T. Malikov O. Olimjonov moliya

14.3. Diversifikatsiya va modernizatsiya uchun investitsiyalar: 
manbalari, ularni baholash va samaradorligini aniqlash 
 
Iqtisodiy va moliyaviy vaziyatni sog’lomlashtirish uchun 
jamg’armalarning ichki kapital qo’yilmalar va xorijiy investitsiyalarni 
jalb qilish sifatida real investi-tsiyalarga aylantirilishini hamda 
ulardan samarali foydalanishni ta’minlash muhim hisoblanadi. 
Xalqaro amaliyotni o’rganish shundan dalolat beradiki, investitsion 
loyihalarni moliyaviy tahlil qilish sohasida ularni amalga oshirishning 
maqsadga muvofiqligini asoslash, ekspertizalarni o’tkazishning roli 
o’sib borayapti. Bu muammoni hal etish xalqaro andozalarining 
mujassam-
lashgan shakllari YuNIDO metodikasida o’z aksini 
topgan. Biroq har bir mamlakat iqtisodiyotining o’ziga xos 
x
ususiyatlari 
bu 
metodikada 
mavjud 
bo’lgan 
an’anaviy 
yondoshuvlardan to’g’ridan-to’g’ri (ko’r-ko’rona) nusxa olishga imkon 
bermaydi va shuning uchun ham ularni har bir mamlakatning xo’jalik 
sharoitlariga 
moslashtirish 
kerak. 
Bunda 
joylashtiriladigan 
(qo’yiladigan) mablag’larning qoplanishi va avanslashtirilgan 
kapitalga investor tomonidan talab qilinadigan daromad normasini 
olish bo’yicha investitsion takliflarni sifati jihatdan ekspertiza qilish 
muhimdir. Ana shu yo’nalishda investitsion loyihalarni texnik- 
iqtisodiy jihatdan asoslash, qarz oluvchining moliyaviy ahvoli va 
uning raqobatbardoshligi, shuningdek, vakolatli bankning kafolatini 
xarakter-laydigan tegishli ekspert xulosalariga baho berishning 
ahamiyati ortadi. 
Xorijiy bank bilan kredit bitimini tuzishda, eng avvalo, 
to’lovlarning o’z vaqtida amalga oshirilishini (o’tkazilishini) ta’minlash 

---

kerak. Odatda, XYuS kredit bo’yicha quyidagi to’lovlarni amalga 
oshiradi: 

bitim summasining 15%idan kam bo’lmagan avans to’lov- 
larining birlamchi (b
oshlang’ich) badali (o’zlashtirish boshlangunga 
qadar) 
– kredit bitimi tuzilgandan keyin bir oy ichida; 

sug’urta badali – sug’urta riskini baholashga nisbatan 3%dan 
kam bo’lmagan miqdorda; 

xizmat ko’rsatuvchi banklarga komission to’lovlar – kre-ditning 
o’zlashtirilmagan qoldig’iga komissiya, kreditni tashkil qilish uchun 
haq, xorijiy sug’urta agentliklarida qayd etilganligi uchun haq. 
Xorijiy firmalar bilan hamkorlikdagi investitsion loyihalarni 
o’zlashtirish davrida birinchi bosqichda foiz va mamlakat banklari 
tomonidan operatsion xarajatlar bo’yicha to’lovlar amalga oshiriladi. 
Qaytarishda esa (to’liq o’zlashtirilganidan so’ng) qarzning asosiy 
summasi (xorijiy bankning grafigiga muvofiq ravishda) o’tkaziladi va 
foizlar bo’yicha to’lovlar to’lanadi. Taqdim etilgan takliflarni 
realizatsiya qilish mexanizmi, bir tomondan, xorijiy investitsion 
kreditlarni oluvchilarning tarkibini optimallashtirishga xizmat qiladi va 
ikkinchi tomondan esa, ulardan maqsadli foydalanish ustidan 
ta’sirchan 
nazorat 
bo’lishini 
ta’minlaydi. 
Investitsiyalarning 
natijaliligini oshirish uchun investitsion loyihalarni, shu jumladan, 
xorijiy kredit liniyalariga qo’shish uchun ham, tanlab olish tartibi 
takomillashtirilmog’i lozim. XYuS va tashkilot-larning arizalarini 
ularning asoslangan
ligi bo’yicha xulosalar uchun tarmoq, korporativ 
va mintaqaviy daraja-larda qayta ishlab chiqish muhim hisoblanadi. 
Tanlovning joriy etilishi bitimning eng yaxshi shart-larini 
– 
mamlakat XYuSlarining iqtisodiy manfaatlariga to’liq javob 
beradigan mahsulotni tanlash 
– qo’lga kiritishga imkon beradi. 
Hukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy kreditlar hisobidan 
moliyalashtirish uchun innovatsion loyihalarni tanlashda asosiy 
me’zonlarning quyidagi tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq: 

iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligi va qarz oluvchining 
birlamchi (boshlang’ich) badalni to’lash bo’yicha moliyaviy 
imkoniyati; 

texnik va texnologik ahvoli; 

tijoriy samaradorligi va valyutaviy qoplanuvchanligi; 

huquqiy ta’minlanganligi va ekologik xavfsizligi. 
H
ukumat kafolati ostida jalb qilinadigan xorijiy kreditlar bo’yicha 
moliyalashtirishga qabul qilinadigan loyihalar manfaatdor vazirliklar 
va idoralar, minta-
qaviy ma’muriy organlar, XYuSlar, tashkilotlar va 

---

bank-
larning roziligi bo’yicha shakllanadigan ustuvor inve-stitsion 
loyihalar ro’yxatiga kiritilgan bo’lmog’i darkor. 
Investitsion loyihani texnik-iqtisodiy, iqtisodiy, huquqiy va 
tashkiliy jihatdan asoslashda ob’yektiv moliya-viy tahlil muhim 
ahamiyatga ega. Loyihani ishlab chiqarish jarayo
ni g’oyaning paydo 
bo’lgan vaqtidan XYuS ishga tushi-rilgunga va quvvatlar 
o’zlashtirilgunga qadar uch bosqichdan iborat bo’ladi: 

tayyorgarlik ko’rish bosqichi; 

investitsion bosqich; 

operatsion bosqich. 
Yuqoridagi bosqichlarning har biri bir necha quyi bosqichlardan 
iborat bo’lib, ularda turli-tuman tadqiqot, konsultatsion, texnik va 
sanoat ishlari amalga oshiriladi, loyiha tsiklining har bir bosqichi esa 
o’zaro bir-biri bilan bog’langandir. 
Loyiha tsiklining bosqichlari bo’yicha kapital xarajat-larni 
taxmi
niy taqsimlanishi dastlabki (tayyorgarlik ko’rish) va investitsion 
bosqichlarni o’z ichiga oladi. Loyi-halarni moliyalashtirishning ikki 
asosiy manbalari mav-jud: 

o’z kapitali; 

kredit. 
O‘z korporativ kapitalini shakllantirish aktsiyalarga (imtiyozli va 
oddiy) ochiq yozilish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Qarz 
mablag’lari esa turli muddatli bank kreditlari shaklida, shuningdek, 
qarz majburiyatlarini emissiya qilish yo’li bilan jalb qilinadi. 
Moliyalash-
tirishning bunday tiplari o’rtasidagi printsipial farq 
qarzdorning kreditorlar oldidagi birinchi darajali javobgarligidadir. 
O‘z va qarz mablag’lari o’rtasida ma’lum bir muvo-zanatga 
(balansga) rioya etmoq zarur. Kreditor nuqtai-nazaridan qarz 
kapitalning yuqori salmog’i qarz oluvchi (qarzdor)ning risklilik 
darajasini oshiradi, chunki unda xarajatlarning umumiy tarkibiy 
tuzilmasida foiz to’lov-larining salmog’i ortadi (ko’payadi) va demak, 
foyda miqdori pasayadi (kamayadi)
61
. 
Qarz olish usulida moliyalashtirishning ko’rinishlari-dan biri 
lizingdir. Agar moliyalashtirish shartlari xorijda mahalliy shartlardan 
keskin farq qiladigan bo’lsa, lizing asbob-uskunalarni sotib olishning 
ustuvor metodi hisoblanadi
62
. 
61
Biroq shu narsani alohida qayd etib o’tish kerakki, o’z va qarz kapital 
o’rtasidagi sog’lom (“normal”) nisbatning yagona qoidasi mavjud emas. 
Shuning uchun ham, odatda, amaliyotda 1:1 nisbat yo’l qo’yilishi mumkin 
bo’lgan risk sifatida, qarz kapitalning hissasi 60%dan ortganda esa qarz 

---

oluvchi (qarzdor) yuqori riskli sanaladi. Bir vaqtning o’zida, bunday 
mo’ljal har qanday korxona uchun ham maqbul bo’lgan variant 
sanalmaydi. 
62
Ijaraga olingan asbob-uskunani moliyalashtirish XYuSning balansidan 
tashqarida qolib, bu narsa uning moliyaviy hisobotini yanada jozibador 
qiladiki, bunday holat investitsion loyihani tahlil qilishda hisobga 
olinmog’i lozim. 

