T o sh k e n t d a V l a t iqtiso diyo t u niversiteti f. T. A b d u V a X id o V, Z. A. Um arov, K. N. D ju ra y ev

26 Кроливецкая Л.П. и др. Бухгалтерский учет в коммерческом банке в проводках. -М .: Ф и С - 2004. 192 стр.

---

berilganda; kamomad aniqlanganda va foydalanish uchun yaroqsiz bo'lganda; fors- 
major holatlarda.
Material zahiralar ombordan ishlatish uchun berilganda shu sana uchun xarajat 
sifatida tan olinadi. Agar material zahiralar chiqib ketayotgan bo'lsa, unga mos 
daromad tan olingan sanada tegishli xarajat ham tan olinadi. Materiallami sof sotish 
qiymatigacha hisobdan chiqarish va ular bo'yicha ko'rilgan zararlar hisobdan 
chiqarish amalga oshirilgan yoki zarar ko'rilgan davrda davr xarajati sifatida tan 
olinadi. Ba'zi holatlarda, masalan: bank hisobidan qurilayotgan asosiy vositalar 
hisobiga qo'shiladigan material zahiralar boshqa aktivlar hisobiga o'tkazilishi 
mumkin. Boshqa aktivlar tarkibiga bunday y o 'l bilan qo'shilgan material zahiralar 
aktivning foydali ishlatilish davri mobaynida xarajat sifatida tan olib borilishi lozim.
Banklarda material zahiralami bank xizmatlarini amalga oshirishda bo'lim lariga 
foydalanishga 
berilganda 
buxgalteriya 
hisobida 
quyidagicha 
yozuv 
bilan 
rasmiylashtiriladi:
Dt 56406- “Devonxona, ofis va boshqa buyumlar xarajatlari” hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Banklarda foydalanishdagi va ombordagi material zahiralarining saqlanishi 
ustidan nazorat va ulaming hisob tizimdan tashqari, maxsus jum allarda raqamlangan, 
tikilgan va bankning rahbari, bosh buxgalteri imzosi va muhr izi bilan tasdiqlangan 
holda amalga oshiriladi. Tizimdan tashqari, hisob ishlari kunlik ravishda olib boriladi 
va material zahiralam ing alohida turlari bo'yicha qoldig'i har bir hisobot sanasiga 
aniqlanadi. Bankda foydalanilmagan va foydalanishga ehtiyoj bo'lm agan ortiqcha 
material zahiralar sotilishi mumkin, bu holda (materiallar shartnomada kelishilgan 
narxlarda 
sotiladi) 
ulaming 
harakati 
buxgalteriya 
hisobida 
quyidagicha 
rasmiylashtiriladi:
1) sotish summasiga:
Dt 16103- “Bosh bank / filiallardan filiallar va banklararo hisob-kitoblar 
bo’yicha olinadigan m ablag’lar” hisobvarag'i yoki 20200-“Talab qilib olinguncha 
saqlanadigan depozitlar” hisobvarag'i,
Kt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i.
2) moliyaviy natija aniqlanganda:
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
3) moliyaviy natija ijobiy bo'lganda:
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i - sof tushum summasi,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i
Kt 45913- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan olingan foyda” hisobvarag'i - "sof tushum" va balans qiymati o'rtasidagi 
farq summasi.

