T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

F
- — ’ 
m 
g - t , ’
bu yerda: G -m a sh in a n in g og‘irlik kuchi, kN; v -m a sh in a n in g harakat tezligi, 
m /sek; ^ -h a y d a s h (razgon) vaqti, sek ((n= 3 ...4 sek);
F
sh-h a v o (shamol) ning qarshiligi, kN.
F S b = K O B A '
K u ra k o ld id a g i tu p ro q n in g s u rilis h d a g i q a rsh ilig i
233

---

bu 
yerda: 
АГ^- h a v o
qarshiligiga 
kamroq 
uchrash 
koeffitsiyenti
(A ;,= 0 ?0 0 5 ... 0,007);
/(-m a sh in an in g shamolga qarshi qism ining yuzasi, m
2
A = H B
//-m a s h in a n in g baiandligi, m; й -iz la r n in g eni, m; v -m a sh m a n in g harakat
tezligi, km/soat; v rt—sham olning tezlig i, km /soat (v =10...'40 km/soat).
€
- E
Э - Е
о
э -
Ь)
ф
4.25-rasm.
A v to g re y d e rg a ta ’sir etuvchi ku ch la r tasviri.
Bir cho‘michli ekskavatorlar
Bir cho‘mich (kovsh)li ekskavator deb, siklik (davriy) ishlaydigan 
tuproq qazuvchi o‘ziyurar mashinaga aytiladi. Uning ish jarayoni 
quyidagidan iborat; muayyan konstruksiyali va sig‘imli yakka 
kovshi bilan tuproq-gruntni massivdan ajratib olib, bo‘shatish joyiga 
keltiradi va maxsus joyga yoki transport vositasiga bo‘shatadi.
Tuproq 
qazish 
ishlarining 
yarm idan 
ko‘pi 
bir 
kovshli 
ekskavatorlar bilan bajariladi. Bir kovshli ekskavatorning ish sikli
234

---

quyidagi operatsiyalardan iborat: kovshni zaboyga tushirish; m a’Ium 
qalinlikdagi grunt qatiamini kesib olib kovshni to idirish; ekskavator 
platformasini burib, kovshni grunt bo‘shatiladigan joyda to‘xtatish; 
kovshni bo‘shatish va platformani burib, bo4shagan kovshni zaboyda 
to’xtatish.
Odaida. har qaysi sikl ekskavatorning o‘zini yurgizm asdail 
bajariladi. Zaboyning m azkur qistni qazib boltngandan keyingina, 
ya’ni kovsh bilan gruntni olish m um kin b o im ay qolganda, 
ekskavator boshqa joyga ko'-chiriladi.
Ekskavator gruntni kavlaydigan va uni tashiydigan ish organidan, 
yurish qismidan, barcha m exanizm larni harakatga keltiruvchi kuch 
ustanovkasidan, m ashinaning ish organlari va m exanizm lariga 
harakat uzatuvchi transmissiyadan, ish jihozlari o‘rnatiladigan, 
m ahkam lanadigan ham da buriladigan tayanch-burilish qurilm asidan 
va ekskavatorni boshqarish sistemasidan tuzilgan.
Bir kovshli ekskavatorlar vazifasiga, ish jihozlarining turiga, 
kovshining sig‘imiga, kuch ustanovkasining tipiga, platformasining 
burilish burchagiga, boshqarilish turiga va yurish qurilm asining 
tipiga qarab xillarga ajratiladi.
Platformasining 
burilish 
burchagiga 
ko‘ra 
ekskavatorlar 
to iiq buriladigan va to‘liq burilmaydigan xillarga bo‘linadi. 
Ish jihozi gorizontal tekislikda (planda) 360° burila oladigan 
ekskavatorlar to iiq buriladigan ekskavatorlar deb ataladi. Bunday 
ekskavatorlarning burilish platformasiga kuch ustanovkasi va ish 
jihozi montaj qilingan bo iad i. Ish jihozi planda 270°dan ortiq 
burilmaydigan 
m ashinalar 
to iiq
burilmaydigan 
ekskavatorlar 
deyiladi. Ish organining osilish tipiga qarab, egiluvchan qilib va bikr 
qilib osilgan ish jihozlari boiadi. Egiluvchan qilib osishda ish organi 
strelaga kanatlar vositasida, bikr qilib osishda esa dasta vositasida 
osib qo‘yiladi.
Q oilaniladigan ish jihozlarining miqdoriga ko‘ra universal, 
yarim universal va maxsus ekskavatorlar boiadi. Konstruksiyasi 
har xil turdagi ish jihozlaridan ko‘p miqdorda foydalanishga imkon 
beruvchi m ashinalar universal ekskavatorlar deb ataladi.
235

