Ta’lim jarayonini demokratlashtirish texnologiyasiningо‘ziga xos xususiyatlari

1.3 Biologik ta ’limda o'quvchi shaxsiga insonparvarlashtirilgan yondashuvning xususiyatlari.
Ta’lim-tarbiya jarayoniga qo'yilgan buyurtmalarni bajarish, avvalo, ta’lim jarayonini differensiallashtirish va individuallashtirish, pedagogik munosabatlami insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuvni talab etadi. 6.Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlash­tirish texnologiyasi o‘zida falsafa, psixologiya va pedagogikaning insonparvarlik g'oyalarini mujassamlashtiradi. Ushbu texnologiya diqqat markazida o‘z imkoniyatlarini maksimal darajada amaliyotga qo'llaydigan, ijodiy va ijtimoiy faol, turli hayotiy vaziyatlarni anglab tahlil qiladigan, mo‘ljalni ongli ravishda mustaqil, to‘g‘ri oladigan shaxsni shakllantirish g‘oyasi turadi.
Mazkur texnologiyaning asosiy jihati har bir shaxsda mavjud bo‘lgan uning ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatlari asosida, shaxsda ijobiy fazilat va xislatlarni shakllantirish va rivojlantirish sanaladi. Shu sababli ta’lim mazmuni insonparvarlikka yo‘naltirilgan gumanistik g‘oya va me’yorlami o'zida mujassamlashtiigan bo‘lishi lozim. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish texnologiyasi orqali pedagogik jarayonda hamkorlik, g‘amxo‘rlikning vujudga kelishi, o'quvchilar shaxsini hurmat qilish va e’zozlash orqali shaxsning tahsil olishi, ijod qilish va o'z-o‘zini rivojlantirishiga qulay ijtimoiy va psixologik muhit yaratiladi.
Mazkur jarayonda o‘quvchi o‘z o‘quv faoliyatining subyekti sanaladi va o‘qituvchi bilan yagona ta’lim jarayonining ikkita subyekti hamkorlikda o‘quv-tarbiyaviy vazifalarni hal etadi. Pedagogning o‘quvchi shaxsiga bo‘lgan insonparvarlashtirilgan munosabati bolalami sevishi, ularning taqdiri uchun qayg‘urish, bolalarga bo‘lgan ishonchining yuqoriligi, o‘zaro hamkorlikning vujudga kelishi, muloqot madaniyatining yuqori darajada bo'lishi, o’quvchilari to‘g‘ridan to‘g‘ri majburlashdan voz kechish va, aksincha, ijobiy rag'batlantirishning ustunligi tufayli ta’lim jarayonidan ko‘zlangan maqsadga erishishi, bolalar faoliyatida uchraydigan kamchiliklarga chidamli bo‘lishi, ulami bartaraf etishning eng samarali yollarini qo'llashda namoyon bo‘ladi. Ta’lim-tarbiya jarayonini demokratizatsiyalash o‘qituvchi o'quv­chilaming fuqarolik huquqlarini tenglashtirish, o‘quvchilarga tanlash huquqining berilishi, o‘z fikri va nuqtai nazarini erkin bayon etish, ular bu borada xatoga yo‘l qo‘yishi mumkinligi, 0‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va Bolalar huquqlari Konvensiyasiga amal qilinishini taqozo etadi. Respublikamizda rivojlangan huquqiy demokratik davlat va adolatli fuqarolik jamiyatini qurish tamoyillari uzluksiz ta’lim tizimining barcha tularida ta’lim-tarbiya jarayonini demokratlashtirish va insonparvariash- tirishni talab etadi Demokratizatsiyalash ta’lim tizimidagi bir xillikdan voz kechib pedagogik hamkorlikni yuzaga keltiradi
Hamkorlik - o‘qituvchi va tahsil oluvchilarning o‘quv-bilish fao­liyatini takomillashtirish, ularni ma’naviy, axloqiy, intellektual jihat- dan rivojlantirish, bu jarayonni bir-biriga uyg‘unlashtirish, faoliyatning natijasi va borishini hamjihatlikda tahlil qilish imkonini beradi.Demokratlashtirilgan jarayonni insonparvarlashtirish o‘quv-tarbiyaviy jarayonning maqsadini amalga oshirish, tahsil oluvchilarning o'quv- bilish va ma’naviy ehtiyojlarini qondirish, o‘quv mehnatining xarakteri va mazmunini o'zgaitiradi va shaxsning uyg‘unlikda rivojlanishiga qulay psixologik muhit yaratadi, o‘qitish jarayonini demokratlashtirishning tub mohiyati o'quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini tashkil etishda ularga tanlash imkoniyati berilishidir.