---

4) moliyaviy natija salbiy bo'lganda:
Dt 29802- “Tovar - moddiy 
qimmatliklar va ko'rsatilgan xizmatlar uchun 
to'lanadigan m ablag'lar” hisobvarag'i - sof tushum summasi
Dt 55906- “Bankning boshqa xususiy mulklarini sotish yoki dispozitsiya 
qilishdan ko'rilgan zararlar” hisobvarag'i - "sof tushum" va balans qiymati 
o'rtasidagi farq summasi,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Tijorat banklari matarial zahiralar bo'yicha kamomad chiqishi, yaroqsiz holga 
kelishi (aybdor shaxslar aniqlanmagan holda), tekinga berilishi, shuningdek, fors- 
major holatlarda ularning qiymati belgilangan tartibda bank zarariga hisobdan 
chiqarilishi mumkin, u holda buxgalteriya hisobida quyidagi yozuv amalga oshiriladi:
Dt 56795- “Boshqa operatsion xarajatlar” hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Ayrim holatlarda material zahiralarining haqiqatdagi qiymati shikastlangan yoki 
sotish narxi pasayganda qoplanmasligi mumkin. Banklarda bunday zararlar miqdorini 
materia] zahiralaming so f sotish qiymatini baholash orqali aniqlashlari mumkin. 
Material zahiralarining baholangan sof sotish qiymati mazkur baholashni amalga 
oshirish davridagi eng ishonchli dalillarga va sotilishi kutilayotgan material 
zahiralaming tasdiqlangan qiymatiga asoslangan bo'lishi lozim. Bu baholash bevosita 
hisobot sanasidan keyin ro'y bergan operatsiyalar bilan bog'liq narx o'zgarishlarini, 
hisobot sanasiga mavjud bo'lgan shartlar tasdiqlangan darajada hisobga olishlari 
zarur.
Tijorat banklari buxgalteriya hisobida har qanday zarar yoki material 
zahiralaming qiymatini sof sotish qiymatigacha kamaytirish bo'yicha xarajatlami 
zarar yoki qiymatining kamayishi ro'y berayotgan har bir hisobot davrida aks ettirib 
boriladi. Har bir material zahiralaming sof sotish qiymatigacha hisobdan chiqarish 
tizimdan tashqari, alohida hisob registrlari bo'yicha ham yuritiladi. Ba'zi holatlarda 
agar hisobga olinayotgan material zahiralar og'irligi yoki boshqa shu kabi 
ko'rsatkichlari bo'yicha bir xil bo'lsa, ulaming hisobi shu ko'rsatkichlar bo'yicha 
guruhlashtirish orqali alohida kartochkalarda yuritilishi lozim.
Har bir keyingi davrda sof sotish qiymatini yangidan baholash amalga oshiriladi 
va zarur bo'lsa qo'shim cha hisobdan chiqarishlar amalga oshiriladi. Shunday qilib, 
yangi balans qiymati haqiqatdagi qiymat va qayta ko'rib chiqilgan sof sotish 
qiymatining eng kichigiga tengdir. Banklarda material zahiralarining sof sotish 
qiymatigacha 
hisobdan 
chiqarish 
buxgalteriya 
hisobida 
quyidagicha 
rasmiylashtiriladi:
Dt 56895- “Boshqa aktivlar bo’yicha ko’rilishi mumkin bo’lgan zararlami 
baqolash” hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar^’ hisobvarag'i.

---

Bankka kirim qilinayotgan moddiy boyliklar, ulaming saqlanishiga javobgar 
boMgan omborxona mudiri yoki bank boshligMning buyrugMga asosan tayinlangan 
boshqa xodim tomonidan qabul qilinadi. Javobgar shaxs - omborchi yoki boshqa 
xodim tomonidan bankka qabul qilinayotgan barcha material zahiralar bo'yicha 
raqamlangan, tikilgan va boshqaruvchi hamda bosh buxgalteming imzosi va 
bankning dumaloq muxr izi bilan tasdiqlangan jum alda alohida maxsus tizimdan 
tashqari hisob yuritiladi. Banklarda foydalanilayotgan va omborda saqlanayotgan 
material zahiralaming haqiqatda mavjudligi ustidan nazoratni ta'minlash uchun yilda 
kamida bir marta inventarizatsiya o‘tkaziladi. Inventarizatsiya o'tkazish tartibi bank 
rahbariyati tomonidan belgilanadi.
Tovar-moddiy boyliklar turli alohida xonalarda bitta moddiy javobgar shaxsda 
saqlanganda inventarizatsiya qilish saqlash joylari bo'yicha ketma-ketlikda 
o'tkaziladi. Boyliklar tekshirilganidan keyin xona eshigi plombalanadi va komissiya 
ishlash uchun keyingi xonaga o'tadi.
Inventarizatsiya qilish vaqtida kelib tushadigan tovar-moddiy boyliklar moddiy 
javobgar shaxslar tomonidan inventarizatsiya qilish komissiyasi a'zolari hozirligida 
qabul qilinadi va inventarizatsiya qilishdan so'ng reestr yoki tovar hisoboti bo'yicha 
kirim qilinadi. Ushbu tovar-moddiy boyliklar "Inventarizatsiya qilish paytida kelib 
tushgan tovar-moddiy boyliklar" nomi bilan alohida ro'yxatga kiritiladi. Ro'yxatda 
ular qachon, kimdan kelib tushgani, kirim hujjatining sanasi va raqami, nomi, 
miqdori, narxi va summasi ko'rsatiladi. Ayni vaqtda kirim hujjatida inventarizatsiya 
qilish komissiyasi raisining imzosi bilan ana shu boyliklar qayd etilgan ro'yxat 
sanasiga havola qilgan holda "inventarizatsiya qilishdan so'ng" belgisi qo'yiladi.
Agar bank ehtiyojidan kelib chiqib, boyliklar bo'lim larga berilganda 
"Inventarizatsiya qilish paytida berilgan tovar-moddiy boyliklar" deb nomlangan 
alohida inventar ro'yxatiga kiritiladi. Bu yozuv inventarizatsiya qilish paytida kelib 
tushgan - tovar-moddiy boyliklarga oid hujjatlarga o'xshab rasmiylashtirilishi kerak. 
Chiqim hujjatlarida inventarizatsiya qilish komissiyasi raisining imzosi bilan belgi 
qo'yiladi. Agar kelib tushgan tovar-moddiy boyliklar kirim qilinmaganligi faktlari 
aniqlanganda ulam i olgan shaxsdan tushuntirish xatlari talab qilinishi, suiste'mollik 
holatida esa materiallar tergov organlariga oshirilishi kerak.
Shuningdek, shaxsan foydalanish uchun xodimlarga berilgan arzon baho va tez 
eskiruvchan buyumlar inventarlanganda guruhiy inventarizatsiya qilish ro'yxatlarini 
tuzishga yo'l qo'yiladi, ularda ana shu buyumlar uchun mas'ul bo'lgan, ularga 
shaxsiy varaqchalar ochilgan shaxslar ko'rsatilib, ro'yxatlarda tilxatga imzo 
chektiriladi. Ro'yxatlarda inventaming dastlabki qiymati ko'rsatiladi. Ushbu 
inventaming eskirishi ulaming haqiqatdagi holati bo'yicha hisobga olinsa, izohda 
ishchi inventarizatsiya qilish komissiyasi tomonidan belgilanadigan har bir buyum 
yoki eskirishi bir xil hajmdagi guruhning eskirish foizi ko'rsatiladi.
Material zahiralar kamomadi aniqlangan holda, ulaming qiymati aybdor va 
moddiy-javobgar shaxslardan qonunchilikda o'm atilgan tartibda, agar aybdor shaxs 
aniqlanganda materiallaming qiymati invetarizatsiya komissiyasining boshlig'i va 
a'zolari, moddiy javobgar shaxs tomonidan imzolangan dalolatnoma bilan

