T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev
4. Banklarda buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi
Yüklə 4,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1. 4. Banklarda buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi
mazmuni va mohiyati Respublikamizda bank tizimining uzluksiz rivojlanishi bozor munosabatlari sharoitidagi ob’ektiv zaruriyat bo'lib, bu o 'z navbatida, banklar faoliyatini uzluksiz nazorat qilishni va ulami samarali boshqarish uchun zarur ma'lumotlar bazasini vujudga keltiruvchi buxgalteriya hisobining uslubiy asoslarini takomillashtirib borishni talab etadi. Banklarda buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish ko'p jihatdan uning uslubiy asoslari hisoblangan, buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasining tuzilishiga bog'liqdir. Ushbu hisobvaraqlar rejasi Banklarda amalga oshiriladigan barcha bank operatsiyalami xalqaro standartlar asosida amalga oshirish imkoniyatini beradi. Ungacha Banklarda qo'llanadigan hisobvaraqlar rejasi markazlashgan rejali iqtisodiyotning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, uning ishlash tamoyiliga quydagilami: kredit resurslarini markazlashgan holda hududiy va tarmoqiar bo'yicha yig'ish va taqsimlash; kredit resurslarini xalq xo'jaligi rejalarining bajarilishiga xizmat qilishini nazorat qiluvchi ma'lumotlar bilan ta'minlash; davlat m ablag‘larining harakatini va sarflanishini pastdan yuqoriga va yuqoridan pastga hisobvaraqlar rejasi yordamida kuchli nazorat ostiga olish uchun asos qilib olgan edi. Albatta, hisobning bunday tizimi mazmun va mohiyat jihatidan butunlay boshqacha bo‘lgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri talabiga to‘liq javob bera olmay qolgan edi. Shu boisdan, bank tizimini isloh qilishda dastlab hisobvaraqlaming ishlab chiqilishi muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqishda ulaming o‘ziga xos xususiyatlari inobatga olingan va ular quydagilardan iborat: yangi hisobvaraqlar rejasi buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga mos kelib, daromadlar va xarajatlar hisobot oyining o'zida aks ettiriladi. Eski hisobvaraqlar rejasida daromadlar kelib tushganda, xarajatlar esa to‘langanda buxgalteriya hisobida aks ettirilar edi; - yangi hisobvaraqlar rejasida aktivlar mavjudlik tamoyili bo'yicha joylashtirilgan bo'lib, bu aktiv moddalarini operativ ravishda boshqarish imkoniyatini beradi. Passivlar esa muddati bo'yicha joylashtirilgan bo'lib, mijozlar oldidagi majburiyatlarini bajarilishini nazorat qilish imkoniyatini beradi; yangi schetlar rejasida aktivlar va majburiyatlaming real baholash imkoniyati mavjud bo'lib, bundan kelib chiqqan holda, aktivlaming tavakkalchilik darajasi bo'yicha yoqotishlar uchun zahiralar tuzish imkoniyatini beradi; yangi hisobvaraqlar rejasida qimmatli qog'ozlar ikki guruhga bo'lingan bo'lib, birinchi guruh oldi-sotdi qilishga, ikkinchi guruh esa investitsiyaga yonaltirilishi rejalashtirilgan; bankning o 'z kapitali tarkibi mustaqil bo'lim larga bo'lingan bo'lib, u e'lon kilingan, chiqarilgan qimmatli qog'ozlar, shuningdek, oddiy va imtiyozli aktsiyalar to 'g ’risida to 'la ma'lumot beradi; foyda va zararlar (daromad va xarajatlar) bankning ichki hisobvarag'i bo'lib, ular ham mustaqil bo'lim larga bo'lingan. Respublika hukumati tomonidan Banklarda buxgalteriya hisobini isloh qilish borasida amalga oshirgan ishlar o'zining ijobiy natijasini berdi. Hozirgi kunda Respublika Banklaming buxgalteriya hisobi tizimi jahondagi rivojlangan mamlakatlaming bank tizimiga ancha yaqinlashtirildi va xalqaro banklar bilan hisob- kitoblami amalga oshirishi mumkin. Har bir bank o 'z buxgalteriya hisobini barcha banklar uchun bir xil bo'lgan hisobvaraqlar rejasi asosida olib boradi. 