Biologiya o‘qituvchisi o'quvchilaming bilish faoliyatini tashkil etish­da o'quvchilarning xohishiga ko‘ra individual tarzda, juftlikda yoki kichik guruhlarda tashkil etishi lozim. Shuningdek, uy vazifalari ham hamma uchun yagona va majburiy bo‘lmasdan bir necha variantda tayyorlanishi va o'quvchilar o‘z xohishiga ko‘ra tanlashlari mumkin. Masalan, 1-variantda yangi mavzu yuzasidan o‘quv materialini takrorlash, savolga javob topish, obyektning rasmini chizish; variantda o‘quv materiali mazmunidagi atama va tushunchalardan foydalanib krossvord tuzish; variantda qo'shimcha adabiyotlardan foydalanib,maruza tayyorlash. Uy vazifalarining bunday shaklda berilishi o‘quvchilar o‘z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda avval uy vazifasining yengilroq variantini, keyin murakkabroq variantini bajarishga o‘tish, o‘z kuchi va bilimini sinab ko'rish imkonini beradi 0‘quvchining bu boradagi har bir yutug'i o'qituvchi tomonidan o‘z vaqtida rag'batlantirilib turilishi, yutuq va kamchiliklarning qayd etilishi, kamchiliklarni barham etish maqsadida uyushtirilgan yordam o‘z samarasini beradi.
O‘quvchilarning bilish faoliyati pedagogik texnologiyalar talablari asosida tashkil etilishi, xususan, o‘quvchilarning o‘quv topshiriqlarning didaktik maqsadlariga muayyan vaqt ichida erishishi uchun sidqidildan mehnat qilishi, guruh muvaffaqiyatiga hissa qo‘shishga bolgan intilishning vujudga kelishi, ularni majburiy o'qishdan ozod qilib, mazkur faoliyatning mazmuni va xarakterini o‘zgartiradi. O'quvchilarning fan asoslarini egallashga bo'lgan qiziqishini orttirish va bilim olishga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish, ta’lim-tarbiya jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligini ta’minlash, inson, jamiyat va atrof-muhitning o'zaro munosabatlarini uyg'unlashtirish, ta’lim oluvchilarda ongli intizom, insoniy qadr-qimmat tuyg‘usi, yuksak ma’naviyat, ijtimoiy me’yorlarga asoslangan xulq-atvor, estetik boy dunyoqarash, mantiqiy va ijodiy fikrlashni tarkib toptirish maqsadida biologiyani o'qitishga yangicha yondashildi.
Yangi yondashuvning asosiy mohiyati, an’anaviy ta’limda ko‘zda tutilgan natijalarni bermayotgan majburan o‘qitishdan voz kechish va uning o‘rniga:zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalanish orqali ta’lim jarayonini samarali tashkil etish; mustaqil ish va mustaqil faoliyatni amalga oshirish; tegishli talablarnii jamoa orqali qo‘llashni amalga oshirish muhim sanaladi. Yangi munosabatlarning vujudga kelishi shaxsga tafovutlab yondashishni, ya’ni ta’lim jarayonini differensiallashtirish va individuallashtirish tamoyilini talab etadi. Mazkur tamoyillar asosida ta’lim jarayonini tashkil etishda: har birshaxsning eng yaxshi sifatlarini aniqlash va uni rivojlantirish, qiziqishi, ehtiyoji, qobiliyati, yo'nalishi, sifatlari, aqliy jarayonining xususiyatlarini aniqlash; har bir o'quvchining ehtiyoji, qiziqishi, iqtidori va imkoniyatiga yarasha o'quv topshiriqlarini tayyorlash; ta’lim-tarbiya jarayonlarida shaxsning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olish lozim bo'ladi. Biologiyani o'qitishda pedagogik munosabatlami insonparvarlash­tirish uchun o'qituvchi: o'zining shaxsiy sifatlari va fazilatlarini tahlil qilishi, xulq-atvoridagi kamchiliklarni aniqlashi va ularga barham berish yo'llarini qo'llashi; Pedagogik jarayonda hamkorlik va g'amxo'rlikni vujudga keltirish yo'llarini belgilashi; o'quvchilar shaxsini hurmat qilish va e’zozlash yo'llarini bel­gilashi, o'qitish jarayonida qulay ijtimoiy-psixologik muhitni yaratish ko'nikma va malakalarini egallagan bo'lishi; o'quvchilarni rag'batlantirish va ularni asoslash metodlarini; o'quvchilar faoliyatidagi kamchiliklarga barham berishning sama­rali usullarini egallagan bo'lishi lozim.