---

Moliyalashtirish shakllarining turli-
tumanligi o’zgarib turishi 
mumkin. 
Biroq 
ular 
tushumlar 
va 
asosiy 
xarajatlarning 
ta’minlanganligi uchun etarli bo’lishi kerak. Ko’p hollarda loyihani 
ishlab chiquvchilar investor-lar va kreditorlarga uning jozibadorligini 
ta’minlash maqsadida loyihaning qiymatini pasaytirishga harakat 
qiladilar. Shu munosabat bilan moliyaviy ekspertning vazifasi loyiha 
yoki kompaniyaning kapitalga bo’lgan haqiqiy ehtiyojini aniqlashdan 
iborat. Shuning uchun ham moliyaviy tahlilda investitsion 
qo’yilmalarni iqtisodiy baholash-ning ko’p sonli metodlari ishlab 
chiqilganki, ularning har biri, o’z navbatida, afzalliklarga va 
kamchiliklarga ham ega. Bu ko’rsatkichlar tizimi o’z ichiga 
quyidagilarni oladi: 

NVP 
– kapital qo’yilmalarning sof keltirilgan qiymati; 

IRR 
– ichki foyda normasi; 

qoplanish muddati. 
Kapital qo’yilmalarning sof keltirilgan qiymati (NVP) klassik 
(mumtoz) variantda (ko’plab modifikatsiyalar mavjud bo’lganda) 
diskontlashtirilgan sof pul xarajatlari va tushumlarning yig’indisi 
sifatida hisoblanadi. Ijobiy NVP investitsion loyihadan qaytim 
diskontlashtirishning ma’lum bir stavkasidan yuqori ekanligini 
ko’rsatadi. 
NVPning 
kamchiligi 
diskontlashtirish 
stavkasini 
hisoblash-ning shartliligi bilan belgilanadi. Investorga boshqa 
loyihadan ko’ra shu loyihaga mablag’larni joylashtirishi foydali 
hisoblanadi. Bunda NVPning miqdori diskont-lashtirish stavkasining 
uncha katta bo’lmagan o’zgarishiga ta’sirchan bo’ladi. NVPning 
hisoblanishi ma’lum darajada ishlab chiqarishni innovatsion 
yangilash investitsion loyi-
hasining mumkinligini baholashda mo’ljal 
b
o’lib xizmat qiladi. 
Ichki foyda normasi (IRR) loyiha NVPsi nolga teng bo’lgandagi 
diskontlashtirish stavkasidan iborat. Har ikkala ko’rsatkich ham bir 
necha ko’p yildan so’ng katta daromad keltiruvchi ishlab chiqarish 
innovatsion loyihasi uchun bir xil ah
amiyatga ega bo’lishi mumkin. 
Investor va kreditor uchun kutilayotgan daromadlarning muddatlar 
bo’yicha taqsimlanishi muhim va shuning uchun ham agar 
daromadlar riskining vaqt bo’yicha uzoqlashishiga muvofiq ravishda 
tez o’sishi inobatga olinadigan bo’lsa, bu omil yanada juda muhim 
hisoblanadi. 
Qoplanish muddati ko’rsatkichi ishlab chiqarishni yangi-lash 
innovatsion loyihasidan olingan daromadlar birlamchi kapital 
qo’yilmalardan oshgandagi yillar soniga qarab aniqlanadi. 

---

Hisoblashning ma’lum soddaligiga qaramasdan, bu ko’rsatkich 
investitsion loyihaning riskliligini puxta baholaydi hamda NVP va IRR 
bilan birgalikda kapital qo’yilmalarning optimal maqsadga 
muvofiqligini baholashga imkon beradi. 
Joriy va istiqboldagi tahlil ishlab chiqarishni yangilash 
innovatsion loyihalarini amalga oshirishning boshqa yo’nalishlari va 
parametrlariga nisbatan o’tkazilishi mumkin. Bunda asosiy e’tibor 
yuqori rentabellilik va kuchsiz bashoratlash xos bo’lgan quyidagi 
omillarga, ya’ni risklar, valyuta kurslari, kreditlar bo’yicha suzuvchan 
stavka, tayyor mahsulot va xomashyoning bahosi kabi omillarga 
qaratiladi. Bu omillarning har biri uchun bo’lishi mumkin bo’lgan 
tebranishlarning intervali aniqlanadi va asosiy parametrlarning 
o’zgarishi mumkin bo’lgan imkoniyatlari baholanadi. Undan so’ng 
investitsion loyihaning barcha risklarini hisobga olgan holda uning 
etarli darajada foydaliligi saqlanib qolgandagi kritik parametrlarning 
yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan chegaralariga baho beriladi. 
Ishlab 
chiqarishni 
yangilash 
dasturlari 
va 
innovatsion 
loyihalarning investitsion samaradorligi kapital qo’yil-malar to’g’risida 
qaror qabul qilingan paytda mavjud bo’lmagan omillarga ham 
bog’liq. Iqtisodiyotning har bir tarmog’ida ana shunday omillar 
to’plami mavjud.