1997 yil apreliga qadar respublikadagi barcha banklar sobiq ittifoq davrida tuzilgan yagona hisobvaraqlar rejasi asosida ish yuritar edilar. Lekin iqtisodiyotimizni yangi bozor munosabatlari asosida tashkil etar ekanmiz, iqtisodiyotni izga solib, uni nazorat qilish uchun buxgalteriya hisobini xalqaro miqiyosda qabul qilingan yaxlit tizimga moslashtirib olib borish talab etildi. Shu sababli, respublika banklari buxgalteriya hisobini yangi hisobvaraqlar tizimi asosida tashkil etishga kirishdilar. Shu maqsadda 1995 yil Artur Andersen auditorlik firmasi bilan shartnoma tuzilgan edi. Shartnomada O'zbekiston Respublikasi Banklarda buxgalteriya hisobini isloh qilish ko‘zda tutilgan edi. Firma respublika Markaziy banki bilan birgalikda bankning yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqdi. 1996 yil 13 noyabrda Vazirlar Mahkamasining 289 sonli qarori bilan “Respublika Markaziy bankning hisobvaraqlar rejasi”, 290 sonli qarori bilan esa “Banklaming hisobvaraqlar rejasi” tasdiqlandi. 1997 yil 1 apreldan barcha banklar buxgalteriya hisobi yangi hisobvaraqlar rejasi asosida olib borila boshlandi. Banklaming yangi hisobvaraqlar rejasiga o ‘tishi nimalar bilan belgilanadi? Umuman, 0 ‘zbekistonning xalqaro mehnat taqsimotiga qo‘shilganligi, jahon bozor munosabatlari tizimiga o'tganligi banklar uchun yangi hisobvaraqlar rejasiga o ‘tish zaruriyatini keltirib chiqardi. Qolgan barcha sabablar shulardan kelib chiqadi: -birinchidan, respublikada ikki pog‘oonali bank tizimining barpo etilishi; -ikkinchidan, davlat mulki yagona boMmagan holda turli mulkchlik shakllarining paydo bo'lish; -uchinchidan chet el investitsiyalaming jalb qilinish; -to‘rtinchidan, chet el korxona va tashkilotlari bilan sherikchilik munosabatlarining o‘matilishi; -beshinchidan, hisobotlami jahon andozalari talablariga javob beradigan darajada tuzilishni ta'minlash zarurligi va hokozo. Yangi hisobvaraqlar rejasi aw algisidan farq qiladi. Eski hisobvaraqlar rejasi 2 qismdan iborat bo‘lib, biri balans ichidagi hisobvaraqlami, ikkinchi qismi balansdan tashqari hisobvaraqlami o ‘z ichiga olar edi. Balans ichidagi hisobvaraqlar mazmunan guruhlash tamoyili asosida tuzilgan bo‘lib 24 bo'limdan iborat. Har bir bo‘limda aktiv, passiv va aralash xarakterdagi aktiv passiv hisobvaraqlar joylashgan, hamda ular bo‘yicha operatsiyalar ikki yoqlama yozuv asosida olib borilar, balansdan tashqari hisobvaraqlar esa 8 bo'lim ga guruhlanib, bu hisobvaraqlar bo‘yicha yozuvlar bir tomonlama, ya'ni, kirim yoki chiqim ko'rinishda yuritilar edi. Ilgari Markaziy bank ham, tijorat banklar ham buxgalteriya hisobini yagona hisobvaraqlar rejasi asosida yuritar edi lar. Har bir hisobvaraqa nomeri va nomi yoniga qaysi bankda ishlatilishi haqida belgi qo'yilgan edi. Yangi hisobvaraqlar rejasi ham mazmunan, ham tuzilish jihatidan eskisidan farqlanib, Markaziy bank uchun alohida, tijorat banklari uchun alohida ishlab chiqildi. Bunda har ikki bank faoliyatining xususiyatlari hisobga olingan. Masalan, Markaziy bank emissiya markazi