Biologiyani o'qitishda pedagogik munosabatlami demokratlashtirish uchun o'qituvchi: o'quvchilarning bilish faoliyatini samarali tashkil etish va bosh­qarish usullari; o'rganiladigan mavzuning didaktik maqsadidan kelib chiqqan holda o'quv topshiriqlari, topshiriqlarni bajarish yuzasidan ko'rsatmalarni tayyorlash ko'nikmalari; o'quvchilarning o'quv-bilish faoliyati va olingan natijalarni tahlil etish, tegishli hollarda zarur o'zgartirishlar kiritish usullari, turli pedagogik muammoli vaziyatlami tahlil qilish va undan chiqishning eng oqilona usullarini egallagan bo'lishi lozim.
Ta’lim-tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish nimani anglatadi? Inson shaxsini ulug‘lash, qadrlash masalalari . Keyingi yillarda mamlakatimizda fuqarolarning huquq va erkinliklari kafolatlarini yanada kuchaytirish, jumladan, qiynoqqa solish va boshqa shafqatsiz, gʻayriinsoniy yoki qadr-qimmatni kamsituvchi muomala hamda jazo turlarini qoʻllash holatlariga mutlaqo yoʻl qoʻymaslik maqsadida keng koʻlamli ishlar amalga oshirilmoqda. Joriy yil 29-martda qabul qilingan “Oʻzbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga qiynoqqa solishdan jabrlanganlarga yetkazilgan zararni qoplash tartibini takomillashtirishga qaratilgan qoʻshimchalar kiritish toʻgʻrisida”gi qonun shu ijobiy ishlarning mantiqiy davomi boʻldi.
Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasi Milliy markazi direktorining birinchi oʻrinbosari Mirzatilla Tillaboyev ushbu Qonunning mazmun-mohiyati va ahamiyati bilan bogʻliq savollarimizga javob berdi. Inson va fuqaroning huquq va erkinliklari - insonga bekamu koʻst yashash imkoniyatini beruvchi va iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy, siyosiy sohalarda oʻz imkoniyat va talablarining amalga oshirilishini taʼminlovchi huquqiy maqom. Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etish Oʻzbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy tuzumining asosidir. OʻzR Konstitutsiyasida qayd etilgan huquq va erkinliklar: qonunlarning mazmuni va qoʻllanilishiga hamda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hokimiyat faoliyatiga bevosita taʼsir koʻrsatadi; Oʻzbekistonning har bir fuqarosiga, uning jinsi, irqi, millati, tili, diniy eʼtiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, maslagi, shaxsiy va ijtimoiy ahvolidan qatʼi nazar, inson huquqlari va erkinliklari buzilmasligini, sud yoʻli bilan himoya qilinishini ka-folatlaydi.
Konstitutsiya barcha fuqarolarning qonun oldida tengligiga asoslangan holda, oʻzgalarning huquqlariga hurmat bilan qarash tamoyillarini, oʻzgalarning qonuniy manfaatlarini, huquq va erkinliklarini buzish hisobiga oʻz huquq va erkinliklarini roʻyobga chiqarishga yoʻl qoʻyilmaslikka, ijtimoiy adolat va hamjihatlikni taʼminlashga qaratilgan. OʻzRda I. va f. h. va e. amalga oshirilishiga davlat kafolat beradi. Oʻz navbatida respublika hududida yashovchi shaxslar Konsti-tutsiyada taʼkidlangan huquq va erkinliklarga, xalqaro huquq meʼyorlariga rioya etishi zarur. Umum eʼtirof qilgan mazkur xalqaro meʼyoriy manbalar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari umumjahon deklaratsi-yasi, Bola huquqlari toʻgʻrisida konvensiya va OʻzR qoʻshilgan yana bir qator xalqaro hujjatlardir.
