T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

25 Ўзбекистон 
Республикаси банкларида КБТЕБнинг бухгалтерия йисоби тўғрисидаги йўриқнома. УэР АВ 
томонидан 15.07.2005 йилда 1496-сон билан рўйхатта олинган (янги тайрирн).

---

hollarda material zahiralami sotishdan olinishi kutilayotgan sof summani anglatadi. 
Material zahiralaming sof sotish qiymati haqqoniy qiymatdan sotish xarajatlarini 
ayirib tashlangan keyingi qiymatidan farq qiladi. Material zahiralar haqiqatdagi yoki 
sof sotish qiymatlarining eng kam miqdori bilan baholanadi. Ulaming haqiqatdagi 
qiymati sotib olish va qayta ishlash bilan bog'liq bo'lgan barcha xarajatlami hamda 
foydalanish holatiga keltirish bilan bog'liq xarajatlardan iboratdir.
Banklarda material zahiralaming buxgalteriya hisobini yuritishda quyidagi 
asosiy vazifalami bajarish lozim: material zahiralarining saqlanishi ustidan nazorat 
o'm atish; ombordagi mavjud material zahiralaming belgilangan me'yoridan 
oshmayotganligini nazorat qilish; material zahiralaming kelib tushishi va sarflanishi 
bilan bog'liq operatsiyalami dastlabki hujjatlarda tog'ri rasmiylashtirish; xizmat 
ko'rsatishga sarflanayotgan material zahiralaming belgilangan me'yorlariga amal 
qilishini va taqsimlanishini nazorat qilish; material zahiralami inventarizatsiya qilish 
tartibini tashkil qilishdan iboratdir.
Material zahiralami sotib olish xarajatlari xarid narxi, import bojlari va boshqa 
to'lovlar, tashish, qayta ishlash va sotib olish bilan bevosita bog'liq bo'lgan boshqa 
xarajatlardan iborat bo'ladi. Savdo chegirmalari, qoplab berishlar va boshqa shunga 
o'xshash xarajatlar sotib olish xarajatlarini aniqlayotganda chiqarib tashlanadi. 
Masalan:
Deylik, tijorat banki jami -500000 so'm lik 200 dona yozuv papkalarini (donasi
- 2500 so'm ) savdo do'konidan sotib oldi va sotib olish vaqtida sotuvchi umumiy 
summadan 3% chegirma berdi hamda ushbu yozuv papkalarini keltirish uchun 5000 
so'm lik transport xarajatlari sarflandi.
Demak, yozuv papkalarining jam i qiymati (200 x 2500 so'm = 500000 so'mni, 
chegirma 500000 x 3% = 15000 so'm ni va trasport uchun xarajat 5000 so'm) = 
490000 so'm ni tashkil etgan. (500000 so'm - 15000 so'm + 5000 so'm = 490000 
so'm ). Natijada, 200 dona yozuv papkalari 490000 so'mga to'ri kelgan. Ushbu 
operatsiya buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i -4 9 0 0 0 0 so'm,
Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i - 490000 so'm.
Boshqa xarajatlar materiallaming haqiqatdagi qiymatiga uni foydalanish 
holatiga keltirish bilan bog'liq bo'lgan qismigina qo'shiladi. Material zahiralari 
qiymatiga qo'shilmasdan davr xarajatlari sifatida xarajat qilingan vaqtda tan 
olinuvchi xarajatlarga quyidagilar: saqlash xarajatlari; materiallami foydalanish 
holatiga keltirish bilan bog'liq bo'lmagan ma'muriy xarajatlar; sotish xarajatlar 
kiradi.
Tijorat banklari tomonidan material zahiralaming qiymatini oldindan to'lab 
berish 
yo'li 
bilan 
sotib 
olinganda 
buxgalteriya 
hisobida 
quyidagicha 
rasmiylashtiriladi:
1) material zahiralarga oldindan to'liq yoki qisman to'langanda:
Dt 
19909-“Tovar-moddiy 
qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i

