin oranı %83,6 bulunmuştur (91). Bu oranlar hastaların sağlıklı yaşama verdikleri önemin bir göstergesi olarak değerlendirilebilir. Hastalar diğer kronik hastalıkları açısından değerlendirildiğinde ankete katılanların %50’sinde eşlik eden herhangi bir kronik hastalık bulunmazken kalan %50’sinde bir veya daha fazla kronik hastalık mevcuttur. Eşlik eden kronik hastalıklar sık rastlanma sırasına göre, hipertansiyon, hiperlipidemi, koroner arter hastalığı, astım ve anemidir. Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada diyabet hastalarında, diyabete ek olarak en çok hipertansiyon, kalp hastalığı, guatr ve damar hastalığı mevcuttur (89). Hastaların yarı yarıya başka bir kronik hastalığa sahip olması tedavi başarısını etkileyecek bir diğer önemli faktördür. Çünkü bu hastalıklar için polifarmasi uygulamak zorunda kalan hastalar açısından ilaç etkileşimleri de önem kazanmaktadır. Eczacıların kullanılan ilaçları ilaç etkileşimleri açısından değerlendirmesi ve doktorlarla işbirliği içinde çalışması hastaların tedavi başarılarını önemli derecede artıracaktır. Hastaların diyabetle ilgili semptomları değerlendirildiğinde hastaların %60’ında polidipsi, %43,33’ünde poliüri, %46,66’sında polifaji, %26,66’sında nefes kokusu ve %33,33’ünde yaraların geç iyileşmesi görüldü. Gülsen Güneş ve ark. tarafından 40 yaş üzeri diyabetlilerle çalışılan bir araştırmada en fazla görülen semptomun poliüri, en az rastlanan semptomun ise polifaji olduğu görülmüştür (92). Bu da yüksek seyreden kan şekeri düzeyleri ile ve tedavi başarılarının düşük olması ile paralellik gösteren bir sonuçtur. Tedavi başarılarının düşük olması nedeniyle hastalara uygulanan antidiyabetik tedavi rejimleri incelendiğinde hastaların %43,33’ü insülin, %26,66’sı oral antidiyabetik 60 (OAD), %30’u ise insülin+oral antidiyabetik kombinasyonu kullanmaktadır. Tip 1 diyabetlilerin %88,88’i sadece insülin kullanırken Tip 2 diyabetlilerin %35’i sadece OAD, %40’ı ise insülin+OAD kombinasyonu kullanmaktadır. Tip 2 diyabette sadece insülinle tedavi oranı %25’dir. Buna göre Tip 1 diyabette insülin,, Tip 2 diyabette ise oral antidiyabetik kullanımı daha yaygındır. Yusuf Öztürk ve ark. tarafından yapılan Kayseri il merkezinde bir sağlık ocağına başvuran diyabetik hastalarda metabolik kontrol durumu ve eşlik eden faktörlerin araştırıldığı çalışmada hastaların %11,2’si sadece insülin, %63.6’sı sadece OAD ve %12,3’ü insülin+OAD kombinasyonu kullanmaktadır. %7,8’lik kesim ise tedavi almamaktadır (90). Sonuçların farklı çıkmasının sebebi bizim kısıtlı sayıda hasta ile çalışmamız olabilir. Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada ise bizim çalışmamıza daha yakın sonuçlar elde edilmiştir. Hastaların %62,7’si insülin kullanırken %37,3’ünün OAD kullandığı tespit edilmiştir (89).
