Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
115
“TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son chiqarish insoniyatning tabiiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojlarini ham oshirdi. Natijada XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asrning birinchi yarmi mobaynida turli mintaqalardagi ekologik vaziyat keskin o‘zgardi: uning komponentlari orasidagi muvofiqlik zaiflashdi, ekologik muvozanat buzildi, tabiiy va sun’iy muhit o‘rtasidagi mutanosiblik yo‘qoldi. Mohiyatan olganda, aynan shu davrda ekologik muammolarning keskinlashishi, keyinchalik umumsayyoraviy tus olishi uchun zamin paydo bo‘ldi. Biroq jahon ekologik vaziyatidagi eng ahamiyatli o‘zgarishlar XX asrning 70-yillaridan namoyon bo‘la boshladi. Bu o‘zgarishlar insoniyat tarixida mutlaqo yangi jarayon – ekologik vaziyatning globallashuvi boshlanganidan dalolat berdi. Ekologik vaziyatning globallashuvini insoniyat tarixida tasodifan yuzaga kelgan jarayon sifatida tasavvur qilmaslik kerak. Kishilik jamiyati iqtisodiyotida yuz berayotgan o‘zgarishlar, ijtimoiy tendensiyalar, siyosiy-huquqiy jarayonlar, hatto postmodern jamiyat kishisining dunyoqarashidagi evrilishlar - bularning barchasi ertami-kechmi jahondagi ekologik vaziyatda ham unifikatsiya jarayonlarini boshlab berishi aniq edi. Lekin ekologik vaziyat globallashuvining bosh sababi XX asrning so‘nggi choragiga kelib, insoniyatning qudratli geologik kuchga aylangani bilan bog‘liq. Inson o‘z borlig‘iga ko‘ra shundoq ham biologik dunyoning faol vakili bo‘lib kelgan. XIX-XX asrlardagi sanoat va ilmiy-texnika inqiloblari uning faolligini, salohiyati va imkoniyatlarini yanada kengaytirdi. Tarixiy taraqqiyot davomida uning faoliyatining intensivlashib borishi bir-biridan yiroq, o‘zaro aloqador bo‘lmagan mintaqaviy ekologik vaziyatlarni o‘zaro yaqinlashtirdi. “Insoniyat o‘z resurs bazasini muttasil oshirib borar ekan, yer qiyofasini o‘zgartirib yubordi, katta qudratga ega geologik omilga aylandi” 4 . Bugungi kunda ekologik vaziyatning globallashishi bir qator jarayonlarda o‘z ifodasini topmoqda. Birinchidan,jahonning barcha mintaqalaridagi yer resurslaridagi o‘zgarishlarning unifikatsiyalashuvi sodir bo‘layapti. Biz yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ekologik vaziyatni ko‘rsatuvchi muhim komponentlardan biri yer resurslari bilan bog‘liq. O‘tgan asrning so‘nggi choragidan 4 Снакин В.В. Экологические аспекты глобализации.// Век глобализации, 2019, №4. - С.52. 5 Состояние мировых земельных и водных ресурсов.// www.fao.org/3/i1688r/i1688r03.pdf. 6 Ўша жойда. 7 https://knoema.ru/atlas/topics. 8 Земельные ресурсы.//https://ru.wikipedia.org boshlab bu borada barcha mintaqalarda o‘xshash o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Boshqacha aytganda, bugungi kunda qaysi qit’a, mintaqa, mamlakat bo‘lmasin, ularning yer resurslari bir xil mazmun va shaklda o‘zgarib bormoqda. Buni, eng avvalo, ushbu resurslar tarkibida qishloq xo‘jaligi maqsadlarida foydalaniladigan yerlarning kamayayotganida va aholi punktlari yerlarining oshayotganida ko‘rish mumkin. To‘g‘ri, insoniyat tarixi davomida, ayniqsa XIX-XX asrlar mobaynida qishloq xo‘jaligi yerlarining o‘zi tendensiyaviy ravishda kengaya borgan. Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining jahon yer va suv resurslari ahvoliga doir ma’lumotlariga qaraganda, keyingi yarim asrda jahonning turli mintaqalari bo‘ylab ekin maydonlari hajmi 12 foizga ko‘paygan 5 . Bugungi kunda jahondagi ekin maydonlari 1507 million gektarni, ya’ni sayyoradagi er fondining 11,2 foizini tashkil etadi 6 . Lekin o‘tgan asr davomida jahondagi umumiy yer fondining ko‘payishi, qishloq xo‘jaligi yerlarining noqishloq xo‘jaligi maqsadlariga ajratilishi tufayli undagi qishloq xo‘jaligi maydonlari ulushi kichraygan 7 . Qishloq xo‘jaligi yerlari charchagan erlarning muomalasidan chiqarilishi evaziga ham kamaymoqda. Buning oqibatida, bir tomondan, mintaqalardagi o‘rmon maydonlari kamaymoqda, ikkinchi tomondan esa, cho‘llar maydoni kengaymoqda. Shu sababdan 1990-2010 yillarda turli qit’alardagi o‘rmon maydoni 135 million gektarga (ya’ni 3,3 foizga) kamaygan. Cho‘llar maydoni esa yiliga 5-7 million gektarga kengaymoqda 8 . Iqtisodiy taraqqiyot sur’atlari jadallashib borar ekan, ushbu tendensiya ham saqlanib qoladi. Ikkinchidan, jahonning barcha mintaqalaridagi suv resurslari sarf-xarajatining unifikatsiyalashuvi sodir bo‘layapti. Suv resurslari hududdagi ekologik vaziyatni ifodalovchi ikkinchi muhim komponent hisoblanadi. Undagi, uning sarf-xarajatidagi har qanday o‘zgarish mintaqadagi ekologik vaziyat xarakteriga tubdan ta’sir ko‘rsatadi. Keyingi yarim asrda jahonning turli mintaqalarida suv resurslaridan foydalanish borasida ham o‘xshash o‘zgarishlar ko‘zga tashlanmoqda. Buni barcha mamlakatlarda sug‘orish uchun sarflanadigan suv hajmining ko‘payayotganida ko‘rish mumkin. Yana Birlashgan Millatlar tashkiloti negizidagi Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti ma’lumotlariga murojaat IJTIMOIY FANLAR |