Tafakkur ziyosi

FILOLOGIYA FANLARI

---

141 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
qoralaydi. Shoir masnaviylarida hajv va 
satiraning unsurlarini ko‘ramiz. Bir she’rida 
qozini hajv qiladi:
Ba faxmi xud faridi ahli g‘abro,
Dilozori turo boshad tamanno
1
.
“Sen og‘zingdan chiqayotgan so‘zlarning 
ma’nosini bilmaysan va ularni nazorat ham 
qilolmaysan. Og‘zingdan chiqayotgan so‘zlarni 
nazorat qilolmaysan. O‘zingni olamning 
yagonasi deb bilasan, lekin seni ishing doim 
dilozorlikdan iborat”. 
Demak, Shukuriy o‘z she’rlarida tarbiyaviy 
qimmatga molik g‘oyalarni ilgari suradi. 
Birovlarni diliga ozor yetkazuvchilarni qoralab, 
oliyjanoblikni ulug‘laydi. 
Shoir she’rlaridan anglashilishicha, 
Farg‘onada bir yaqin qarindoshi vafot 
etganligi, bundan juda qayg‘uga botganligini 
aytib hukmdordan ruxsat so‘raydi. Lekin ahvoli 
nochorligi tufayli bora olmaganligini chuqur 
qayg‘u bilan yozadi. U alamli iztiroblarida 
Samarqand hokimi Muhammad Ayozni ham 
aybdor deb biladi. Farg‘onaga borolmagan 
Shukuriy umrining oxirigacha g‘am anduh 
chekadi. 
Shoir masnaviylarini kuzatar ekanmiz, 
uning tarjimai holiga doir ayrim qaydlarga 
ham duch kelamiz. Bir masnaviysida u o‘g‘li 
haqida shunday deydi: “Ey Noibi Xusravi 
zamona, bir oy o‘tib, meni farzandim 
Toshkentga ish izlab, mehnat qilgani ketuvdi. 
Ko‘p ishlab azoblar chekdi. O‘g‘lim Shoshga 
ko‘chib ketti. U ishlarimga hamisha yordam 
berardi, endi esa uning yo‘liga intizor bo‘lib 
yashamoqdaman’’,-deya arzi-dodini bayon 
etadi. Mana shu tashvishlar bilan kun o‘tkazar 
ekan, narvondan yiqilib, dard chekkanlarini 
ham alam bilan ifodalab beradi. Demak, 
Shukuriyning naqqoshlikdan keladigan 
daromadi tirikchilikka kifoya qilmagan.
Naql qilinishicha, Shukuriy Samarqandlik 
bir Ulamoga hassa yasab beradi. Ammo 
xizmati evaziga bir og‘iz gap ham eshitmaydi. 
Kunlarning birida esa o‘sha kimsa shoirga 
bir forsiy ruboiy yozib, jo‘natadi. Mana o‘sha 
ruboiy:
Ey asli vujudi tu ziyak qatra mani,
Zinhor ma kun bar ulamo kibru mani .
Zeroki hami guft rasuli madani,
Man akrama oliman, faqat akramani.
Mazmuni: Aslida sening vujuding bir 
qatra mani suvidan yaralgan. Shuning uchun 
ulamolarga takabburlik qilma. Kimki olimlarni 
izzat-ikrom qilsa, bas, payg‘ambarimiz, mani 
izzat qilibdi, deydilar. Bunga javoban Shukuriy 
1 Шукурий қўлёзма. ФАШҚИ.№5022.109 б
5 ta ruboiy yozadi. Ularning 3 tasi forsiyda, 2 
tasi o‘zbek tilida.
Birinchi ruboiyda shunday deyilgan:
Javobi avval ba a’lami mazkur:
Gar olim dar shar’i rasuli madani,
Joiz nabuvat bar on kasi kibru mani.
Dar haqqi chunun olimi farmud nabi,
Man akrama olimi, faqat akramani. 
Mazmuni: Agar olim payg‘ambar 
shariatiga sodiq bo‘lsa, bunday kishiga 
takabburlik qilishlik joiz emas. Ular haqida 
payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom 
aytdilarki, kimki olimni izzat qilsa , bas, mani 
hurmat qilgan bo‘lur. Ulamoga qilgan shoirona 
javoblari uning din sohasida ham yetuk olim 
ekanligini ko‘rsatib turibdi. Zero, haqparast 
shoirning har narsada sodiqlikni, chin ixlosu 
amalni talab qiladi. Payg‘ambarimiz. (s.a.v)ga 
voris ulamolarnigina hurmatga loyiq sanaydi.
Ikkinchi to‘rtlik:
Gar olimi mohiri masoil boshad,
Dar rog‘i amal hamisha ojil boshad,
Ikromi hamon kasbu vod ikromi nabi,
Illo ba avomi dahr shomi boshad.
Mazmuni: Agar bir olim kishi diniy 
masalalarda mohir bo‘lib, amal bobida ham 
yo‘lidan og‘ishmasa, mana shunaqa ikromi 
nabi, ana shunday zotni hurmat aylash 
payg‘ambarga ehtirom ko‘rsatish bilan teppa-
tengdir. Illo, diniy masalalarni chuqur bilmagan 
olim avom qatorida turadi.
Uchinchi ruboiy olimning ilmiga amal 
qilishi va uning foydasiga bag‘ishlangan:
Olim buvad on kaski amal doshta boshad,
Dar rohi nabiy tuhmi vafo koshta boshad.
Nodon buvad on ro hama ilmast amal nest,
Ey balki, kutubro hari bardoshtda boshad.
Mazmuni: Kimki amali bo‘lsa, o‘sha kishi 
olimdir. Payg‘ambarning yo‘lida vafo urug‘ini 
sepgan bo‘lsa olimdir. Agar ilmi ko‘p bo‘lsa-yu, 
amal bo‘lmasa, u kimsa johildir. Balki ustiga 
kitob ortilgan eshak kabidur. Demak, uchala 
ruboiyning ham yaralishiga A’lamning ruboiysi 
turtki bo‘lgan. Bu esa Shukuriyning fors-tojik 
tilida ham yuqori darajada ijod qila olishligi, ilm 
nima, amal nima, bular haqida teran bilimga 
ega ekanligini ko‘rsatadi. 
Turkiy tilda yozilgan to‘rtinchi ruboiyga 
kelganda shoir o‘quvchi diqqatini olim va 
olimlik ta’rifiga qaratadi: 
Olim elidur bog‘i shariat chamani,
Bu shat ila gar bo‘lsa amal birla fani,
Bu vas ta sodiq kishi sha’nida kelib,
Man akrama oliman, faqat akramani.