T. Malikov O. Olimjonov moliya

23.4. Davlat qarzi. Ichki va tashqi qarzlar 
 
Davlat tomonidan qarziy faoliyatning amalga oshirilishi natijasida 
davlat qarzi vujudga keladi. Jismoniy va yuridik shaxslar, xorijiy 
davlatlar, xalqaro tashkilotlar va 
xalqaro huquqningboshqa sub’yektlari 
oldida vujudga kelgan hukumatning qarziy majburiyatlariga davlat 
qarzi deyiladi. O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet tizimi 
to’g’risida”gi qonunida davlat qarziga “davlat qarzi – davlat 
tomonidan ichki mablag’ni va xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida 
vujudga kelgan O‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining 
yig’indisi”dir deb, ta’rif berilgan. 
Joylashtirilish joyiga qarab davlatning qarzlari ikkiga bo’linadi: 

davlat ichki qarzlari; 

davlatning tashqi qarzlari. 
Davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb qilish natijasida vujudga 
kelgan O‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig’indisiga 
davlat ichki qarzlari deyiladi. Davlat tashqi qarzlari deyilganda esa 
davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida vujudga 
kelgan O‘zbekiston Respublikasi majburiyatlarining yig’indisi 
tushuniladi. Bu qarzlar qarziy instrumentlari, joylashtirilish shartlari, 
kreditorlarining tarkibi va qarzning valyutasiga nisbatan bir-biridan 
farq qiladi. 
Davlatning ichki qarzlari davlat tomonidan ichki mablag’larni jalb 
qilish jarayonida vujudga keladi. Davlat tomonidan 
ichki mablag’larni 
jalb qilish aktivlarni ichki manbalardan (rezident-yuridik va jismoniy 

---

shaxslardan) jalb etish hamda buning natijasida O‘zbekiston 
Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki 
qarz oluvchi 
rezidentlarning 
o’z kreditlarini (qarzlarini) to’lashiga kafil sifatidagi 
majburiyatlari vujudga kelishini anglatadi. Odatda, davlat 
o’z 
rezidentlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarini 
o’z vaqtida bajara 
olmagan davrda ham ichki qarz vujudga keladi. Masalan, biror bir 
korxona ijtimoiy ob
’ektni o’zining yoki jalb qilingan mablag’lari hisobiga 
quradi. Ammo, davlat u korxonani 
o’z vaqtida moliyalashtirib bera 
olmaydi. Shuningdek, byudjet muassaslarida faoliyat ko’rsatayotgan 
ishchi-xodimlarga ish haqi bir, ikki oylab berilishi kechikadi. Mana 
shunday vaziyat qaror topgan sharoitda ham davlatning vaqtinchalik 
ichki qarzi payda bo’ladi. Bunda noxush holatlar O‘zbekistonda 1994- 
2000 yillarda qisman qaror topgan edi. 
Shunga o’xshash, davlatning tashqi qarzlari ham davlat 
tomonidan xorijdan mabla
g’ jalb qilish jarayonida vujudga keladi. 
Davlat 
tomonidan xorijdan mablag’ jalb qilish aktivlarni xorij 
manbalaridan (xorijiy davlatlardan, norezident yuridik shaxslardan va 
xalqaro moliya tashkilotlaridan) jalb etish hamda buning natijasida 
O‘zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatidagi yoki qarz oluvchi 
rezidentlarning o’z kreditlarini (qarzlarini) to’lashiga kafil sifatidagi 
majburiyatlarining vujudga kelishini bildiradi. 
O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi kelgusi moliya yili 
uchun mamlakatning Davlat byudjetini qabul qilayotgan paytda 
davlat ichki va tashqi qarzlarining eng yuqori miqdorlarini 
tasdiqlaydi. 
Davlat tomonidan ichki va xorijdan mablag’ jalb qilishga hamda 
davlat qarzining ko’payishiga olib keladigan boshqa harakatlar 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan 
organ (odatda, Moliya vazirligi yoki Markaziy bank) tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Amaldagi tartibga muvofiq davlat tomonidan ichki va tashqi 
mablag’larni (qarzlarni) jalb qilish quyidagi maqsadlar uchun amalga 
oshirilishi mumkin: 

iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo’nalish-larini, shu 
jumladan, davlat investitsiya dasturlarini moliyalashtirish; 

davlat byudjetining daromadlari bilan xarajatlari 
o’rtasidagi 
tushumlar 
vaqtga ko’ra muvofiq emasligi tufayli kelib chiqqan yillik 
ichki tafovutni (farqni) to’g’rilash; 

mavjud qarzlarni qayta moliyalashtirish; 

byudjet defitsitini moliyalashtirish; 