Inson shaxsini har tomonlama tarbiyalash Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning asosiy vazifalari:
1) ma’naviy-axloqiy ongni shakllantirish;
2) ma’naviy-axloqiy xulq-atvor, ko‘nikma va odatlarni shakllantirishdan iboratdir.
Ma’naviy-axloqiy tarbiya mohiyatiga ko‘ra insonning jamiyat oldida burchliligi, o‘z xulq-atvorining jamiyat taraqqiyoti darajasi bilan uyg‘unligi, shuningdek, ma’naviy-axloqiy xulq-atvorning insonning kishilarga bo‘lgan hurmat-e’tiborini namoyon etuvchi mezonlardan ekanligini tushunishi, axloqiy ideallarining to‘g‘riligiga ishonch hosil qilishi, ma’naviy-axloqiy bilimlarining e’tiqodga aylanishi va e’tiqodning tizimli bo‘lishini ta’minlash va ma’naviy-axloqiy odatlarning shakllanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Estetik (nafosat) tarbiya talabalar tomonidan estetik bilimlarning egallanishi, ularda estetik madaniyatni tarkib toptirish, voqelikka estetik munosabatlarni shakllantirish, estetik his-tuyg‘uni rivojlantirish, hayot go‘zalliklari, tabiat va mehnatga muhabbatni tarbiyalash; estetik idealni shakllantirish hamda hayotiy faoliyatni tashkil etishda estetik qonuniyatlariga rioya etish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Shaxsda sog‘lom turmush tarzi ko‘nikmalarini shakllantirishda uning jismonan to‘g‘ri rivojlanishi, o‘z salomatligini mustahkamlashi; aqliy va jismoniy faoliyatning yuqori darajada bo‘lishiga erishish; gigienik malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lishi; turmush tarzini mavjud axloqiy talablarga muvofiq tashkil etish; jismonan sog‘lom bo‘lib, o‘ziga va o‘zgalarga quvonch baxsh etish, zararli odatlardan saqlanish kabilar muhim ahamiyat kasb etadi. Talabalar o‘rtasida mehnat tarbiyasini tashkil etishda milliy va umumbashariy an’analariga tayanish, ustoz-shogird, oilaviy mehnat va hunarmandchilikning eng samarali metod va usullaridan foydalanish, zamonaviy kasb-hunarlar asoslarini o‘zlashtirish, ular tomonidan mehnatning shaxs rivojlanishida asosiy omillaridan ekanligini anglanishiga erishish muhim sanaladi.
Shuningdek, barkamol shaxsning shakllanishida ekologik, iqtisodiy, huquqiy tarbiyalar ham o‘ziga xos ahamiyatga ega. Ta‘lim jarayoni tizimini demokratlashtirish va insonparvarlik qoidasi. Buning mohiyati, shundaki, bizdagi barcha xalq ta‘limi tizimiga kiruvchi muassasalarda berilayotgan ta‘lim va tarbiya insonlarni ularning moddiy va ma‘naviy kamolotini, aql zakovatining o‘sishini va nihoyat, o‘zligini bilim va haq huquqlari uchun kurashadigan chin vatanparvar bo‘lib еtishishlarining maqsad qilib qo‘yadi. Ta‘lim jarayonida har qaysi o‘quvchiga xos xususiyatlarni hisobga olish qoidasi. Har bir o‘quvchim o‘ziga xos jismoniy axloqiy, ruhiy va boshqa xususiyatlarga egaki, bu uning o‘quv faoliyatiga katta ta‘sir etadi.Shu jihatdan ta‘lim jarayonida umumsinf o‘quvchilarini hamda shu sinfdagi har qaysi o‘quvchining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ish ko‘rish muhim didaktik ahamiyatga ega.
