Tafakkur ziyosi
Yüklə 4,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
FILOLOGIYA FANLARI
127 “TAFAKKUR ZIYOSI” ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son belgisini bildirishga xizmat qiladi. Ushbu so‘z yasalishida, polisemiyaning hosil bo‘lishidagi semantik o‘zgarishlar denotativ semalarga xos bo‘lib, ba’zi shunday o‘zgarishlar potensial semalar asosida hosil bo‘ladi. Ba’zan sodda so‘zlarning potensial semasi takroriy so‘z yasalganda faollashadi va takroriy so‘zning lug‘aviy ma’nosini ifodalovchi denotativ semaga aylanadi. Ming so‘zi miqdor bildirish xususiyatiga ko‘ra “ko‘p” potensial semasiga ega. M., Fotima amakisining avzoyini ko‘rib, kelganiga ming pushaymon qildi. (P.Tursun, O‘qituvchi). Ming so‘zini takrorlab, mingdan ming so‘zini yasash asosida bu sema faollashadi, ta’kidli ifodalanadi. M., mingdan-ming rozi bo‘lmoq. Ming so‘zining “ko‘p” potensial semasi mingdan ming takroriy so‘zining denotativ semasiga aylanadi. Mingdan ming so‘zi “ko‘p, ko‘pdan ko‘p” leksik ma’nosini bildiradi. –dan qo‘shimchasi so‘z yasash qolipiga mansub bo‘lib, mingdan-ming so‘zining leksik ma’nosini shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, potensial semaning faollashishi va uning denotativ semalarga aylanishiga xizmat qiladi. So‘zning semantik qurilishadigi o‘zgarishlar, funksional xususiyatlarga ham bog‘liq bo‘ladi. So‘zlarning grammatik, sintaktik vazifalari o‘zgarishi asosida ma’nosi ham o‘zgaradi. Bunga asosan denotativ, grammatik, potensial semalardagi o‘zgarishlar misol bo‘ladi. M., shirin olma birikmasida shirin so‘zi “maza- tam” semasini bildiradi, shirin gapirdi birikmasida “holat ” semasi paydo bo‘ladi. Shu kabi semantik o‘zgarishlar so‘z yasalishini o‘rganishda ahamiyatlidir. M., Qop so‘zi “sochiluvchan narsalar solib qo‘yiladigan, mata, chipta va sh.k. dan tikilgan, xaltadan katta, qanordan kichik ro‘zg‘or buyumi” ma’nosini bildiradi. Besh qop guruch birikmasida esa hisob so‘zi vazifasini bajaradi va “o‘lchov, miqdor” ma’nosini hosil qiladi. Qop so‘zi ikki yoki undan yuqori sonlar bilan kelganda (uch qop, besh qop) miqdor sonlarga xos bo‘lgan “ko‘p” potensial semasi va qop so‘zining “miqdor” semasi tarkibidagi “ko‘p” emasi valentlik hosil qiladi. Shu bois qop-qop so‘zi yasalganda bunday sema va emalar, takroriy so‘zning lug‘aviy ma’nosini ifodalovchi denotativ semaga aylanadi va yasama so‘z hosil bo‘ladi. M., qop-qop so‘zi “ko‘p” denotativ semasini ifodalashiga ko‘ra yasama so‘z hisoblanadi va ravish turkumiga ko‘chadi. Ayrim leksik ma’no bildirmaydigan so‘zlarning potensial semalari asosida yasama so‘z hosil qilinadi. M., shart-shurt so‘zining ma’no tarkibida “tovushga taqlid” semalaridan tashqari, “tez-tez, jadal” potensial semasi mavjud. Chunki, shart- shurt tovushi tez bajariladigan harakat jarayonida yuzaga chiqadi. M., Qog‘ozni shart-shurt yirtmoq. Shu jihatdan “tez” potensial semasiga ega bo‘ladi. Agar shart- shurt taqlid so‘zi tovushga taqlid ma’nosini emas, faqatgina “tez-tez, jadal” semasini bildirganda ravish turkumiga ko‘chadi. M., Nega yig‘laysan, tinchlikmi o‘zi? – Adol xola qo‘lidagi suzgichni ilib, unga yaqinlasha boshlagan edi, Toshxon xalatni shart-shurt yechib uloqtirdi-da, ko‘chaga yugurdi. (A.Mirahmedov, O‘t yuraklar) Taqlid so‘zlar lug‘aviy ma’no bildirmaydi. Ammo potensial semalari asosida lug‘aviy ma’no hosil qilishi mumkin bo‘ladi. Shu jihatdan aytish mumkinki, taqlid so‘zlarning sememasidagi torayish, boshqa so‘z turkumlariga xos bo‘lgan lug‘aviy ma’noni hosil qilishi mumkin. Ayrim lug‘aviy ma’no bildirmaydigan so‘zlarning sememasidagi torayish emalarning faollashishi va yuzaga chiqishiga sabab bo‘ladi. M., Qancha so‘roq olmoshi miqdorga ishora qiladi va “miqdor” denotativ semasiga ega. Bu semaning “oz”, “ko‘p” kabi emalari mavjud bo‘lib, asosan, ritorik so‘roq gaplarda yuzaga chiqadi. M., O‘ylab qara, ertadan kechgacha qancha odam bilan muomala qiladi! (Oybek, Tanlangan asarlar) Ba’zan emalarning nutqdagi faollashishi grammatik ma’noli birliklarni leksik birlikka aylantiradi. Jumladan, qanchadan qancha takroriy so‘zi “ko‘p” “bir talay” leksik ma’nosini ifodalaydi. M., Uning [Asrorning] yuragida qanchadan qancha orzulari bor. U shu orzularga, albatta, yetadi. (S.Ahmad, Ufq) Shu ma’nosiga ko‘ra qanchadan qancha so‘zi ravish turkumiga ko‘chadi. Yüklə 4,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|