---

Kt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan mablag’lar” yoki 20200-“TaIab qilib olinguncha saqlanadigan 
depozitlar” hisobvaraqlari.
2) material zahiralar kirim qilinganda:
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i,
Kt 
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun 
to'langan 
m ablag'lar” 
hisobvarag'i.
Agar material zahiralar kelib tushgandan keyin to'lovlar amalga oshirilsa, 
buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi:
1) material zahiralar kelib tushganda;
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
2) material zahiralaming qiymati to'liq to'langanda esa,
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan mablag'lar” hisobvarag'i yoki 
20200-“Talab qilib olinguncha 
saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i.
Agar material zahiralar Bosh bank/filialdan filiaUar/bosh bankka berilganda shu 
kungi bank hujjatlariga moddiy javobgar shaxsga tegishli filial/ bosh bank tomonidan 
berilgan talabnoma va ishonchnomaga asosan, buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv 
amalga oshiriladi:
Dt 16104- “Bosh bank/ filiallardan olinadigan m ablag'lar - Tovar-moddiy 
qimmatliklar» hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Ushbu material zahiralar filialga qabul qilinganda esa,
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar5’ hisobvarag'i,
K t 22205- “Bosh bank/filiallarga to'lanadigan m ablag'lar - Tovar-moddiy 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Agar omborga qabul qilingan material zahiralar shamomadagi sharti am ing 
talablariga javob bermagan taqdirda yoki nuqson topilganda, molni etkazib bergan 
tashkilot vakillari ishtirokida dalolatnoma tuzilib, ushbu da'vo dalolatnomasining 
uchinchi nusxasi mol etkazib beruvchiga yuboriladi. Yuborilgan da'vo mol etkazib 
beruvchi tomonidan qondirilmagan taqdirda sud tomonidan tegishli qaror chiqarilib, 
qilingan material zahiralami egasiga qaytarib berishlari ham mumkin. Bunda, 
buxgalteriya hisobida quyidagicha yozuv amalga oshiriladi:
Dt 
19909-“Tovar-moddiy 
qimmatliklar uchun 
to'langan 
m ablag'lar” 
hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Bir vaqtda, qaytarilgan m ablag'lar qayta yozuv bilan vakillik hisobvarag'iga 
o'tkaziladi:

---

Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan mablag’lar” hisobvarag'i,
Kt 
19909-“Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to'langan 
mablag'lar” 
hisobvarag'i.
Material zahiralami sotib olish bo'yicha shartnomada moliyalashtirish elementi 
ishlatilgan bo'lsa, agarda, oddiy holdagi sotib olish shartlaridagi to'lanadigan baho 
bilan to'langan baho o'rtasidagi farq butun xaridni moliyalashtirish davomida foizli 
xarajatlar sifatida tan olinadi.
Shuningdek, banklarda bir xil bo'lmagan va maxsus maqsadlar uchun ajratilgan 
material zahiralaming haqiqatdagi qiymati aniq xarajatlaming alohida qiymatlarini 
maxsus aniqlash orqali belgilanadi. Bunda ulaming qiymatini maxsus aniqlash - bu 
ma'lum turdagi material zahiralar qiymatiga aniq xarajatlar kiritiladi. Bu usul maxsus 
maqsadlar uchun alohida ajratilgan moddalarga nisbatan talab etiladi. Agarda odatda 
bir xil narxli material zahiralaming katta miqdori mavjud bo'lsa, maxsus baholash 
talab etilmaydi. Bunday hollarda oldindan foyda yoki zararga ta'simi aniqlash uchun 
material zahiralarga tegishli bo'lgan moddalami ajratib olish usulidan foydalanish 
mumkin. Material zahiralardan boshqalarining haqiqatdagi qiymati "birinchi kirim - 
birinchi chiqim" usuli (FIFO) yoki o'rtacha tannarx bo'yicha aniqlanadi. FIFO 
usulida bankga kelib tushgan birinchi partidagi sotib olingan material zahiralar narxi 
bo'yicha navbatma-navbat hisobdan chiqarilishi lozim.
Banklarda material zahiralaming sarflanishni baholash uchta usul bilan hisobdan 
chiqariladi26. Ular,
a) o'rtacha tortilgan qiymat usuli - TMZ har bir birligining qiymati xisobot davri 
boshida bir turdagi TMZ birliklari va xisobot davri davomida sotib olingan yoki 
ishlab chiqarilgan bir turdagi birliklaming o'rtacha tortilgan qiymati bo'yicha 
aniqlanadi. TMZ birligining o'rtacha tortilgan qiymati TMZning butun qiymatini shu 
zahiralar birliklari soniga bo'lish bilan aniqlanadi.
b) birinchi xarid baholari bo'yicha baholash usuli (FIFO - birinchi kirim - 
birinchi chiqim) - sarflanayotgan material zahiralar oy davomida kelib tushgan 
birinchi partiyada material zahiralaming narxi bo'yicha hisobdan o'chirish 
tushuniladi.
v) oxirgi xarid narxlari bo'yicha baholash usuli (LIFO - oxirgi kirim - birinchi 
chiqim) - sarflanayotgan material zahiralar oy davomidagi oxirgi partiyadagi xarid 
qilingan material zahiralarining narxi bo'yicha hisobdan chiqarish tushuniladi. Shu 
boisdan, banklarda material zahiralaming sarflanishini baholashda Fifo usulni 
qo'llash bir muncha samarali usul bo'lib, ko'rsatilgan xizmatlar tannarxini 
shakllantirishda ob’ektiv ravishda taqsimlanadi.
Hozirgi kunda bizning amaliyotimizda ham material zahiralaming sarflanishi 
shu tariqa amalgam oshirelmoqda, biroq hisobvaraqalarda aks ettirish o'ziga xos 
xususiyatlarga egaligi bilan farqlanadi. Shuningdek, Banklarda materia] zahiralar 
quyidagi hollarda hisobdan chiqariladi: foydalanishga berilganda; sotilganda; bepul