Uzluksiz ta‘lim kadrlarni tayyorlash tizimining asosi va kadrlar tayoyrlash milliy modeliniig tarkibiy qismlaridan biri deb, ta‘kidlanadi kadrlar tayyorlash milliy dasturida. Uzluksiz talim tizimi o‘quv-tarbiya jarayonining hamma bosqichlarini qamrab oladi hamda har tomonlama еtuk barkamol avlodni еtishtirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shu sababli mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida uzluksiz ta‘limni tashkil qilish va rivojlantirishniig asosiy tamoyillari (prinstiplari) belgilanadi. Bular ta‘limning ustuvorligi, ta‘limning demokratlashuvi, ta‘limning insonparvarlashuvi, ta‘limning ijtimoiylashuvi, ta‘limning milliy yo‘nalganligi, ta‘lim va tarbiyaniig uzviy bog‘liqligi, iqtidorli yoshlarni aniqlash, yuqori darajada bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab qilayotgan uzluksiz ta‘limga tegishli bu qonun-qoidalar o‘qitish, bilim berish, ya‘ni ta‘lim jarayoniga ham samarali tasir ko‘rsatadi. Pedagogikada ta‘limning ilmiy-nazariy, uslubiy asoslari alohida, ya‘ni didaktika qismida o‘rganiladi. Bu jarayonda ta‘lim prinstiplariga ham alohida to‘xtaladi.Ta‘lim (O‘qitish) jarayoni murakkab hamda ko‘p qirralidir. Unda o‘qituvchi va o‘quvchilar faol ishtirok etadilar. Bu jarayonning muvaffaqqiyatli va samarali natijasi ta‘lim jarayonining qonun-qoidalari, yani talimga qo‘yilgan didaktik talablarga qay darajada amal qilishlariga bog‘liq.
O‘qitish bilish faoliyatining ajralmas qismi sifatida, insonning tevarak-atrofdagi dunyoni bilishning umumiy qonunlari asosida sodir bo‘ladi. Shu sababli shaxsni o‘qitish, tarbiyalash, barkamol avlod bo‘lib еtishtirish jarayonida bir butunlikda amalga oshirish zarur. O‘qituvchi qachonki ta‘lim tamoyillaridan xabardor bo‘lgandagina uni samarali boshqarish, o‘qitishning samarali usullarini to‘g‘ri tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘qitish tamoyillari ta‘lim jarayonining eng muhim masalalarini nazariy va amaliy jihatdan to‘g‘ri hal qilishning asosiy negizi hisoblanadi.Ta‘lim tamoyillari o‘quv yurtlari oldida turgan ulkan vazifalar asosida belgilanadi. Ular o‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘liq holda bir sistemani tashkil etadi, har bir darsda didaktik tamoyillarning bir nechasi ishtirok etishi mumkin. Ular ta‘lim oldida turgan asosiy maqsadlarni hal etishga o‘z hissasini qo‘shadi. Talim tizimi isloq qilinayotgan hozirgi jarayonda o‘quvchi-talabalarga mustahkam bilim berish, ularni erkin, mustaqil fikrlay oladigan insonlar qilib tarbiyalashda, ta‘lim tamoyillarining mohiyatini chuqur anglash va hayotga tadbiq etish muhim muammolardan biridir.
O‘quv yurtdarida beriladigan bilim ilmiy xarakterga ega bo‘lishi fan-texnikaning so‘nggi yutuq va kashfiyotlarini o‘zida ifoda etishi lozim. Shunday ekan, o‘qituvchi ilm-fandagi yangiliklardan xabardor bo‘lishi lozim, o‘quv fanlari ham ilm-fan asosida yaratiladi. O‘qitishniig ilmiylik tamoyillari ta‘lim jarayonida o‘quvchi-talabalarni hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti darajasidagi ilmiy bilimlar bilan quroldantirish, ayniqsa talaba yoshlarni ilmiy-tadqiqot usullari bilan tanishtirib borishga qaratilgan.
Ilmiylik ta‘limning mazmuniga ham, usullariga ham aloqadordir. Shunday ekan, bilim, ilm-fan bilan o‘quv predmeti o‘rtasida hamkorlik o‘zaro bog‘liqlik bo‘lishiga erishish lozim. Ta‘limning hamma bosqichlarida ilmiy izohlardan foydalanmoq lozim. Nazariy bilimlarning amaliyot bilan, turmush tajribalari bilan bog‘lab olib borish ta‘limning еtakchi qoidalaridan hisoblanadi. Ta‘lim-tarbiya sohasidagi yutuqlar, eng avvalo nazariya bilan amaliyotning o‘zaro bog‘liqligiga asoslanadi. Shundagina o‘quvchi-talaba o‘rganayotgan o‘quv materiallarining tub mohiyatini tushunib еtadi va amaliyotda ulardan foydalana oladi. Buning uchun o‘qituvchi ta‘lim jarayonida o‘quvchilarning faol ishtirok etishlariga erishmoq lozim. Faol ishtirok esa bilimlarni ongli, tushunib o‘zlashtirishga olib keladi. Ta‘limdagi onglilik va faollik, o‘quvchidagi ko‘tarinki kayfiyat, ko‘proq bilishga intilish, mustaqil fikrlash va xulosalar chiqarishga undaydi. Bilimlarni ongli va faol o‘zlashtirish o‘qitish jarayonining psixologik tomonlarida o‘z ifodasini topadi. O‘qitishda nazariy bilimlar qanchalik haytiy bayon etilsa, o‘quvchi talabaning fikr yuritishi ham shunchalik aniq va ravshan bo‘ladi va o‘quv materiallarini ongli o‘zlashtirish darajasi ham ortadi. Ta‘lim tizimi isloh qilinayotgan hozirgi jarayonda yoshlarning mustaqil fikr yuritishi, mustaqil suratda bilim olishga intilishi talab qilinadi. Buning natikasida bilimlarni o‘zlashtirish jarayoni ijodiy tus oladi. Bunday sharoitda o‘quvchi o‘quvchining mashg‘ulotlarga munosabat va bu jarayonda o‘zini qanday tutishta e‘tibor bermog‘i lozim. Yoshlardagi o‘qish istagi ta‘lim jarayonining zaruriy va mantiqiy qismidir. Shunlay ekan, ta‘limning samaradorli o‘qituvchining o‘quvchilarni o‘qishga izchil va muntazam qiziqtirib borishiga bog‘liqdir. Buning uchun o‘qituvchi, ularni o‘qishga stjodiy munosabatda bo‘lishga, mustaqillikka, ishchaklikka odatlantirishi lozim.
Ta‘lim jarayoni, uning mazmuni, unda ko‘tarilgan hayotiy masalalar yoshlar tarbiyasiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Shu sababli ta‘lim, shaxs shakllanishining asosiy manbaidir. O‘qitib, tarbiya berish deganda bizda ta‘lim va tarbiyaning bir-biridan ajralmasligini tushunamiz. Shunday ekan, maktab obro‘si, o‘qituvchi obro‘si, avvalo darsda shakklanadi. Til va adabiyot darsimi, matematika darsimi har doim ularniig tarbiyaviy imkoniyatlarini ko‘ra bilish, tarbiya usullaridan foydalanish lozim. O‘quvchi-talaba ilmiy bilimlarni o‘zlashtirar ekan, uning dunyoqarashi ham, irodasi va axloqiy sifatlari, imon–e‘tiqodi va qobiliyati ham o‘sib rivojlanib boradi.
Ta‘limning tarbiyaviy imkoniyatlarkdan foydalanishda o‘qituvchi avvalo ta‘limni uslubiy jihatdan to‘g‘ri tashkil etishga, o‘quv materiallarining mazmuni bilan bog‘liq tarbiyaviy masalalarni aniq belgilashga va bilim olishga qiziqtira olishga bog‘liqdir. Shu bilan birga, o‘qituvchining o‘quvchilar oldidagi obro‘-e‘tibori ham muhim tarbiyaviy ahamiyatga egadir. O‘qitish jarayonini ko‘rgazmali tashkil etish zarur. Ham eshitish, ham ko‘rsatish orqali o‘quv materiallarini idrok qilish, ularni ongli va puxta o‘zlashtirish, bilimlarni turmushdagi zaruriyatini anglab еtishlariga asos soladi, diqqitni barqarorlashtiradi. Shuniig uchun ko‘rgazmali materiallar o‘rganilayotgan mavzuniig mazmuniga mos kelish, O‘quvchi-talabaning yoshi va bilim darajasiga muvofiqlashgan bilishi, hamda ulardan foydalanishning samarali yo‘l va vositalarini qo‘llash va ishlab chiqish lozim. Ko‘rsatmali materiallar o‘quv predmetlarinkng xarakteri va mazmuniga qarab turli-tuman bo‘lishi mumkin.
Ta’lim jarayonida o‘quvchi o'qituvchining bevosita rahbarligida, ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllari yordamida organik olamning qonuniyatlari, hodisa va voqealaming mohiyati, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganadi va bilim, ko'nikma hamda malakalarni egallaydi. Bundan ko'rinib turibdiki, o'quvchilar uchun o'quv jarayoni bilish jarayoni, uning faoliyati esa bilish faoliyatidir. O'qituvchi ta’lim jarayonida o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etadi, boshqaradi, nazorat qiladi, baholaydi va o'qitishdan ko'zda tutilgan ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlami amalga oshirish orqali shaxsning har tomonlama rivojlanishiga zamin yaratadi. O'qituvchi uchun ta’lim jarayoni o'quvchilarning faoliyati bilan uzviy bog'langan va mazkur jarayonni tahlil qiladigan, umumlashtirib, tegishli hollarda o'zgartirishlar kiritadigan ish jarayoni, kasbiy pedagogik faoliyati sanaladi.