Hastaların yaşam tarzına dikkat edip etmedikleri ve non-farmakolojik tedaviler uygulayıp uygulamadıkları dikkate alındığında %53,33’ü diyet uyguladığını, %23,33’ü egzersiz yaptığını bildirmiştir. %6,66’lık kesim ise bitkisel destek almaktadır. TURDEP 2 sonuçlarına göre diyabet hastalarının %9’u tedavi almamakta, %33.2’si diyet uygulamakta, %1’i bitkisel destek almakta, %83.3’ü OAD kullanırken %14,7’si insülin kullanmaktadır (93). Yusuf Öztürk ve ark. tarafından yapılan çalışmada bireylerin %56,5’i diyabet nedeniyle diyet yaptığını belirtmiştir. Yunanistan’da yapılan çalışmada, diyabet nedeniyle diyet yaptığını belirtenlerin oranı ise %74,9’dur (90). Eczacıların hastalara vereceği danışmanlık hizmetinde diyete ve egzersize ağırlık vermelerini sağlamaları gerekmektedir. Diyabetli kişilerin tedavisinde medikal tedavinin yanı sıra, oldukça önemli olan beslenme ile ilgili hedeflere ulaşabilmesi, ancak bir diyabet ekibinin kontrolü ve bu ekibin vereceği eğitimle olanaklıdır. Diyabet hastalık semptomlarının yanı sıra komplikasyonları da çok olan kronik bir hastalıktır. O nedenle hastaların yaşadıkları komplikasyonların önlenmesi de tedavide önemli bir yere sahiptir. Bu amaçla yapılan değerlendirmelerde ankete katılanlarda hastaların %26,66’sı retinopati, %30’u nöropati, %6,66’sı nefropati, %3,33’ü diabetik ayak, %16,66’sı KAH, %63,33’ü ani hiperglisemi, %26,66’sı lipodistrofi, %13,3’ü koma (ketoasidoz koması, hiperosmolar nonketodik diabetik koma, laktik asidoz koması) gibi komplikasyonlarla sıklıkla karşılaştığını belirtmiştir. Bu oranlar hastaların
61 özellikle de ani hiperglisemik koma gibi hayatlarını tehdit edebilecek komplikasyonlarla sıklıkla karşılaştıklarını göstermiştir. Hatta komplikasyonlar cinsiyete göre değerlendirildiğinde kadınlarda hemen hemen bütün komplikasyonların daha fazla görüldüğü söylenebilir. Mehtap Göç tarafından yapılan çalışmada hastaların %86,4’ü göz, %85,5’i böbrek, %64,5’i sinirlerle ilgili komplikasyon yaşadığını bildirmiştir (89). Bu nedenle eczacıların diyabet hastalarını komplikasyonlar ve bu komplikasyonlarla karşılaşmaları durumunda alacakları önlemler hususunda bilgilendirmeleri gerekmektedir. Bu komplikasyonlar ve alınacak önlemlerle ilgili Türk Diyabet Vakfının ücretsiz olarak sağladığı broşürler ve bilgilendirme kitapçıkları hastalara temin edilerek, eczacıların iyi farmasötik bakım uygulamalarını eczanelerinde de sürdürmeleri sağlanabilir. Hastaların düzenli doktor kontrolleri sırasında komplikasyonları ile ilgili olarak da belirli periyotlarda göz, böbrek, kalp-damar ve nöroloji muayeneleri yaptırmaları gerekmektedir. Bu amaçla gerçekleştirilen değerlendirmede hastaların %73,33’ü komplikasyonlarla ilgili rutin kontrollerini yaptırırken, % 26,66’sı hiçbir kontrolünü yaptırmadığı görülmüştür. Yaklaşık %30’luk bu kesimin de komplikasyonlarla ilgili rutin kontrollerin önemi hakkında bilgilendirilmesi ve kontrollere yönlendirilmesi eczacının üstlenmesi gereken bir diğer sorumluluktur. Yusuf Öztürk ve ark. tarafından yapılan çalışmaya göre diyabet hastalarının %53,1’i düzenli doktor kontrollerine devam ederken %46,9’luk kesim doktor kontrollerini yaptırmamaktadır (90). Hastaların tedavilerinden memnuniyet dereceleri değerlendirildiğinde diyabet tedavisi gören hastaların %46,66’sı tedaviden çok memnunken, yine aynı oranda kişi orta derecede memnundur. %6,66’lık kesim ise tedavisinden hiç memnun değildir. Diyabet hastalarına hem tedavileri hem rutin kontrolleri hem de komplikasyon takibi ile ilgili mutlaka bilgilendirme yapmak gerekmektedir. Bu açıdan hastaların hastalık ve tedavileri ile ilgili eczacılarından danışmanlık hizmeti alıp almadıkları sorgulandığında %53,33’ü eczacısı tarafından hastalık ve tedavi hakkında bilgilendirildiğini, %46,66’sı ise bilgilendirilmediğini ifade etmiştir. Bu sonuçlar ise eczacıların hastaları yeterince bilgilendirmedikleri veya hasta bilgilendirmesine gereken önemi vermediklerini yansıtmaktadır. O nedenle eczacıların meslek örgütleri tarafından düzenlenebilecek bilgilendirme toplantıları ile mesleklerinde farmasötik bakıma verdikleri önemi 62 artırmaları sağlanmalıdır. Diyabette sadece hasta değil, hastaların yakınları da bilgilendirilmelidir. Buna yönelik sağlık personeli, hasta ve halk için eğitim materyalleri hazırlanmalı. Yeni diyabet teşhisi konmuş hastanın yakınlarına ücretsiz eğitim materyali verilmelidir .
|