T. Malikov O. Olimjonov moliya

10- 
bob. Xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy resurslari 
10.1. 
Xo’jalik yurituvchi sub’yektlarning moliyaviy resurslari va 
kapitali 
 
XYuSlarning moliyaviy resurslari ular umumiy resurslarining
pul shaklida harakat qiladigan bir qismi hisoblanadi. Resurslarning 
pul shaklida amal qilishi moliyaviy resurslar mohiyatan tavsifining 
ajralmas qismi hisoblanib, bu narsa ularni XYuSning boshqa 
resurslari ko’rinishlaridan, xususan, ishlab chiqarish vositalari 
(dastgohlar, 
mashinalar, 
xomashyo 
va 
materiallar, 
ishlab 
chiqarishga mo’ljallangan binolar va shunga o’xshashlar)dan farq 

---

qiladi. Buni inobatga olgan holda XYuS vosita-larining 
“pul shakli” va 
“pul qiymati” tushunchalarini farqlamoq lozim. “XYuS vositalarining 
pul qiymati” tushunchasi, odatda, pul mablag’larining o’zini emas, 
balki turli maqsadlar uchun mo’ljallangan vositalar va fondlar 
(masalan, asosiy fondlar)ning qiymat jihatidan baho-lanishini 
anglatadi. 
Pulga sotib olinganligiga qaramasdan ishlab chiqarish vositalari 
(yuqorida qayd etilgan dastgohlar, mashinalar, xomashyo va 
materiallar, ishlab chiqarishga mo’ljallangan binolar va shunga 
o’xshashlar) haqiqatda pul emas va pul hisoblanmaydi. Ishlab 
chiqarish fondlarini qaytadan pul shakliga aylantirish uchun, avvalo, 
ularni sotish kerak. Bu holda esa, o’z navbatida, mol-mulkning 
balansda aks ettirilgan qiymat jihatidan baholari emas, balki amal- 
dagi bozor baholari harakat (ish)ga tushadi. Moliyaviy qiyinchiliklar 
va bankrotlik xavfi ostida vujudga keladigan bunday vaziyatlar 
XYuSni yomon oqibatlarga, xususan, mablag’lar va resurslarni 
yo’qotib qo’yishiga olib kelishi mumkin. Holbuki, xalqaro 
amaliyotdagi ma’lumot-larga ko’ra, bankrotga uchragan XYuS 
tugatilayotgan paytda unga tegishli bo’lgan aktivlar qiymatining 
40%dan ortiq bo’lmagan qismini olishga muvaffaq bo’lish mumkin, 
xolos. Shu munosabat bilan hatto, sog’lom bozor aylanmasida, ya’ni 
talabga ega bo’lgan tayyor mahsulot realizatsiya qilinganda ham u 
faqat sotilganidan so’ng pul mablag’iga aylanadi. 
Ishlab chiqarish jarayonini yangidan boshlash va rivoj- 
lantirishga mo’ljallangan XYuSning moliyaviy resurslari bu pul 
shaklidagi uning kapitalidir. Mehnat vositalari, predmetlari va 
natijalariga aylangan moddiy-buyumlashgan kapital, ishlab chiqarish 
jarayoni ishtirokchilarining jismoniy va intellektual qobiliyat-laridan 
iborat bo’lgan inson kapitali kapital mavjudligi va harakatining 
boshqa pulsiz shakllari hisoblanadi. Printsip jihatidan, takror ishlab 
chiqarish jarayonining doiraviy aylanishiga kiritilgan va uning 
egasiga daromad keltiruvchi har qanday mulkiy va intellektual boylik 
kapital bo’lishi mumkin. 
Tijoriy XYuSlarning moliyaviy resurslari dastlab (birlamchi 
holda) ula
r ta’sis kapitalining bir qismini pul shaklida qo’yish va, 
shuningdek, 
boshqa 
shaxslar 
va 
tashki-lotlardan 
maqsadli 
moliyalashtirish va subsidiyalar ko’rinishida kelib tushgan pul 
mablag’lari qismi hisobidan shakllantiriladi. Ta’sis kapitalining pul 
shakli
da bo’lmagan qismi (sanoat va intellektual mulk ob’ektlari, 
ulardan foydalanish huquqlari va boshqalar) esa, xuddi maqsadli 
tushilmalar singari, agar ular pul ko’rinishida qo’yilmagan bo’lsa, 

---

ularni XYuSning moliyaviy resurslari tarkibiga kiritish maqsadga 
muvofiq emas. 
Dastlabki (birlamchi) kapitalning ishlab chiqarishga investitsiya 
qilinishi tovar-pul doiraviy aylanishi jarayonining kengayishini 
boshlab beradi. Uning pul shaklidagi yakuni (natijasi) sifatida 
XYuSning tushumi maydonga chiqad
i. O‘z navbatida, tushum 
xarajatlarni moliyalashtirish va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
jarayonini davom etttirishni ta’minlovchi bir necha pul mablag’lari 
fondlariga bo’linadi. Umumiy tarzda, formula orqali buni quyidagicha 
ifodalash mumkin: