T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

7.5. Banklarda ustav kapitalini shakllantirish va ularni hisobga olish
Tijorat banklari faoliyatining rivojlanishi - bozor mexanizmini to'g'ri tashkil 
etishda zaruriy shart-sharoit yaratadi, buning uchun iqtisodiyotning qayta shakllanish 
jarayoni bank tizimini qayta isloh qilishni talab etadi19. Bugunda bu sfera dinamik 
ravishda rivojlanmoqda. Banklar ma’muriy boshqaruv tizimi davrida uzoq vaqtlar 
davlat tashkiloti bo'lib, iqtisodiyotni ma’muriy buyruqbozlik bilan boshqarish 
tizimida tashuvchi loyihalardan biri bo'lib, qatnashgan. Bugungi kunda bozor 
iqtisodiyotining rivojlanish yo'liga o'tar ekanmiz, yo'l qo'yilgan kamchiliklardan voz 
kechib, rivojlangan davlatlar tajribasini o'rgangan holda bank va bank faoliyati 
to'g'risidagi bilimlami oshirish bilan birga jahon andozasiga mos ravishda bank 
xizmatlarini ko'rsatish talab etilmoqda. Bank - yuridik shaxs bo'lib, O'zbekiston 
Respublikasi markaziy banki tomonidan berilgan litsenziya asosida quyidagi faoliyat 
turlari bilan shug'ullanadi: yuridik va jismoniy shaxslardan qo'yilmalar olish, ushbu 
qo'yilmalami o'z xavf-xatari asosida moliyalashtirib, kreditlar berish, to'lovlami 
amalga oshirish va hokazo.
Tijorat banklari ustavi O'zbekiston Respublikasi markaziy bankidan 
ro'yxatdan o'tganlaridan keyin yuridik shaxs maqomiga ega bo'lib, tijorat banki 
tashkil etilgan hisoblanadi.
Tijorat banklarining ustav kapitalini shakllantirish borasida prezidentimiz
I.Karimov o’z asarida ... “Bank ishini yanada takomillashtirish, aholi va xo’jalik 
yurituvchi sub'ektlaming bo’sh mablag’larini tijorat banklari depozitlariga jalb 
qilishni rag’batlantirish ishlari ham 2009 yilda ustuvor vazifa bo’lib qoladi. Bank 
tizimini rivojlantirish va mustahkamlash masalasi doimo e'tiborimiz markazida bo’lib 
kelmoqda va bu o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Biroq, bu boradagi ishlami 
yanada chuqurlashtirish va kengaytirish kerak. Nega deganda, aynan banklar, ta'bir 
joiz bo’lsa, butun iqtisodiyotimizni oziqlantirib turadigan qon tomirlari hisoblanadi, 
mamlakatimizning moliyaviy-iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan ulaming samarali 
faoliyatiga bog’Iiq. Birinchi navbatda banklar, ulaming muassislari kapitallashuv 
darajasini oshirish bo’yicha boshlangan ishlami oxiriga etkazishi, o’z nizom
19 V
t
P П резидентининг “Бозор ислохотларини чукурлаш тириш ва икгисодиетни янада эркинлаштириш 
сохаснд аги устуво р йуналишлар амалга оширилишини жадаллаштириш чора-тадбирлари тўгрисида” ги 
фармони. 2 0 0 5 йил 14 июн.