---

rasmiylashtiriladi, ulardan belgilangan tartibda undirib olinadi. Ushbu operatsiya 
buxgalteriya hisobida quyidagicha rasmiylashtiriladi:
Dt 19908- “Bank xodimlari bilan hisob-kitoblardagi olinishi lozim bo'lgan 
m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i.
Agar ayibdor shaxsning ish haqidan undirib olinganda esa,
Dt 29803- “Bank xodimlari bilan hisob-kitoblardagi to'lanishi lozim bo'lgan 
m ablag'lar” hisobvarag'i,
Kt 19908- “Bank xodimlari bilan hisob-kitoblardagi olinishi lozim bo'lgan 
m ablag'lar” 
hisobvarag'i.
Maboda, aybdor shaxsdan belgilangan tartibda kassa orqali undirib olinganda:
Dt 10101- “Amaliyot (operatsion) kassadagi naqd pullar” hisobvarag'i,
Kt 19908- “Bank xodimlari bilan hisob-kitoblardagi olinishi lozim bo'lgan 
m ablag'lar” hisobvarag'i.
Agar inventarizatsiya paytida omborda hisobda bo'lmagan buyumlar aniqlansa, 
ular inventarizatsiya komissiyasi tomonidan bozor nanxida baholanib, belgilangan 
tartibda omborga kirim qilinadi va buxgalteriya hisobida quyidagi yozuvi amalga 
oshiriladi:
Dt 19921-“Ombordagi kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar hamda boshqa 
qimmatliklar” hisobvarag'i,
Kt 45994- “Boshqa foizsiz daromadlar*’ hisobvarag'i.
Ombor mudiri (omborchi) ishdan bo'shashi, boshqa ishga o'tkazilishi, mehnat 
ta'tiliga ketishi yoki bemorligi tufayli almashtirilgan taqdirda, bank rahbarining 
buyrug'i bilan xodimlar tarkibidagi hay'at tomonidan topshiruvchi va qabul qiluvchi 
xodimlar ishtirokida omborda to'liq inventarizatsiya o'tkaziladi hamda majburiy 
ravishda qabul qilish-topshirish dalolatnomasi tuziladi.
Shunday qilib, Banklarda material zahiralar hisobini tashkil etishda, ulaming 
turkumlanishini, baholanishi va harakati analitik va sintetik hisob ma'lumotlarida to'ri 
yuritishni talab qiladi. Buning uchun tovar-moddiy zahiralarining iqtisodiy mazmuni 
va mohiyatini tushunib olishni hamda ulaming buxgalteriya hisobini yuritishni 
tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlami chuqur o'zlashtirishni talab qiladi. Ushbu 
talablar bajarilganda Banklarda material zahiralar hisobini yuritish bo'yicha to 'la bili 
va ko'nikmalarga ega bo'lish imkoniyatini beradi.