Tafakkur ziyosi

119 
“TAFAKKUR ZIYOSI”
 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
leksikaga xos jihatlariga bog‘lab, uning 
qo‘llanish muammolariga qarab chiqamiz.
So‘zlar o‘z ifoda mundarijasiga ko‘ra 
bir ma’noli va ko‘p ma’noli bo‘ladi. Adabiy 
til va shevalarda mavjud bo‘lgan so‘zlar 
ayrim sheva, dialektlarda boshqa ma’noda 
qo‘llanadi
2
. Ko‘p ma’noli so‘zlar hodisasi 
polisemiya deb ataladi.
So‘zning leksik ma’nosiga qo‘shimcha 
tarzda subyektning his-tuyg‘u, kayfiyatini, 
turli munosabatini ifodalovchi ma’no so‘zning 
qo‘shimcha (konnotativ) ma’nosi deyiladi. 
Masalan: yuz, aft, chehra
3
. Jamiyatdagi 
insonlarning o‘zaro aloqa vositasi til leksikasi 
hisoblanadi. Har qanday til ichki qonuniyatlar 
asosida ham boyishi mumkin. Tillar uslubiy, 
stilistik bo‘yoq va vaziyat taqozasidan qat’i 
nazar insonlar muloqotida ma’lum holatlar 
uchungina ishlatiladigan neytral so‘zlarni o‘z 
ichiga oladi. Ana shunday so‘zlarni noadabiy 
so‘zlar deb ataymiz.
Barcha uslublarning leksik asosini, 
umum tomonidan qo‘llanuvchi so‘zlar 
yoki neytral so‘zlar nomi bilan ataydilar. 
Neytral leksika tarkibida u yoki bu uslubda 
qo‘llanuvchi so‘zlar mavjud
4
.
Odatda, har bir so‘z ma’lum bir predmet, 
belgi, harakat kabilarning nomi sifatida 
paydo bo‘ladi. Keyinchalik u boshqa turdagi 
predmet, belgi va harakatlarga tatbiq qilinadi, 
natijada monosemantik so‘z polisemantik 
so‘zga aylanadi. Polisemantik so‘zlarning 
ma’nosi faqat kontekstda aniqlanadi.
Polisemiya deyarli barcha turkumlar 
xos hodisadir:
1.Xayol ketar izingdan.
Qayga ketding “Yuragim”, (Zulfiya)
Ushbu she’rdagi “Yuragim” so‘zi “yor”, 
“jonon” ma’nosida berilgan.
Polisemantik so‘zlar ma’nolari o‘zaro 
bog‘langan bo‘ladi: Tunni ruh azobi bilan 
o‘tkazgan Oftobxon “boshim og‘riyapti” 
degan bahona bilan maktabga bormadi. 
(T.Malik. iblis devori. 132-bet).
-Obbo, endi og‘rimagan boshimga 
shu yetishmay turuvdi, - dedi. (T.Malik. Iblis 
devori. 135-bet). (Insonning tana a’zosi 
-bosh). Ko‘cha boshi (bosh-ko‘chaga javobgar 
shaxs). Tashkilotning bosh direktori (bosh-
2 Ишаев А. Ўзбек диалектал лексикографияси. Тошкент, 1990. 101-бет.
3 Қиличев Э. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Бухоро, 2001, 63-бет.
4 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. Тошкент, 1991, 49-бет.
5 Қиличев Э. Ўзбек тилининг практик стилистикаси. Тошкент. 1985, 23-бет.
6 Ўринбоев Б. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. Тошкент, 1991, 96-бет.
tashkilot rahbari). Ko‘rsatilgan misollardagi 
bosh so‘zining asosiy ma’nosi inson 
tanasidagi “bosh” so‘zi bilan bog‘langan.
Yozuvchi va shoirlar ko‘p ma’noli 
so‘zlardan unumli foydalanishga harakat 
qiladi. Chunki asardagi voqealarni yanada 
aniqroq ochib berish uchun stilistik so‘zlardan 
yaxshi foydalanadi.
Polisemantik so‘z ma’nolari orasidagi 
aloqaning uzilishi natijasida omonim 
vujudga keladi
5
. Demak, polisemantik 
so‘zlardan farqi omonimlar boshqa-boshqa 
tushunchalarni ifodalaydi. Omonimlar har xil 
so‘z turkumlari bilan ifodalanadi. Masalan: 
may (ichimlik, oy), yosh (ot, son), boy (sifat, 
ot), kul (ot, fe’l), yot (sifat, fe’l, ko‘makchi fe’l); 
Bek yiqilayotib bedorning oyog‘iga teparkan: 
“Yot!” – dedi. (N.Ismoilov. 1-kitob, 119-bet). 
Yulduz qopdagi pullarning hammasini yerga 
ag‘dardi, uch-to‘rttasini ushlab ko‘rdi. Keyin 
miyig‘ida kuldi. (N.Ismoilov 1-kitob, 121-
bet). Avval do‘q-po‘pisa qildi, keyin yalindi. 
Ko‘z yosh to‘kdi (N.Ismoilov, 1 kitob, 126 
bet). Insof qilinglar. O‘zlaring shu yoshda 
bo‘lmagansilar (N.Ismoilov. 1kitob, 127-
bet). Men ham qizimni boy-badavlat xonaga 
uzataman (N.Ismoilov, 1-kitob, 150-bet).
So‘zlar leksik ma’nosidan tashqari, 
ko‘chma ma’noda ham qo‘llanadi. So‘zlar 
ko‘chma ma’noda qo‘llanganda ma’lum 
narsa va voqealarni atab, narsa va voqealarni 
tasvirlash vazifasini ham bajaradi. Ko‘chma 
ma’noli so‘zlar so‘zlashuv, badiiy, publitsistik 
uslubda keng foydalanadi.
Polisemantik so‘zlar ma’no 
ko‘chirishning metafora, metonimiya, 
sinehdoxa turlarida uchrashi mumkin. 
Stilistika so‘z qo‘llash yo‘llari bilan ish 
ko‘radi, bunda so‘zning ko‘chma ma’nosi 
jonlilik, obrazlilik kasb etadi va ifodalilikni 
vujudga keltiruvchi leksik-semantik vositalar 
troplarni (ma’no ko‘chirishi) vujudga 
keltiradi
6
.
Troplar tinglovchi yoki kitobxonda turli 
xil his-tuyg‘ularni shakllantirib, ularning fikrini 
faollashtiradi.
Polisemantik so‘zlardan stilistik 
maqsadlarda foydalanishda ularning asosiy, 
o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’nolariga