Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
117
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son chetlab o‘tgani yo‘q. Masalan, keyingi yillarda mamlakatimiz sharoitida mavjud bo‘lmagan ko‘plab o‘simliklar introduksiya qilindi 15 . Maqsadli introduksiya, bir tomondan, mintaqalar florasini bir-biriga yaqinlashtirdi, ikkinchi tomondan esa, ulardagi o‘simliklar dunyosida kechayotgan o‘zgarishlarga o‘xshashlik ato qildi. Beshinchidan, jahonning barcha mintaqalarida hayvonot olamidagi o‘zgarishlarning unifikatsiyalashuvi kuzatilmoqda. O‘simliklar kabi hayvonot olami ham o‘zining benihoya boyligi bilan xarakterlanadi. Ma’lumotlarga qaraganda, bugungi kunda olimlar tomonidan 1 million 600 mingdan ziyod hayvonlar turlari qayd qilingan 16 . Ular mintaqalar bo‘ylab turli tarzda joylashganini e’tirof qilmasak ham bo‘ladi. Bir ekotizimga mavjud bo‘lgan hayvonlarning boshqa ekotizimga ko‘chib o‘tishi hollari avval ham bo‘lgan. Biroq o‘tgan asrning ikkinchi yarmiga kelib bu jarayonlar sezilarli ravishda jadallashdi, natijada mintaqalardagi fauna qiyofalari bir-biriga yaqinlasha boshladi. Oltinchidan, jahonning barcha mintaqalarida qayta tiklanmas resurslardan foydalanishning unifikatsiyalashuvi kuzatilmoqda. Qayta tiklanadigan resurslar tarkibida neft, gaz va ko‘mir alohida o‘rin tutadi. Asrlar davomida asosiy resurs vazifasini yog‘och mahsulotlari o‘tab kelgani bizga ma’lum. XIX asrga kelib, sanoat kapitalizmining taraqqiy topishi, ayniqsa qator yetakchi mamlakatlarda sanoat inqilobining sodir bo‘lishi mutlaqo o‘zga energetik resurslar asosida ishlaydigan texnika vositalarining ko‘payishiga sabab bo‘ldi. Xususan, bug‘ mashinalarining vujudga kelishi ko‘mir iste’molini, ichki yonish dvigatellarining paydo bo‘lishi neftga bo‘lgan ehtiyojni oshirdi. Gaz iste’moli ham turli omillar ta’sirida yuksala bordi. Ko‘mir, neft va gazdan ommaviy foydalanish jahon iqtisodiyotining lokomativi vazifasini o‘tadi, uning intensiv ravishda rivojlanishiga zamin yaratdi, albatta. Biroq bu holat barcha mintaqalar, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotini aynan ana shu energetik resurslarga bog‘lab qo‘ydi. XX asrning so‘nggi choragiga kelib, barcha mintaqalarda qayta tiklanmas resurslardan foydalanish xarakterida unifikatsiyalashuv hollari kuzatila 15 Ёзиев Л.Х. Интродукция болотного кипариса и метасеквойи в Узбекистан.- Т.: Фан, 2002. 16 Грант В. Эволюция организмов.- М.: Мир, 1985. boshlandi. Ettinchidan, jahonning barcha mintaqalarida “biomassa-texnomassa” aloqadorligidagi o‘zgarishlarning unifikatsiyalashuvi kuzatilmoqda. Ma’lumki, biomassa deganda tabiiy shart-sharoitlarda mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlarning yig‘indisi nazarda tutiladi. Texnomassa esa inson tomonidan sun’iy tarzda yaratilgan narsalar yig‘indisini anglatadi. Har qanday mintaqada ekologik vaziyat optimal holatda bo‘lmog‘i uchun biomassa va texnomassa o‘rtasida muayyan mutanosiblik, pozitiv proporsionallik saqlanmog‘i kerak. Insoniyat tarixi davomida biomassa va texnomassa o‘rtasidagi mutanosiblik keyingisining foydasiga asta-sekinlik bilan o‘zgara bordi. Tarixiy taraqiyotning dastlabki bosqichlarida sayyoradagi biomassa ulushi ancha salmoqli, texnomassa esa ancha kichik edi. Kishilik jamiyatidagi iqtisodiy va madaniy taraqqiyotning jadallashishi, xususan moddiy ne’matlar ishlab chiqarishning intensivlashishi, ular miqdorining oshishi, insoniyat qo‘li bilan yaratilgan sun’iy muhitning kengayishi, eng ahamiyatlisi, bunday ne’matlarni yaratish va sun’iy muhitni takomillashtirish bilan bog‘liq texnologiyalarning boyishi mazkur mutanosiblikni o‘zgartirdi. Xulosa qiladigan bo‘lsak, ekologik vaziyat deganda muayyan hududdagi tabiiy shart- sharoitlar va resurslar, shart-sharoitlarning inson turmushi uchun maqbulligi darajasi, uni ijobiy yoki salbiy tomonga o‘zgartirayotgan va o‘zgartirishi mumkin bo‘lgan omillar yig‘indisi nazarda tutiladi. U mintaqadagi er, suv, iqlim, o‘simliklar, hayvonot olami, tabiiy boyliklar ahvoli, tabiiy shart-sharoitlarning inson turmushi uchun maqbulligi darajasiga qarab aniqlanadi. Insoniyat tarixi davomida turli ob’ektiv va antropogen omillar ta’sirida muttasil o‘zgarib borgan ekologik vaziyat XX asrning 70-yillaridan global tus ola boshladi. Ekologik vaziyatning globallashuvi deganda turli mintaqalardagi er, suv, iqlim, o‘simliklar dunyosi, hayvonot olami, tabiiy boyliklari tarkibi va rivojlanish tendensiyalarida, tabiiy va sun’iy muhit orasidagi mutanosiblik darajasida sodir bo‘layotgan unifikatsiya jarayoni nazarda tutiladi. IJTIMOIY FANLAR |