Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son 144 dastlabki namunalari ibtidoiy davr qatlamlarida yaratilgan bo‘lib, ular uzoq yillar mobaynida turli urf-odatlar marosimlar e’tiqodlar tarkibida saqlanib qoldi. Xalq og‘zaki ijodining ilk namunalarida ibtidoiy odam o‘zini tabiat hukmronligi ostida his etganligi natijasida olamni idrok etishga bo‘lgan qiziqishi, intilishlari aks etadi. Qadimgi odam ongi tabiat hodisalari, atrof-muhit o‘zgarishlariga ham guvoh bo‘ladi, ham badiiy ijod qiladi. Ana shu ijod natijasi o‘laroq koinot va tabiat haqidagi ilk sodda va jo‘n tasavvurlar silsilasi vujudga keldi. Ibtidoiy odam bilan koinot va tabiat o‘rtasida ma’lum bir chegara bo‘lmagan. Uning tasavvurida atrof - muhit ham o‘zidek bo‘lgan ya’ni yaqin munosabatda bo‘lgan. Ba’zan insonlarning qadim ajdodlari hayvonlar yoki o‘simliklar bo‘lishi mumkin, degan tushunchalar mavjud bo‘lgan. Keyinchalik bunday tushunchalar rivojlana boradi va qadimgi mifologiyada bir qiyofadan boshqa qiyofaga o‘tish tushunchasi paydo buladi. Qadimgi miflar folklor asarlari genezisida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bizgacha yetib kelgan ko‘pgina xalq ogzaki ijod namunalarining tarixiy ildizlari mifologiyaga borib taqaladi. Mifologiya ijtimoiy tafakkurning ilk mahsuli sifatida uzoq tarixiy davrni bosib o‘tdi. Miflarda o‘zini butunlay tabiat hukmronligi ostida his etgan qadimgi odamning atrof- muhit borliqni anglash yo‘lidagi ilk intilishlari namoyon bo‘lgan. Miflarning yaratilish jarayonida uning ijodkori o‘z dunyoqarashidan kelib chiqib hayotiy uydirma sifatida tasvirlasa- da, ayni o‘sha davr kishisi uchun bu real hayotni izohlovchi hikoyadek qilinganligi shubhasiz. Shuning uchun ham mif bugungi kunda haqqoniy hayotiy voqelik ifodasi sifatida anglashilmaydi. Yaratilgan va ommalashgan joyda mif aslida real voqelik talqini deb tushunilgan 13 . Qadimgi odam miflarni ma’lum bir bilimga tayanib emas, balki, hayotiy tajribalaridagi tasavvurlari asosida yaratadi. Shuning uchun miflarda tevarak atrofdagi, koinot va jamiyatdagi turli mavjudodlarning o‘zaro kurashi g‘ayritabiiy kuchlar (dev, ajina, ajdarho kabi)ning paydo bo‘lishi daslabki tasavvurlar mevasi sifatida izohlanadi. "Qadim zamonlarda Kun bilan Oy juda 13 Стеблин-Каменский М.И. Миф. – Л.: Наука, 1976. – С.4-5. 14 Муродов М. Шайхов Х. Ҳаётбахш хаёллар. – Тошкент, Ёш гвардия, 1985, 11-12-бетлар. 15 Уланов А. Бурятский героический эпос. – Улан-Удэ, 1963. – С 78. qalin do‘st, birodar bo‘lishadi. Ularning biri yigit, biri qiz bo‘lib, Kun kunmisan kun, Oy oymisan oydan go‘zal ekan. Kunlarning birida ular, ikkimizdan qaysi birimiz go‘zalroqmiz, deya bahslashib qolishadi-yu, oradan nizo chiqadi. Bundan Oy qattiq xafa bo‘ladi. Oydan battar achchiqlangan Kun juftakni rostlab qoladi. Oy: "Seni ushlab alamimni olmagunumcha tinib tinchimay quvganim-quvgan", deya izidan tushadi. Shu tariqa ular osmon jinslari Quyosh va Oyga aylanishadi" 14 . Keltirilgan mif etimologik xarakterda bo‘lib, unda Oy va Quyosh avval erda yashagan qiz va yigitning samo yoritgichlariga evrilishi tarzida bayon qilingan. Ko‘rinadiki, qadimgi odam butun borliqni xuddi o‘zidek jonli tarzda tasavvur qiladi. Uning bunday tasavvur qilishiga kuzatishlari sabab bo‘lgan. ‘‘Qadimgi odamlar uchun evrilish muqaddas emas balki, odatiy holdek ko‘ringan. Chunki, ular barcha tabiat hodisalarini: qor erib, issiqqa almashishi, gullash, odam va hayvonlarning o‘lishi va tirilishi (tug‘ilish)ni muntazam kuzatib borishgan. Bu hodisalarga ular evrilishning bir ko‘rinishi sifatida qarashgan’’ 15 . Ma’lumki, inson hayoti tabiat bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, tevarak atrofni o‘rab olgan moddiy mavjudlik bilan inson ruhiyati o‘rtasida yuzaga kelgan ramziy mutanosiblik, aloqadorlik odamzod badiiy tafakkurida ham o‘z ifodasini topgan. Tabiatni jonli tarzda tasavvur qilib, unga topingan qadimgi odam atrof-muhitga nisbatan e’tiqod bilan iltijo qilib yashaydi. Bunday qarashlar natijasida qadimgi tasavvurlar tizimining animizm, totemizm, shomonizm, so‘z magiyasi nomi bilan atalgan ko‘rinishlari kelib chiqqan. Bularni ibtidoiy dinning ilk shakllari desak ham bo‘ladi. Ruh va uning abadiyligiga ishonch hamda jonning ko‘chib yurishi haqidagi tasavvurlar animizmning asosiy mohiyatini va mazmunini tashkil etadi. Animistik tasavvur asosida butun borliqni jonlantirish, har bir predmet, narsa va hodisalar ortida uning ruhi mavjudligini tasavvur etish yotadi. Dastlabki mifologik tasavvur mavhum tushunchalarni anglay olmaydi. Shuning uchun ham tanadan tashqarida mavjud bo‘lgan ruh moddiy ko‘rinishda, ma’lum predmetlarda namoyon bo‘ladi. Animizmning amaliy asosi mif- asotirlarda mavjud bo‘lgan. Keyinchalik Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|