---

jam g’armasi mikdorini belgilangan ko’rsatkichlarga olib chiqishi lozim” deb 
ta'kidlagan edi20.
Bankning ustav kapitalini shakllantirishda qatnashishga tayyor boMgan va 
bankni tashkil etishga qiziquvchi yuridik va jismoniy shaxslar bankning ta'sischilari 
hisoblanadi.
Bank ta'sischilari ustavi va ta'sis shartnomasiga imzo chekib yo‘l qo‘ygan 
yuridik shaxslar, jismoniy shaxslar, shu jumladan, chet el rezidentlaridan tashkil 
topadi. Ular aktsionerlik tijorat banki 0 ‘zbekiston Respublikasida banklami Davlat 
ro‘yxatga olish kitobiga ro‘yxatga kirgan vaqtdan boshlab ta'sischi hisoblanadi. Bank 
ta'sischilari bankni tashkil etishda zaruriy barcha hujjatlami rasmiylashtirishni, bank 
ustav kapitalini shakllantirishi, moddiy texnik ta'minoti bazasi, xizmat ko'rsatiladigan 
mijoz doirasi va amalga oshiriladigan bank operatsiyasini aniqlashni va muammoli 
bo'lgan masalalami hal etishda javobgarlikni va ma'suliyatni o‘z zimmasiga oladi. 
Ular ta'sis shartnomasini imzolab rasmiylashtiradilar.
Ta'sis shartnomasi imzolangandan keyin ta'sischilar ta'sis majlisini o'tkazishga 
tayyorgarlik ko'radilar. Majlisda bankning ustavini belgilab oladi va bank boshqaruvi 
raisini saylaydi. Shu vaqtdan bank tashkil etilgan hisoblanadi, lekin to'liq oxirgi 
bosqichigacha tashkil etilgan hisoblanmaydi Ustav kapitali faqat tasischi va 
aktsiyadorlaming pul mablag'laridan tashkil topib amaldagi milliy valyutada 
to'lanadi. Ustav kapitalini shakllanishida kreditga olingan, qarzga olingan va shu kabi 
jalb qilingan pul mablag'lari kiritilmaydi. Ayrim hollarda agar qonunchilik asosida 
davlat byudjeti mablag'larini hisobidan ustav kapitalini shakllantirishda kiritilishiga 
yo'l qo'yilishi mumkin.
Bank ro'yxatdan o'tgan muddatda ta'sischilar tomonidan 
bankning ustav 
kapitaliga qo'yilgan pul mablag'larining yig'ilgan qismini Markaziy bankda yoki 
boshqa O'zRning Banklarda ochilgan hisobvarag'ida vaqtincha saqlash uchun 
qo'yadilar. Shuningdek, amaldagi me'yoriy hujjatlar2lga ko'ra yangi tashkil 
etilayotgan banklar uchun ustav kapitalining eng kam minimal miqdori belgilab 
qo'yilgan.
Bunga ko'ra, Toshkent shahrida ochiladigan tijorat banklari uchun ustav 
kapitalining miqdori 2,5million AQSH dollarigacha, so'm ekvivalentida; boshqa 
aholi yashaydigan punktlarida ochiladigan tijorat banklari uchun ustav kapitali 
miqdori 1,25 AQSH dollarigacha, sum ekvivalentida; chet el kapitali ishtirokidagi 
ochiladigan banklar uchun ustav kapitali miqdori 5 millon AQSH dollarigacha; 
xususiy banklar uchun l,25millon AQSH dollari ekvivalenti hisobida belgilab 
qo'yilgan. Ta'sischilar tomonidan bankning tashkil etilishida qarorlar qabul qilishda, 
buxgalteriya hisobi va 
hisobotini yuritish uchun markaziy bank tomonidan 
o'matilgan milliy valyutaning kursida ko'zda tutilgan ustav kapitalining minimal 
miqdorining shakllanishi bo'yicha hisoblaniladi.
20 Каримов И. Ж ахон молиявий-икгисодий инкирози, У збеки стон шароитида уни бартараф этиш нинг йўллари 
ва чоралари. -Т .: “Ў зб е ки е го н ". 2009й . -5 2 -5 3 бетлар
21 У збеки стон 
Республи каси Вазирлар М ахкам аси ни нг "‘Банк тиэимини и слох килиш бораси даги чора- 
тадбирлари тўгриси да” ги карори, 1999 йил, 15 январ 16 сон

---

Bank tashkil etilishida ustav kapitali summasi miqdorida nomiga yozilgan 
aktsiyalar chiqarilib, ro'yxatdan o'tgan kundan bir yilgacha bo'lgan muddatda bank 
aktsiyadorlari tarkibidan chiqish huquqiga ega bo'lmagan ta'sischilar o'rtasida ushbu 
aktsiyalar taqsimlanadi. 
Aktsiyadorlik jamiyati ochiq va yopiq usulda aktsiyaga 
a'zo ettirilib, aktsiyani joylashtirishni o'tkazish huquqiga ega. Bunday hollarda 
aktsionerlik jamiyati ustavida ko'rsatilgan usul bo'yicha aktsiyalar joylashtiriladi. 
Agar ustavida aktsiyalami joylashtirish usuli qayd qilinmagan bo'lsa, u holda 
aktsionerlaming umumiy yig'ilishida ko'rib chiqilib qaror qabul qilinadi, ulaming 
ushbu qarori asosida aktsiyalami ochiq yoki yopiq usulda joylashtirish aniqlaniladi. 
Aktsionerlik jamiyatining ustavida e’lon qilingan aktsiyalamingjoylashtirilishi tartibi, 
shartlari, aktsiya kategoriyasi, aktsiyaning nominal boshlang'ich qiymati va miqdori 
hamda shu tartibda aktsiyalami qayta chiqarilish emissiyasi ham ko'rsatilgan bo'lishi 
kerak. Agar aktsiyalami joylashtirish tartibi, ya'ni aktsiyani ochiq yoki yopiq turda 
a'zo qilinishi ustavda ham, aktsionerlaming umumiy yig'ilish qarorida ham 
ko'rsatilib aniqlanmagan bo'lsa, u holda aktsiyaga a'zo qilish tartibi ochiq turda 
aktsiyaga a'zo qilinishi mumkin.Ustavda aktsiyani joylashtirish tartibi ko'rsatilmagan 
bo'lsa, u holda aktsionerlik jamiyati qo'shimcha bunday aktsiyalami chiqarish 
huquqiga ega bo'lmaydi. Qimmatli qog'ozni tayyorlovchidan olingan va berilgan 
qimmatli qog'ozlar blankasi uchun quyidagicha shartli 1 so'm miqdorida 
hisobvarag'larda aks ettiriladi:
a) qimmatli qog'oz blankasi olinganda:
Dt 90327- «Bankning qimmatli qog'ozlari blankalari» hisobvarag'i,
Kt 96314- «Bankning qimmatli qog'ozlari blankalari bo'yicha kontr- 
hisobvarag'i”.
b) qimmatli qog'oz berilganda:
Dt 96314 - «Bankning qimmatli qog'ozlari blankalari bo'yicha kontr- 
hisobvarag'i,
Kt 90327- «Bankning qimmatli qog'ozlari blankalari» hisobvarag'i.
Ulaming analitik hisobi har bir qimmatli qog'oz turi bo'yicha alohida 
hisobvarag'larda yuritiladi. Qimmatli qog'ozni ishlab chiqarish va tayyorlash bilan 
bog'liq xarajatlar 56795- «Boshqa operatsion xarajatlar» hisobvarag'ining «Qimmatli 
qog'ozlar blankalarini tayyorlash xarajatlari» deb nomlanuvchi alohida hisobvarag'i 
debetida hisobga olinadi.
Banklarda ustav kapitali va chiqariladigan aktsiyalami hisobga olish uchun 
birinchi tartibli 30300- «Ustav kapitali» hisobvarag'i va unga tegishli ikkinchi 
tartibli hisobvaraqlardan foydalaniladi. Analitik hisobi har bir aktsioner bo'yicha 
alohida hisobvarag'larda yuritiladi. Yuqoridagi hisobvarag'lar quyidagi hisobvaraqlar 
bilan korrespondentsiyada bo'ladi: 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd 
pullar”-«Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar» - aktsiya uchun naqd pul 
kassaga to'langanda, 10301- «Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag'i - Nostro» 
yoki 10501- «Boshqa banklardagi vakillik hisobvarag'i -Nostro» -boshqa banklardan 
aktsiya uchun pul mablag'lari kelib tushganda, xo'jalik yurituvchi sub’ektlaming 
talab qilib olguncha depozit hisobvarag'idan, bank aktsionerlaridan, ushbu bank 
xizmat ko'rsatadigan mijozlardan pullar aktsiya uchun to'lov amalga oshirilganda 
sodir bo'ladi.