bo'lib hisobiangani uchun kassadagi pul lar banknota va tangalarga bo'lingan holda ko'rsatiladi. Tijorat banklari kassalaridagi pullami bunday bo'lish uchun alohida hisobvaraqlar ochilmaydi. Bundan tashqari Markaziy bank barcha tijorat banklari o'rtasidagi banklararo hisob-kitoblami tashkil etadi. Shu sababli bunday hisob-kitoblar hisobini yuritish uchun olinadigan banklararo hisob-kitoblar bo'yicha tranzit hisobvaraqlar va to'lanadigan banklararo hisob-kitoblar bo'yicha tranzit hisobvaraqlar ochilgan. Bunday hisobvaraqlar tijorat banklaming hisobvaraqlar rejasiga kiritilmagan. Tijorat banklari turli mulkchlik shaklidagi xo'jalik yurituvchi sub’ektlarga xizmat ko'rsatadi, shunga asosan, ularda alohida hisobvaraqlar ochiladi. Markaziy bankda esa, faqat hukumat va nazorat organlariga xizmat ko'rsatadi. Hisobvaraqlar rejasi 6 bo'lim dan iborat bo'lib, ulardan S tasi balans ichidan hisobvaraqlardan va oltinchi bo'lim esa balansdan tashqari hisobvaraqlardan tashkil topgan". Yangi rejaning yana bir xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, bundagi balansdan tashqari hisobvaraqlar ham balans ichidagi hisobvaraqlar kabi ikki yoqlama yozuv asosida olib boriladi. Har bir bo‘lim asosiy va yordamchi hisobvaraqlami (subschet) o ‘z ichiga mujassamlangan. Xulosa qilib aytganda, bank aktivlari, passivlari, kapitali, daromadlari va xarajatlari bo‘yicha hisobvaraqlar alohida bo'lim larga kiritilgan, ya’ni, I- bo‘lim 10000 -A ktivlar, II- bo‘lim 20000 - Passivlar, III- bo'lim 30000 - Kapital, IV -b o ‘lim 40000 -D arom adlar, V- bo‘lim 50000 - Xarajatlar, VI- bo‘lim 90000 -K o'zda tutilmagan holat bo'yicha (balansdan tashqari) hisobvaraqlar. Yangi hisobvaraqlar rejasi bosh buxgalteriya kitobidagi hisobvaraqlar tizimini ifodalaydi. Ular moliyaviy operatsiyalami guruhlashtirish, ikki yoqlama yozuvni amalga oshirish, hisobotlami tuzish va tahlil qilish uchun ishlab chiqilgan bo'lib, bunda quyidagilar: birinchidan, barcha hisobvaraqlaming asosiy va yordamchi kitoblarda joylashuvini osonlashtirish; ikkinchidan, hisobvaraqlami guruhlash va turkumlash; uchinchidan, hisob ishlarini kompyuterlashtirish; to'rtinchidan, operatsiyalar bo'yicha yozuvlami bajarishni tezlashtirishni ta'minlash mumkinligi hisobga olingan. Hisobvaraqlar rejasidagi hisobvaraqlar Bosh daftar uchun beshta rahamdan iborat qilib kodlashtirilgan va ulaming raqamlanishi quyidagi ko'rinishga ega. S M M SS B u n d a , S - s c h e tla r k a te g o riy a sin i b ild irad i, y a ’ni 1 - a k tiv la r, 2 - p a ss iv la r, 3 - k a p ita l, 4 - d a ro m a d la r, 5 - x a ra ja tla r, 9 - k o 'z d a tu tilm a g a n h o la tla m i ifo d a la y d i. M - y u q o rid a sa n a b o 'tilg a n k a te g o riy a la rd a n b irig a q arash li a so s iy sc h e t, y a 'n i, 01 - b a n k a k tiv la rid a n b iri b o 'lg a n n aq d p u lla m i b ild ira d i. SS - a so s iy h iso b v a ra q la rg a q a ra s h li b o 'lg a n s u b s c h e t h iso b lan ad i. M asalan , 10000 - a k tiv la m i, 10100 - “ A k tiv g a q arash li n a q d p u lla m i” b ild iru v ch i aso siy h is o b v a ra q , 10101- “A m a liy o t (o p e ra tsio n ) k a ss a d a g i n a q d p u lla r” ni an g latad i. D em ak , 1 - a k tiv la r, 01 - n a q d p u lla r, 01 - k a ssad ag i n a q d p u lla r b o 'y ic h a m a’lu m o t b erad i. B o s h q a b a rc h a k a te g o riy a g a q a ra s h li h is o b v a ra q la r