T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

7 - Bob. Banklarda qimmatli qog'ozlar bilan operatsiyalar hisobi
7.1. Banklarda qimmatli qog‘ozlarning turlari va ularning tavsifi
Qimmatli qog'ozlar pul hujjatlari bo'lib, sotib olgan shaxslaming uni chiqargan 
yuridik shaxslarga nisbatan mulkiy huquqiy yoki qarz munosabatlarini bildiradi. 
Qimmatli qog'ozlar tayinlanish kriteriyasi bo'yicha hisob bozorining dastagi va 
moliyaviy bozor dastagiga bo'linadi. Hisob bozorida qisqa muddatli qimmatli 
qog'ozlar muomalada bo'ladi va iqtisodiy sub’ektlaming o'zaro hisob-kitoblariga 
xizmat qiladi, ulaming harakati amaldagi qonuniy hamda me'yoriy hujjatlar18 bilan 
tartibga solib boriladi.
Moliyaviy bozor dastagi kapitalning harakatini aks ettiradi va ulaming vujudga 
kelishi investitsion munosabatlaming rivojlanishi bilan bog'liq bo'lib, muomalada 
bo'lish jarayoni bir yildan ziyod bo'lgan qimmatli qog'ozlar kiradi.
Hisob bozorlaridagi qimmatli qog'ozlardan farqi shundaki, bular seriyalab 
chiqariladi va ular mulkiy munosabatlami hamda qarzmunosabatlarini aks ettiruvchi 
shakllarga bo'linadi. 
Qarz munosabatlarini 
aks ettiruvchi 
qog'ozlar qarz 
majburiyatlari yoki obligatsiyalar deb ataladi. 
Mulkiy munosabatlami ifodalovchi 
dastaklar aktsiyalar deyiladi.
Aktsiya - bu qimmatli qog'oz bo'lib aktsionerlik kapitalining ma'lum bir qismini 
to'laganligini bildiradi va foydaning ma'lum qismini dividend shaklida olish hamda 
aktsionerlik jamiyatini boshqarishda qatnashish, tugatilgan taqdirda qolgan mulkning 
bir qismiga egalik qilish huquqini beradi. Aktsiya - bu qarz majburiyati 
hisoblanmaydi. Ro'yxatdan o'tishiga qarab, nomi yozilgan va nomi yozilmagan 
aktsiyalarga bo'linadi.
Aktsiyaning huquqiy turiga qarab oddiy aktsiyalarga va imtiyozli aktsiyalarga 
bo'linadi. 
Qarz majburiyatlarini 
oddiy 
qilib 
tushuntiradigan 
bo'lsak, 
bu 
qarzoluvchining kreditorga mablag1 ini qarzolganda beradigan hujjati hisoblanadi.
Qarz majburiyatlariga quyidagilar kiradi: obligatsiyalaming har xil turlari, 
kaznachey veksellari, depozit sertifikatlari va veksellar.
Obligatsiya - belgilangan foiz va stavkaga ega bo'lib, qarzdoming muddatli qarz 
majburiyatidir. Kaznachey vekseli - bu davlat qarz majburiyatining asosiy turi 
hisoblanib, ular 3 oy, 6oy va 12 oyga chiqariladi. Asosan, u banklar o'rtasida sotiladi 
va nominal qiymatdan past narxda sotiladi. Kaznachey veksellarini emissiya qilish va 
to'lash Markaziy bank tomonidan Moliya Vazirligining topshirig'iga asosan amalga 
oshiriladi. Depozitli sertifikat - qarz majburiyati bo'lib, kredit muassasasining 
omonotchilarga qo'yilgan pul va unga belgilangan foizini olish huquqini beruvchi 
yozma majburiyatdir.
18 Ў з Р «Қимматли коғоалар ва фонд биржаси 
т > т р и с и д а » г и
конуни. 0 2 .0 9 .1993Й; Тиж орат банкларида 
=имм атли =оғоалар операциялари бўйича бухгалтери я йисоби тўгрисидаги низом. Ў з Р А В 2 8 .0 3 .2 0 0 3 йилда 
6 6 2 -3 -с о н билан рўйхатга 
олинган; У зР тиж орат банкларининг кимматли =огозлар билан б о ғл и к
операцияларига дойр конунчилик йужжатлари тўплами. -"У зб ек и сто н ." 2003 й.

---

10700-«01di-sotdi qimmatli qog‘ozlan> hisobvaraqlarida bank tomonidan savdo 
qilish maqsadlarida sotib olingan qimmatli qog‘ozlaming (veksellardan tashqari) 
hisobi yuritiladi va ushbu qimmatli qog'ozlar ulami kelajakda foyda bilan sotish 
maqsadida qisqa muddatga sotib olinadi. Analitik hisob sotib olingan qimmatli 
qog‘ozlar turlari va muddatlari, shuningdek, emitentlar bo'yicha alohida yuritiladi.
REPO bitimi bo‘yicha sotib olingan qimmatli qog'ozlar hisobi alohida shaxsiy 
hisobvaraqlarida yuritiladi. Sotib olingan qimmatli qog'ozlar sotib olish qiymati 
bo'yicha hisobga olinadi, sotib olish qiymatiga qimmatli qog'ozlami xarid qilish 
bilan bog'liq barcha xarajatlar (brokerlik va birja vositachilik haqi va x.k.), shu 
jumladan, ko'zda tutilmagan xarajatlar kiritiladi. Diskont yoki mukofot xarid qilish 
sanasida ro'yxatga olinmaydi va qarz majburiyatiga egalik qilish muddati davomida 
amortizatsiya qilinmaydi. qimmatli qog'ozlami sotib olishda quyidagi buxgalteriya 
hisobi yozuvi amalga oshiriladi:
Dt 10700-“01di-sotdi qimmatli qog'ozlari”,
Kt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” yoki 20200-“Talab 
qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i.
Balans hisoboti tuziladigan sanada bozor narxini sotib olish narxi bilan 
taqqoslash orqali qimmatli qog'ozlami qayta baholash amalga oshiriladi. Qimmatli 
qog'ozlaming bozor qiymatini aniqlashda, birja va birjadan tashqari bozorlarda 
shakllanadigan baholar to'g'risidagi ma'lumotlardan foydalaniladi. Fond bozorida 
kotirovka mavjud bo'lmagan hollarda, mua'yan qimmatli qog'ozlaming qiymati 
emitentning moliyaviy hisoboti, auditorlik hisobot ma'lumotlarini tahlil qilish asosida 
aniqlanadi. Bunda aktsiyalar qiymati so f aktivlar (majburiyatlar chegirib tashlangan 
aktivlar)ni muomalaga chiqarilgan aktsiyalar soniga bo'lish orqali hisoblanadi. 
Barcha qimmatli qog'ozlar bir vaqtning o'zida qayta baholanadi. Qimmatli qog'ozlar 
ikki narxda, bozor yoki sotib olish narxining eng kam qiymati bo'yicha baholanadi. 
Agar bozor narxi sotib olish narxidan past bo'lsa, bank xarajatlari hisobidan ko'rilishi 
mumkin bo'lgan zararlami qoplash zahirasi barpo etiladi. Bunda sotib olish narxi va 
bozor narxi o'rtasidagi farq summasi
Dt 56806- “Oldi sotdi qimmatli qog'ozlar bo'yicha ko'rilishi mumkin bo'lgan 
zararlami baholash” hisobvarag'i,
Kt 10799- “Boshqa qimmatli qog'ozlar” hisobvaraqlari.
Agar bozor narxi xarid narxidan yuqori bo'lsa zahira nolga tenglashtiriladi va 
bunda,
Dt 10799- “Boshqa qimmatli qog'ozlar” hisobvarag'i,
Kt 56806- 56806- “Oldi sotdi qimmatli qog'ozlar bo'yicha ko'rilishi mumkin 
bo'lgan zararlami baholash” hisobvarag'i.
Qimmatli qog'ozlar oldi - sotdisi hisobvaraqlari bo'yicha ko'rilishi mumkin 
bo'lgan zararlami qoplash zahirasi umumiy asosda belgilanadi. Bu shuni anglatadiki, 
bozor narxini xarid narxi bilan taqqoslash qimmatli qog'ozlaming har bir turi 
bo'yicha (alohida har bir qimmatli qog'oz bo'yicha emas) amalga oshiriladi, shundan 
so'ng ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplashning umumiy zahirasini barpo 
etish uchun jamlanadi.

---

Agar ilgari barpo etilgan ko'rilishi mumkin boMgan zararlami qoplash 
zahirasining hajmi yangidan hisoblangan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami 
qoplash zahirasining hajmidan katta bo'lsa, u holda zahira ortiqcha bo'lgan summaga 
kamaytiriladi va
Dt 10799- “Boshqa qimmatli qog'ozlar” hisobvarag'i,
Kt 56806- 56806- “Oldi sotdi qimmatli qog'ozlar bo'yicha ko'rilishi mumkin 
bo'lgan zararlami baholash” hisobvaraqlari.
Maboda, oldindan barpo etilgan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash 
zahirasining hajmi yangidan hisoblangan ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami 
qoplash zahirasining hajmidan kam bo'lsa, u holda zahira hisoblangan hajmgacha 
qo'shimcha ravishda oshiriladi:
Dt 56806- 56806- “Oldi sotdi qimmatli qog'ozlar bo'yicha ko'rilishi mumkin 
bo'lgan zararlami baholash” hisobvarag'i,
Kt 10799- “Boshqa qimmatli qog'ozlar”hisobvarag‘i.
Ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash zahirasi kontraktiv hisobvaraq 
bo'lib qimmatli qog'ozlaming umumiy balans qiymatidan chiqariladi va 10700- 
“Oldi-sotdi qimmatli qog'ozlari” 
hisobvarag'ida quyidagicha hisobga olinadi: 
qimmatli qog'ozlar oldi-sotdisi hisobvarag'i - sotib olish narxi minus qimmatli 
qog'ozlar oldi va sotdisi hisobvarag'i bo'yicha ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami 
qoplash zahirasi; qimmatli qog'ozlar oldi va sotdisi hisobvaraqlari - sof qiymat.
Qimmatli qog'ozlami sotishda yoki qisqa muddatli qarz majburiyatlar to'lovini 
amalga oshirishda quyidagi buxgalteriya yozuvi bajariladi:
Dt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” yoki 20200-“Talab 
qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i - sotish bahosiga,
Kt 10700-“01di-sotdi qimmatli qog'ozlari” hisobvarag'i - balans qiymati.
Agar sotish bahosi qimmatli qog'ozlaming balans qiymatidan farq qilsa, 
qimmatli qog'ozlami sotishdan ko'rilgan foyda yoki zararlar summasiga:
Dt 55614- “Oldi-sotdi qimmatli qog'ozlar haqiqiy qiymatining o'zgarishi 
natijasida ko'rilgan zararlar (Savdoga mo'ljallangan qimmatli qog'ozlardan 
tashqari)” hisobvarag'i,
Kt 45611- “Oldi-sotdi qimmatli qog'ozlari haqiqiy qiymatining o'zgarishi 
natijasida olingan foyda (Savdoga mo'ljallangan qimmatli qog'ozlardan tashqari)” 
hisobvarag'i.
Shuningdek, ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash zahirasi qayta 
hisoblanadi va buxgalteriya hisobida uning miqdori tuzatiladi.
Agar bankning qimmatli qog'ozlarga nisbatan operatsiyalari mazmuni o'zgarsa, 
15900-So'ndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qog'ozlarga kiritilgan 
investitsiyalar» hisobvarag'iga o'tkazilishi mumkin. Bunda operatsiyalar mazmuni 
foiz stavkasi hamda bozor narxi, moliyalash shartlari va manbaalarining o'zgarishi 
oqibatida o'zgaradi hamda xarid va bozor qiymatlarining eng kami bo'yicha amalga 
oshiriladi. Yuqorida qayd etilgan qiymatlaming eng kami o'tkazilgan qimmatli 
qog'oz uchun yangi balans qiymati bo'ladi.
Agar bozor qiymati xarid narxidan past bo'lsa, o'tkazishdagi farq summasiga, 
15900- So'ndirish muddatigacha saqlanadigan qarz qimmatli qog'ozlarga kiritilgan 
investitsiyalar» — bozor qiymati va 55614- “Oldi-sotdi qimmatli qog'ozlar haqiqiy