---

Bank aktsiyasiga obuna ro‘yxatga olinganligi uchun, lekin to‘lik puli 
to'lanmagan 
va 
aktsiya 
(sertifikati 
) 
ham 
berilmagan 
vaqtda 
quyidagi 
hisobvarag'larda aks ettiriladi:
Dt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” hisobvarag'i,
Kt 30303- “Imtiyozli aktsiyalar uchun obuna mablag'ining to'lanmagan qismi 
(kontr-passiv)” yoki 30306- “Oddiy aktsiyalar uchun obuna mablag'ining 
to'lanmagan qismi (kontr-passiv)” hisobvarag'i.
A'zo bo'lgan aktsiya qiymati bilan aktsiya uchun to'langan pul mablag'i farqiga, 
ya'ni, to'lanishi kerak bo'lgan summaga buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv 
yoziladi:
Dt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” hisobvarag'i,
Kt 30309- “Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Imtiyozli” yoki 30312- 
“Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Oddiy” hisobvarag'i.
Obuna bo'lgan aktsiya uchun puli to'liq to'langanda, aktsionerlik kapitalidagi 
ulushi tasdiqlanib, aktsiya (sertiflkat) blankasi berilganda, esa,
a) aktsiya uchun to'lanishi kerak bo'lgan qoldiq summa to'langanda,
Dt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” hisobvarag'i,
Kt 30303- “Imtiyozli aktsiyalar uchun obuna mablag'ining to'lanmagan qismi 
(kontr-passiv)” yoki 30306- “Oddiy aktsiyalar uchun obuna mablag'ining 
to'lanmagan qismi (kontr-passiv)” hisobvarag'i.
b) aktsiya (sertifikat) blankasi berilganda,
Dt 30309- “Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Imtiyozli” yoki 30312- 
Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Oddiy” hisobvarag'i,
Kt 30315- “Chiqarilgan ustav kapitali - Imtiyozli” yoki 30318- “Chiqarilgan 
ustav kapitali - Oddiy” hisobvarag'i.
Aktsiyaning nominal boshlang'ich qiymati bilan obuna qilingan aktsiya qiymati 
o'rtasidagi farq summasiga 30603- “Qo'shimcha capital” hisobvarag'ining «O 'z 
aktsiyasini sotishdan qo'shilgan kapital» hisobvarag'i kreditiga yozuv qilinadi. Bir 
vaqtning o'zida aktsiya (sertifikati) blankasi berilganda,
Dt 30309- “Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Imtiyozli” yoki 30312- 
Ro'yxatdan o'tkazilgan ustav kapitali - Oddiy” hisobvarag'i,
Kt 30315- “Chiqarilgan ustav kapitali - Imtiyozli” yoki 30318- “Chiqarilgan 
ustav kapitali - Oddiy” hisobvarag'i.
Aktsiyani sotishda boshlang'ich nominal qiymatidan haqiqatda sotilgan qiymati 
o'rtasidagi oshiqcha farq summasiga 30603- «Qo'shilgan kapital» hisobvarag'ining 
«O 'z aktsiyasini sotishdan qo'shilgan kapital» hisobvarag'i kreditiga yozuv qilinadi.