---


tabiiy ofat va boshqa favqulodda vaziyatlar tufayli 
mablag’larga 
bo’lgan ehtiyojlarni qoplash. 
Davlat tomonidan ichki va tashqi qarz mablag’larini jalb qilishda 
qarz majburiyatlarining bir necha turlaridan foydalanish mumkin. 
Ularning asosiylari va muhimlari tarkibiga quyidagilar kiradi: 

qisqa muddatli (bir yilgacha bo’lgan davrga chiqariladigan), 
o’rta muddatli (bir yildan besh yilgacha bo’lgan davrga 
chiqariladigan) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq davrga 
chiqariladigan) davlat g’aznachilik qog’ozlari; 

kreditlar (qisqa, o’rta va uzoq muddatli); 

O‘zbekiston Respublikasining kafolatlari; 

byudjet daromadlari va xarajatlari o’rtasidagi vaqtinchalik 
farqni qoplash uchun qisqa muddatli ssudalar; 

qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa turlar. 
Xorijiy investorlar tomonidan bir qismi sotib olinishi mumkin 
bo’lishiga qaramasdan shu davlatning rezidentlari hisoblangan 
yuridik va jismoniy shaxslar davlat ichki qarzlari bo’yicha asosiy 
kreditorlar hisoblanadi. Bu qarzlar, odatda, milliy valyutada 
muomalaga chiqariladi. Ichki qarz mablag’larini jalb qilish uchun 
milliy fond bozorida 
talabga ega bo’lgan qimmatli qog’ozlar emissiya 
qilinadi. Investorlarni qo’shimcha rag’batlantirish uchun esa turli 
soliq imtiyozlaridan foyda-laniladi. 
Davlatning tashqi qarzlari boshqa mamlakatlarning valyutasida 
xorijiy 
fond 
bozorlarida 
joylashtiriladi. 
Bunday 
qarzlarni 
joylashtirishda joylashtirilishi lozim bo’lgan mamlakat investorlarining 
o’ziga xos bo’lgan manfaatlari hisobga olinadi. 
Amaliyotda qarziy mablag’larni jalb qilish, asosan, ikki yo’l bilan 
amalga oshiriladi: 

qarziy qimmatli qog’ozlarni joylashtirish; 

ixtisoslashtirilgan moliya-kredit institutlaridan kreditlar olish. 
Qarziy qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqarish va ularni 
joylashtirish tartibi har bir mamlakatning tegishli qonuni orqali 
tartibga solib turiladi. Ana shu qonunga muvofiq, faqat mamlakat 
hukumatining nomidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar davlat 
qimmatli qog’ozlari deb e’tirof etiladi. 
Davlat qimmatli qog’ozlari bilan operatsiyalar fond bozorining 
tarkibiga kiruvchi davlat qimmatli qog’ozlar bozorida amalga oshiriladi. 
Bu bozor quyidagi vazifalarni bajarishga imkon beradi: 

byudjet defitsitini moliyalashtirish maqsadida yuridik va jismoniy 
shaxslarning vaqtincha bo’sh turgan mablag’larini qarzga olish; 

---


Markaziy bank tomonidan pul-
kredit siyosati o’tkazishni 
ta’minlash; 

tijorat banklari va moliyaviy institutlarning likvidligini tartibga 
solishni amalga oshirish. 
Qimmatli qog’ozlar emissiyasi natijasida vujudga kelgan va 
mamlakatning 
ichki 
qarzini 
tashkil 
etuvchi 
hukumatning 
majburiyatlari shu mamlakatning milliy valyutasida ifodalanishi va 
shu valyutada to’lanishi kerak. Shunga o’xshash, qimmatli qog’ozlar 
emissiyasi natijasida vujudga kelgan va mamlakatning tashqi qarzini 
tashkil 
etuvchi 
hukumatning 
majburiyatlari 
xorijiy 
valyutada 
ifodalanishi va shu valy
utada to’lanmog’i lozim. 
Har bir mamlakatda davlat tomonidan qarziy mablag’larni jalb 
qilishning yagona hisobga olish va qayd etish tizimi mavjud. Buning 
uchun Moliya vazirligi hukumatning davlat ichki va tashqi qarzlari 
kitobini yurgizadi.