T. Malikov O. Olimjonov moliya

Aholi pul daromadlari va xarajatlari balansi 
 
 
Daromadlar 
Xarajatlar va jamg’armalar 
1. Mehnatga haq 
to’lash 
2. Mehnat haqidan boshqa korxona 
va tashkilotlardan olinadi- 
gan yollanma ishchilarning 
daromadlari 
3. Dividendlar 
4. 
Qishloq xo’jaligi mahsulot- 
larini sotishdan olinadigan 
tushumlar 
5. Pensiya va nafaqalar 
6. Stipendiyalar 
7. Moliyaviy tizimdan olinadigan 
tushumlar (sug’urta qoplama- 
lari, omonatlarning foizla- 
ri, lotereya yutuqlari va b.) 
8. Xorijiy valyutani sotishdan 
kelgan aholining daromadla- 
ri 
9. Boshqa tushumlar 
a) komission magazinlar orqa 
li buyumlarni sotish 
b) chiqindi ashyo, metallom va 
boshqalarni sotish 
10. 
O‘tkazmalar bo’yicha olingan 
pullar 
1. Tovarlarni sotib olish va 
xizmatlarni 
to’lash 
2. 
Majburiy to’lovlar va 
ixtiyoriy badallar: 
a) soliqlar va 
yig’imlar; 
b) 
sug’urta bo’yicha to’lovlar; 
v) jamoatchilik va kooperativ 
tashkilotlarga badallar; 
g) ssudalarni qaytarish; 
d) lotereya chiptalarini sotib 
olish; 
e) tovar krediti uchun foizlar; 
yo) pensiya fondlariga 
sug’urta 
badallari; 
3. 
Omonatlar va qimmatli qog’oz- 
lardagi jamg’armalarning 
o’sishi 
4. Uy-joy binolarini sotib 
olish 
5. Xorijiy valyutani sotib 
olish bo’yicha aholi 
xarajatlari 
6. 
O‘tkazmalar bo’yicha 
jo’natilgan pullar 
Jami 
pul daromadlari 
Jami pul xarajatlari va jamg’armalar 
Xarajatlarning daromadlardan 
oshishi 
Daromadlarning xarajatlardan 
oshishi 
Balans 
Balans 

---

Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlari hisobidan tovarlarni sotib 
olish va xizmatlarni to’lash (iste’mol xarajatlari) o’z ichiga 
quyidagilarni oladi: 

uy-joy va kommunal xizmatlarni, maishiy xizmatlarni, maorif 
tizimi xizmatlarini 
to’lash; 

dam olish uylari, sanatoriylar, turistik yo’llanmalar xarajatlari va 
tibbiy xizmatlarni 
to’lash; 

kino, teatr va boshqa tomoshalar xarajatlari; 

passajir transportining barcha turlarini to’lash xara-jatlari; 

aloqa xizmatlarini to’lash; 

qolgan boshqa xizmatlarni 
to’lash. 
Majburiy to’lovlar va ixtiyoriy badallar uy xo’ja-liklari byudjetlari 
xarajatlarining muhim elementi hisoblanadi. Bu xarajatlar, hozirgi 
sharoitda, o’sish tendentsiyasiga ega bo’lib, ular quyidagi omillar 
bilan bog’langan: 

birinchidan, aholi tadbirkorlik tashabbusining kenga-yishi yakka 
tartibdagi 
tadbirkorlarning xo’jalik va savdo faoliyatidan olinadigan 
(undiriladigan) soliq, boshqa majburiy to’lovlar va yig’imlarning ham 
ko’payishi bilan kuzatilmoqda; 

ikkinchidan, sug’urta tizimining rivojlanishi, notijo-rat sektorning 
o’sishi (masalan, turli jamoatchilik tashki-lotlari, birlashmalari va 
ittifoqlari), bir tomon-
dan, sug’urta bo’yicha badallarni oshirsa, 
ikkinchi tomondan, notijorat tashkilotlarga ajratmalarni 
ko’paytiradi; 