h a m x u d d i sh u n d ay ta rtib d a ra q a m la n a d i. M a sa la n : 10100 - “N a q d p u lla r v a b o s h q a k a ss a x u jjatlari” d e b n o m la n a d i v a q u y id a g i s h a x s iy v a ra q la m i o 'z ic h ig a o la d i: 10101- “ A m aliy o t (o p e ra tsio n ) k a ssa d a g i n aq d p u lla r” , 10105 - “ C h e k la r v a b o sh q a k a ss a h u jja tla ri” , 10109 - “ Y o 'ld a g i p u lla r” b o 'y ic h a m a ’Ium ot b erad i. Xuddi shunday misolni “Passivlar” kategoriyasi bo'yicha bank passivlari talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit» hisobvaraqlaridan boshlanadi: ya’ni, 20200- «Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit» hisobvaraqlari, bunda, 2 - passivlar kategoriyasini, 02 esa shu passivlarga tegishli asosiy hisobvaraqni bildiradi. Korxona va tashkilotlar o'zlarining ortiqcha pul mablag'larini jam g'arm ali (20400) yoki " У збеки стон Республи каси тиж орат банкларида бухгалтерия йисобининг йисобвараклари реж аси. У з Р А В 1 3 .0 8 .2 0 0 4 йилда 7 7 3 -1 7 -с о н бнлан р ўй хатга о линган (янги тайрири). muddatli (20600) depozitlarda saqlashlari mumkin. Bu asosiy hisobvaraqlar ham talab qilib olinadigan depozitlar hisobvaraqlari kabi raqamlanib, o‘z ichiga yuqorida ko‘rsatiIgani kabi 6ta qo'shim cha hisobvaraqlami oladi. Hisobvaraqalar rejasining qolgan bo'limlari ham xuddi shunday tartibda raqamlanadi. Yordamchi kitobda aks ettiriladigan litsevoy hisob raqamlar esa quyidagi tartibda kodlashtirilgan: CCCCC VVV К SSSSSSSS NNN Bunda, SSSS -balans hisob raqami VVV- valyuta kodi K-nazorat kaliti SSSSSSSS-bank kodi yoki mijoz kodi NNN-hisob raqam tartib raqami 1.5. B ank balansining tuzilishi va o p eratsiy alar natijasida balansdagi o 'z g a rish la r Banklarda amalga oshirilayotgan operatsiyalaming analitik va sintetik hisob ma’lumotlari birlamchi ma'lumotlar hisoblanadi. Shu boisdan, ushbu hisob ma'lumotlaming bosh hamda yordamchi kitoblarda to 'g 'ri rasmiylashtirilishi buxgalteriya hisobini yuritishni osonlashtiradi. Shuningdek, ulami banklarda buxgalteriya hisobining hisobvaraqlari tizimida aks ettirishga yaqindan yordam beradi. Bu o 'z navbatida, bankning buxgalteriya balansini tuzishga sharoit yaratadi. Buxgalteriya balansi ikki qismdan: aktiv va passivdan iborat bulib, ulaming o'zaro tengligi balansning to 'g 'ri tuzilganligini, ya'ni, bankning ish kuni to'liq yakunlanganligini ifodalaydi. Banklarda amalga oshirilgan operatsiyalar ro'y berishidan qat’iy nazar har doim tegishli hisobvaraqlarda 2 yoki undan ortiq hisobvaraqlarda aks ettiriladi, ya'ni ikkiyoqlama yoziladi. Ikki yoqlama yozuv - bu ro'y berayotgan operatsiyalar yuzasidan vujudga keladigan o'zgarishlami hisobvaraqlar tizimi orqali ifodalashdir. Ikki yoqlama yozuv usulining ahamiyati shundaki, uning yordamida, hisob ishlari to 'g 'ri yuritilayotganligini nazorat qilib borish imkoniyati yaratiladi. Ikkiyoqlama yozuv buxgalteriya o'tkazmalari orqali amalga oshiriladi. Operatsiyalami bir hisobvaraqning debeti va ikkinchi hisobvaraqning kreditida aks ettirishga buxgalteriya o'tkazmasi deyiladi. Buxgalteriya o'tkazmasining ikki turi mavjud bo'lib, oddiy va murakkab o'tkazmalardan iboratdir. Oddiy buxgalteriya o'tkazmasi - bu bir hisobvaraqning debetlanishi va ikkinchi hisobvaraqning kreditlanishidir. Murakkab buxgalteriya o'tkazmasi esa - bir hisobvaraqning debetlanishi va bir necha hisobvaraqlaming