---

Yarim universal ekskavatorlar deb, cheklangan miqdordagi ish 
jihozlaridan foydalanadigan m ashinalarga aytiladi.
Faqat bir turdagi ish jihoziga ega bo‘lgan ekskavatorlar 
m ashinalarning maxsus gruppasiga taalluqlidir. Ru gruppaga 
odimlovchi draglaynlar, tunnel qazuvchi ekskavatorlar va ochuvchi 
ekskavatorlar kiradi.
Universal ekskavatorlarda, asosan, gusenitsali yoki pnevmo- 
g‘ikiirakii yurish quriim alari qollaniladi.
Gusenitsali yurish jihozi bitta yoki bir neehta gusenitsa 
aravachalaridan tashkil topadi. Botqoq joylarda va bolsh gruntlarda 
ishlash uchun gusenitsalari kengaytirilgan maxsus konstruksiyadagi 
aravachalardan foydalaniladi. Gusenitsali yurish qismining afzalligi 
shundaki. uning gruntga bo£lgan solishtirma bosimi katta emas, 
shuning uchun ekskavatorlarning o‘tuvchanligi yaxshi bo‘ladi. 
Gusenitsali ekskavatorlarning harakat tezligi 3 - 4 km/soatdan 
oshmaydi.
Pnevmog‘ildirakli 
ekskavatorlar 
nisbatan 
yuqori 
tezlikda 
harakatlanishi bilan ajralib turadi. Biroq, gruntga bo'lgan solishtirma 
bosimi kattaligi uchun ularning o’tuvchanligi cheklangan.
Kovshining sig‘imi 0,15 dan 4 m
3
gacha bo‘lgan universal 
quriiish ekskavatorlari sanoat, uy-joy va melioratsiya qurilishida 
ishlatishga m oljallangan.
Kovshining sig‘imi 2 dan 
8
m
3
gacha bo‘lgan karerbop 
gusenitsali ekskavatorlar gruntni qazish va ochiq konlarda foydali 
qazilmalarni qazib olish uchun ishlatiladi.
Kovshining sig'imi 
6
m
3
dan oshadigan gusenitsali ochuvchi 
ekskavatorlar strelkasining uzaytirilganligi bilan farq qilib, tog‘- 
kon sanoatida ochiq konlardagi foydali qazilm alarni berkitib 
turuvchi gruntni kavlab. uni belgilangan joyga chiqarib tashlashga 
mo‘lja!langan.
Kovshining sig‘imi 6-100 m
3
li odimlovchi maxsus ekskavator- 
draglaynlardan ham yuqorida aytilgan m aqsadlarda foydalaniladi.
Bir kovshli ekskavatorlarda m exanizm larni harakatga keltirish 
uchun. asosan, dizel yoki elektr dvigatellar ishlatiladi.
236

---

0
‘rnatilgan 
dvigatellar 
soniga 
ko‘ra 
ekskavatorlar 
bitta 
dvigateldan va ko'p dvigateldan yurgiziladigan harakat dvigateldan 
m exanizm larga turli xil yuritm a sistemalar vositasida uzatiladi,
M exanik yuritm a hozirgi kungacha eng keng tarqalgan yuritm a 
bo'lib. unda harakat shesternyalar. ehervyakli jiiftlikiar va zanjirli 
uzatrrmlar orqali uzatilar edi, Hozirgi vaqtda gidravlik yurinnali 
ekskavatorlar kcng k o iam d a q o ilan ila boshlandi.
Universal ekskavatorlar sanoat, y o i va melioratsiya qurilisilida 
I-1V kategonyalardagi gruntlarda tuproq ishlarini bajarish uchun 
m oljallangan. Bunday ishlar jum lasiga konlarni ochib, u yerdan 
qum, shag‘al yoki iuproq qazib olish, transheyalar, 
z ax
qochlrish 
yoki sug‘orish kanallari qazish, ko'tarm alar hosil qilish va boshqa 
tuproq ishlari kiradi.
Bundan tashqari, ulardan ortish-tushirish va boshqa ishlarni 
(o'rm onni kundakov qilish, ustun qoziqlar qoqish, m uzlagan 
gruntni maydalash va hokazo) m exanizatsiyalashtirish uchun ham 
foydalaniladi.
Melioratsiya qurilishida E-302B , E-304-V, E-652B , E-10011E, 
E-1252B, EO-4221 modellardagi bir kovshli ekskavatorlar eng ko‘p 
qoilaniladi.
Kanallar kesimining o‘lchamlariga qarab, asosan, ikki usulda 
qaziladi: 
1
) ekskavatorni kanal o‘qi bo‘ylab harakatlantirib; 
2
) 
ekskavatorni 
qazima 
chetida 
harakatlantirib. 
Draglayn 
bilan 
jihozlangan ekskavator kanal o'qi bo‘ylab harakatlanib, bir o‘tishda 
to'liq profilli kanalning kesimini kavlaydi. Qazilgan grunt draglayn 
yordamida transport vositasiga ortilib, belgilangan joyga olib boriladi.
K atta kanallar qurishda strelaning qulochi kanal kesim ini 
to iig ‘isicha kavlashga imkon bermaydi. shuning uchun kanal uch 
o‘tishda qaziladi: birinchi o‘tishda ekskavator kanal o‘qi bo‘ylab 
yurgiziladi, keyingi ikki o'tishda esa kanalning ikki chetida 
harakatlantirilaladi.
Yuritm asining turiga ko‘ra, bir kovshli ekskavatorlarning ikki 
tipi: ish jihozi m exanik tarzda (kanatlar yordamida) va gidravlik 
tarzda harakatlantiriladigan ekskavatorlar eng keng tarqalgan.
237

---