Tabiiy fanlar” fakulteti

Nafas olish organlari. Voyaga etgan baqa o‘pka va teri orqali nafas oladi. O‘pkalarning bir jufti ingichka devori chuqurchali xaltachadan iborat uning devorlari yupqa, ichki yuzasi katakchali bo’ladi.Nafas yo’llari kattagina hiqildoq – traxeya kamerasidan iborat. Bu kamera to’g’ridan to’g’ri o’pka bo’shlig’ga aylanib ketadi. Hiqildoq – traxeya teshigi bir juft cho’michsimon
tog’ay bilan o’ralgan, tovush bog’ichlari shu tog’aylarga tortiladi. Teri orqali
nafas olish juda kuchli. Baqalarning terisi orqali 51 % kislorod olinadi va 86 % karbonat angidrid gazi chiqaradi. Nafas yo‘llari tashqi burun teshiklari xoanalar xiqildoq- traxeya kamerasi va o‘pkadir. Amfibiyalar ko’krak qafasi yo’qligi munosaboti bilan nafas olish akti o’ziga xos yo’l bilan o’tadi Baqa, avvalo, og’iz bo’shlig’iga havo oladi , buning uchun og’iz tubini pastga tushirib, burun teshiklarini ochadi. Keyin u burun teshiklarini klapinlar bilan bekitadi va og’iz tubini yuqoriga ko’taradi, natijada havo hiqildoq teshigadan o’pkaga boradi. Shunday qilib , amfibiyalar xuddi o’pkaga havo olgandek nafas oladi. Havo u yerda o’pka elastic devorlarining puchayishi tufayli tashqariga chiqadi.
Qon aylanish sistemasi: Yuragi uch kamerali:ikkitoyaga yurak bo’lmasi va bitta yurak qorinchasidan iborat.(9-rasm)Voyaga yetgan amfibiyalarda ikkita qon aylanish doirasi , lichinkalarida esa bitta qon aylanish dorasi mavjud.Birinchi bo`lib arterial konusning orqa tomonidan o`ng va chap o`pka-teri arteriyasi chiqadi, bu baliqlarning IV juft jabra yoylariga gomologdir. Juft arteriya, o`z navbatida, o`pka va teri arteriyalariga ajraladi. Arterial konusning qorin tomonidan juft aorta yoylari chiqadi. Bular 2 - juft jabra yoylariga gomolog hisoblanadi. Aorta yoylari o`zidan engsa-umurtqa va o`mrov osti arteriyalarini ajratadi, bular qorin muskullari va oldingi oyoqlarni qon bilan ta’minlaydi. Aorta yoylari umurtqa pog`onasi ostida o`zaro qo`shilib, orqa aortani hosil qiladi. Orqa aorta o`zidan kuchli hazm qilish nayi — tutqich arteriyani ajratadi. Orqa aortaning boshqa tarmoqlari bilan qon boshqa organlarga va keyingi oyoqlarga boradi. Arterial konusning qorin tomonidan umumiy uyqu arteriyasi chiqadi va tashqi hamda ichki uyqu arteriyalariga bo`linadi. Uyqu arteriyasi 1-jabra yoylariga gomolog hisoblanadi.Gavdaning keyingi qismidan va keyingi oyoqdaridan vena qoni son venasiga va quymich venaga yig`ilib, juft yonbosh yoki buyrak qopqa venalariga quyiladi. Buyrak qopqa venasi buyraklarda kapillyarlarga ajralib, buyrak qopqa sistemasini hosil qiladi. Son venalaridan toq qorin venasi chiqadi va bu jigarga kirib, kapillyarlarga ajraladi. Ichakning barcha bo`laklaridan va oshqozondan vena qonlari jigar qopqa venasiga yig`ilib, kapillyarlarga tarqaladi va
jigar qopqa sistemasini hosil qiladi, undan jigar venasi toq keyingi kovak venaga yig`iladi. Keyingi kovak vena qorin venasi va juft jigar venalarini qo`shib olib, vena sinusiga quyiladi. Bosh, oldingi oyoqlar va teridan tozalanib kelgan arterial qon har ikki tomondagi bo`yinturuq va o`mrovosti venalariga yig`iladi, bu venalar o`zaro qo`shilib, bir juft oldingi kovak venani hosil qiladi. Dumli amfibiyalarda keyingi kovak vena bilan bir qatorda, rudiment holda baliqlarga xos bo`lgan keyingi kardinal venalar ham saqlanadi, bular oldingi kovak venalarga qo`shiladi. Oldingi kovak venalar ham vena sinusiga quyiladi, vena sinusidan qon o`ng yurak bo`lmasiga boradi. O`pkalarda oksidlangan qon o`pka venasi orqali chap yurak bo`lmasiga tushadi.
O`pka bilan nafas olganda o`ng yurak bo`lmasida aralash qon yig`ida-di. Chap yurak bo`lmasi esa arterial qon bilan to`ladi. Yurak bo`lmalarining bir vaqtda qisqarishi natijasida qon qorinchaga o`tadi. Qorincha-da uning ichki devorlaridagi o`siqlar qon aralashuviga to`sqinlik qitadi. Yurak qorinchasining o`ng qismida vena qoni, chap qismida esa arteri-al qon ko`proq bo`ladi. Arterial konus yurak qorinchasining o`ng qismidan chiqadi. Shuning uchun yurak qorinchasi qisqarganda arterial konusga dastlab vena qoni kiradi va o`pka-teri ko`proq arteriyasini to`ldiradi. Yurak qorinchasining qisqarishi davom etganda arterial konusda bosim biroz oshadi, yurak qorinchasining markaziy qismidan aralash qon aorta yoylariga chiqadi. Yurak qorinchasi to`liq qisqarganda arterial konusga yurak qorinchasining chap qismidan asosan arterial qon o`tadi. Bu uyqu arteriyasiga ochiladi. Shunday qilib, amfibiyalarda ikkita qon aylanish doirasi hosil bo`lsa-da, bitta yurak qorinchasi bo`lganligi tufayli bu doiralar to`liq ajralmagan. Qonning umumiy miqdori gavda massasining 1,2-7,2% ini tashkil etadi.

10 - rasm Baqa yuragining sxemasi:

1— o‘ng yurak bo‘lmasi; 2— chap yurak bo‘lmasi; 3—qorinchasi; 4— umumiy, teshiklarni yopuvchi qorinchaga boruvchi klapanlar; 5- arteriya konusi; 6— umumiy arteriya; 7— o‘pka teri arteriyasi; 8— aorta yoyi; 9— umumiy uyqu arte- riyasi; 10—uyqu «bezi»; 11—arterial konusning spiral klapani.

Qonning umumiy miqdori gavda massasining 1,2-7,2% ini tashkil etadi, qondagi gemoglobin ham 1 kg massaga 4,8 g gacha o`zgarib turadi. 1 mm<sup>3</sup> qonda 20 mingdan 730 ming donagacha eritrotsitlar bo`ladi. Yurak urishi (puls) hali past. Masalan, massasi 50 g bo`lgan o`t baqasida puls minutiga 40-50 ga teng. Тaqqoslash uchun shu massadagi qushda u 500 ga teng ekanligini ko`rsatish mumkin. Amfibiyalarda arterial qon bosimi ham past. Dumli amfibiyalarda bu ko`rsatkich 30/20 ga teng. Тaqqoslash uchun sog`lom odamlarda bu ko`rsatkich 120/80 bo`ladi.