uchinchidan, iste’mol va ipoteka kreditining rivoj-lanishi uy 
xo’jaliklari byudjetlarining xarajatlarida “ssudalarni qaytarish” va 
“tovar krediti bo’yicha foizlar” moddalarining oshirilishiga olib keladi. 
Sug’urta bozorining intensiv rivojlanishi, bank xiz-matlari 
amaliyotida iste’mol krediti va u bilan bog’liq bo’lgan 
operatsiya
larning kengayishi natijasida kelajakda uy xo’jaliklari 
byudjetlari 
xarajatlarining 
bu 
yo’nalishlari 
faqat 
o’sish 
tendentsiyasiga ega bo’lishi mumkin. Shuningdek, moliyaviy 
bozorning rivojlanishi va pensiya tizimining isloh qilinishi uy 
xo’jaliklari byudjetlarida “pensiya fondiga sug’urta badallari” 
xarajatlar moddasi-
ning ham o’sishiga olib keladi. 
Uy xo’jaliklari byudjetlari xarajatlar qismining majburiy 
to’lovlarida soliqlar va yig’imlar kattagina hissani tashkil etadi. Uy 
xo’jaliklari daromadlarining soliqqa tortilishi ular real daromadlarini 
qisqartiradi. Shunday bo’lishiga qaramasdan, davlat moliyasining 
taqsim-lash funksiyasi doirasida jismoniy shaxslarning daromad-lari 
va mulkidan olinadigan soliqlar muhim vazifalarni yechishga xizmat 

---

qiladi. Birinchidan, bu soliqlar mamlakat byudjet tizimining turli 
byudjetlari darajalarida daro-
madlarning etarli tushishini ta’minlaydi. 
Ikkinchidan, jismoniy shaxslarning daromad-laridan olinadigan soliq-
lar daromadlardan ratsional foydalanishni rag’batlanti-rish va ularni 
shakllantirish yo’llari bilan uy xo’jaliklari byudjetlarining tarkibiy 
tuzilmasiga o’z ta’sirini ko’rsa-tadi. Uchinchidan, soliqlar vositasida 
daromadlarning bir qismi jamiyat va uy xo’jaliklarining sotsial 
muammolarini yechish uchun qayta taqsimlanadi. 
Amaldagi 
qonunchilikka 
muvofiq 
mamlakat 
fuqarolari 
daromadlaridan, mol-
mulkidan (shu jumladan, yer solig’i va er 
uchun ijara haqi) soliqlar, boshqa majburiy to’lovlar va yig’imlar 
(masalan, ma’muriy jarimalar, jismoniy shaxs-lardan olinadigan 
xilma-
xil mahalliy yig’imlar) va davlat bojlarini to’laydi. Bir vaqtning 
o’zida, uy xo’jaliklarining real daromadlariga, aholi daromadlari va 
xarajatla-
rining balansida majburiy to’lovlar sifatida hisobga 
olinmaydigan egri (bilvosita) soliqlar ham o’zining ta’sirini ko’rsatadi. 
Chunki bu soliqlar (aktsizlar, qo’shilgan qiymat solig’i, bojxona bojlari 
va boshqalar) tovar bahosining tarkibida bo’lib, ular tovar sotib 
olinayotganda to’lanadi. Tovarlar bahosining darajasini faqat egri 
(bilvosita) soliqlar 
oshirib qolmasdan, balki ayrim to’g’ri (bevosita) 
soliqlar (yagona ijtimoiy soliq, korxonalarning foydasidan olinadigan 
soliq, tashkilotlarning mol-mulkidan olinadigan soliq va boshqalar) 
ham oshiradiki, ular ham qisman yoki to’liq tovarlar bahosi orqali 
kompen-satsiya qilinadi. 
Aholi daromadlari va xarajatlari balansi xara-jatlar qismining 
boshqa moddalari (“omonatlar va qimmatli qog’ozlardagi 
jamg’armalarning o’sishi”, “xorijiy valyutalarni sotib olish bo’yicha 
aholi xarajatlari” va boshqalar) jamg’arish jarayoni doirasida uy 
xo’jalik-larining moliyaviy munosabatlarini aks ettiradiki, ularning 
o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari ushbu bobning navbatdagi 
paragrafida ko’rib chiqiladi.