---

qiymatining o'zgarishi natijasida ko‘riIgan zararlar (Savdoga mo'ljallangan qimmatli 
qog'ozlardan tashqari)” - farq summasi debetlanib, - xarid qiymati sifatida 
kreditlanadi. Ko'rilishi mumkin bo'lgan zararlami qoplash zahirasi qayta hisoblanadi 
va buxgalteriya hisobida uning miqdori tuzatib qo'yiladi.
Obligatsiyalar bo'yicha foiz ushbu qimmatli qog'ozlaming nominal qiymati 
bo'yicha hisob-kitob qilinadi va ularga hisoblangan foiz summasi daromad sifatida 
hisobga olinadi, hamda
Dt 16305- "Oldi-sotdi qimmatli qog'ozlari bo'yicha hisoblangan foizlar” 
hisobvarag'i,
Kt 40605- “Davlat obligatsiyalari bo'yicha foizli daromadlar” hisobvarag’i.
Ular undirilganda esa, yoki
Dt 20200-“Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i,
Kt 16305-"01di-sotdi qimmatli qog'ozlari bo'yicha hisoblangan foizlar” 
hisobvarag'i.
Agar emitentning moliyaviy ahvoli yomonlashishi oqibatida emitent tomonidan 
qarz majburiyatlarining uzilishi yoki ular bo'yicha foizlaming to'lanishi bankda 
shubha uyg'otsa banklar foizlami o'stirmaslik tamoyilidan foydalanishi lozim. Qarz 
majburiyatlari bo'yicha hisoblab yozilgan, lekin olinmagan barcha foizlari quyidagi 
hollarda, emitent tomonidan qisqa muddatli qarz majburiyatlarining uzilishi yoki ular 
bo'yicha foizlaming to'lanishi 60 kun; 90 kun va undan ortiq muddatga yoki 
muddatidan qa’tiy nazar bankda shubha tug'ilganda bank balansidan hisobdan 
chiqarilishi mumkin, unda buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv orqali amalga 
oshiriladi:
Dt 40613- “Korxonalarining qarz qimmatli qog'ozlari bo'yicha foizli 
daromadlar” hisobvarag'i,
Kt 16305-"01di-sotdi qimmatli qog'ozlari bo'yicha hisoblangan foizlar” 
hisobvarag'i.
Balansdan chiqarilganidan so'ng qarz majburiyatlari bo'yicha hisoblab yozilgan 
foizlaming summasi ko'zda tutilmagan holatlar, ya'ni,
Dt 95411- “Olinishi lozim bo'lgan qimmatli qog'ozlar bo'yicha hisoblangan 
foizlar” hisobvarag'i,
Kt 96333- “Olinishi lozim bo'lgan qimmatli qog'ozlar bo'yicha hisoblangan 
foizlar kontr-hisobvarag'i” va undirilganda ushbu hisobvaraqlarda teskari yozuv 
amalga oshiriladi.
Banklarda qimmatli qog'ozlaming oldi-sotdi operatsiyalari bilan bog'liq 
xarajatlar (vosita haqi, ko'rsatilgan xizmatlar uchun to'lov, qimmatli qog'ozlami 
sotishda broker uchun mukofot puli va boshqalar) 55110 «Qimmatli qog'ozlaming 
oldi-sotdi operatsiyalari bo'yicha to'lanadigan xizmat va vositachilik xarajatlari» 
hisobvarag'ida hisobga olinadi.