kreditlanishi yoki bir necha hisobvaraqning debetlanishi va bir hisobvaraqning kreditlanishidir. Bank faoliyatini amalga oshirish davomida turli operatsiyalar ro'y berib, bu operatsiyalar natijasida ushbu bankka tegishli bo'lgan bank mablag'lari va ulaming tashkil topish manbalari tarkibiy hamda qiymat jihatidan o'zgaradi. Demak, tabiiyki, m ablag'lar va ular tashkil topish manbalarining o'zgarishi natijasida balansda ham o'zgarishlar ro'y berishiga olib keladi. Sababi, o'zgarish natijasida mablag'laming o ‘zaro ikki turi yoki mablag* manbalari turlarining ikki yoki undan ortig‘i o'zgarishi yoki ham mablag* ham ulaming tashkil topish manbalari o'zgarishi mumkin. Bank operatsiyalari amalga oshirish natijasida balansda o'zgarishlar ro‘y berishining ta'sirini 4 turga ajratish mumkin va ular quyidagicha bo'ladi: 1. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa, aktiv tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jam i summasi o'zgarmaydi. Masalan: bank kassasidan safar xarajatlari uchun hisobdor shaxsga 50000 so 'm bo'nak (avans) berildi. Bunda; Dt 19908 Kt Dt 10101 Kt Kun boshiga qol: Kun boshiga qol: 150000 400000 1) 50000 1)50000 obor: 1) 50000 obor: 1) 50000 Kun oxiriga qol: Kun oxiriga qol: 200000 350000 2. Balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa, passiv tomonidagi boshqa bir moddasi kamayadi, lekin balansning jam i summasi o'zgarmaydi. Masalan: mijozning talab qilib olunguncha saqlanadigan mablag'idan 200000 so'm muddatli depozitgao'tkazildi. Bunda; Dt 20208 Kt Dt 20408 Kt Kun boshiga qol: Kun boshiga qol: 2200000 1200000 1) 200000 1)200000 obor: 1)200000 obor: 1) 200000 Kun oxiriga qol: Kun oxiriga qol: 2000000 1400000 3. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ko'paysa, balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham ko'payadi, balansning jam i summasi ham shu summaga ortadi. Masalan, Jismoniy shaxsdan 100000 so'm jam g'arm a depozit qabul qilindi, bunda; Dt 10101 Kt Dt 20406 Kt Kun boshiga qol: 350000 1)100000 o b o r:l) 100000 Kunoxirigaqol: 450000 Kun boshiga qol: 300000 I ) 100000 obor: 1) 100000 Kun oxiriga qol: 400000 4. Balansning aktiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi kamaysa, balansning passiv tomonidagi bir (yoki bir necha) moddasi ham kamayadi, balansning jam i summasi ham shu summaga kamayadi. Masalan, Jismoniy shaxsning arizasiga asosan jam g'arm a depozit hisobvarag'idan 50000 so'm hisobdan chiqarildi, bunda; Kun boshiga qol: 400000 1)70000 obor: 1) 70000 Kun oxiriga qol: 330000 Yuqorida keltirilgan to'rtta operatsiya yuzasidan bank balansida quyidagicha o'zgarishlam i kuzatish mumkin: Bank balansi* 200 yil holatiga Kun boshiga qol: 450000 1)70000 obor: 1) 70000 Kunoxiriga qol: 380000 Aktiv O 'zgarishga- cha O'zgarish (-,+) O 'zgarish dan so'ng 10101- Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar 400000 - 50000 +100000 -70000 380000 13101- X ususiy korxonalar, x o 'jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar 2500000 * 2500000 16103- Bosh bank/’ filiallardan filiallar va banklararo xisob- kitoblar bo'yicha olinadigan m ablag'lar 5000000 ~ 5000000 16509-Bankning imoratlari-Binolar va boshqa imoratlar 6450000 - 6450000 19908- B ank xodimlari bilan xisob-kitoblardagi olinishi lozim bo'lg an m ablag'lar 150000 +50000 200000 Ja m i a k tiv la r Yüklə 4,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|