Darsda o'quvchilarning bilish faoliyati va o'qituvchining pedagogik faoliyati bir-biriga uyg'un ravishda tashkil etilgandagina o'qitishdan ko'zda tutilgan maqsadlarga erishish mumkin. O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish dars strukturasining asosini tashkil etadi. Shu sababli bu masalani chuqurroq o'rganish maqsadga muvofiq. Polshalik didaktik olim V.Okonning «Umumiy didaktikaga kirish» nomli (Введениевобщуюдидактику) kitobida o'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning quyidagi yo'llari ko'rsatilgan:
1. Bilimlarni o'zlashtirish jarayonida o'quvchilarning bilish faoliyati quyidagi bosqichlarda tashkil etiladi: • o'quv materiali bilan dastlabki tanishish; • o'quv materiallarini o'rganish;• o'zlashtirilgan bilimlarni awal o'zlashtirilgan bilimlar bilan taqqoslash; • bilimlarni tizimga solish va mustahkamlash; • o'zlashtirilgan bilimlarni yangi holatlarda qo'llash.
2. O'quvchilarning bilish faoliyatini mustaqil ish asosda tashkil etish: • muammoli vaziyatlarni keltirib chiqarish; • o'quv topshiriqlarining maqsadini aniqlash; • mustaqil izlanish orqali savollarga javoblar topish; • nazariy bilimlar va amaliy ko'nikmalar asosida javoblarning to'g'riligini tekshirib ko'rish; • bilimlarni tizimga solish va mustahkamlash; • bilim, ko'nikma va malakalami yangi vaziyatlarda qo'llash.
3. O'quvchilarning bilish faoliyatini ko'nikmalarni shakllantirish maqsadida tashkil etish: • o'quv faoliyatini amalga oshirish maqsadi, borishini aniqlash; • o'quv faoliyatning modelini tuzish; • jaoliyatni bajarish namunasini ko'rsatish; • o'quvchilar tomonidan ishni bajarish; • Faoliyatni takrorlash va xatosiz bajarishni o'rganish.
4. O'quvchilarning bilish faoliyatini axloqiy sifatlarni shakllantirish maqsadida tashkil etish: • o'qituvchining ko'rsatmasi yoki tavsiyasiga binoan, tavsiya etilgan adabiyotlami topish; • qo'shimcha o'quv adabiyotlar bilan tanishish; • o'rganilgan axborotlarni tahlil qilish va baholash; • adabiyot muallifming jamiyatning ma’naviy-ma’rifiy sohasida yoki fan rivojiga qo'shgan hissasini aniqlash va baho berish; • o'quvchilarning o'z xulqi va axloqiy sifatlarini rivojlantirish yuzasidan umumiy xulosasi. Ta’lim jarayonini tarbiya bilan, bilim, ko'nikma va malakalami bir-biri bilan ajratilgan holda shakllantirishga mo'ljallangan o'quv faoliyatini tashkil etish mumkin emas. O'quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etganda, ta’lim-tarbiya jarayonini yaxlit, bir tizim holatida, bilim, ko'nikma va malakalami bir-biri bilan uzviy ravishda shakllantirish lozimligini qayd etish zarur. Yuqorida qayd etilgan vazifalarni hal etish va an’anaviy ta’lim tizimidagi kamchiliklarga barham berish, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish uchun o'quvchilarning bilish faoliyatini yalpi www.ziyouz.com kutubxonasi 0 ‘qitish bilan bir qatorda, individual va kichik guruhlarda o'qitishni tashkil etish maqsadga muvofiq. O'quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etilganda o'quvchilar o'quv materialini mustaqil o'zlashtiradilar, ulaming aqliy rivojlanishi, qiziqishi, ehtiyoji, iqtidori, bilimlarni o'zlashtirish darajasi hisobga olingan holda tuzilgan o'quv topshiriqlarini mustaqil bajaradi va o'z bilish faoliyatining subyektiga aylanadi.Ta’lim-tarbiya jarayonida subyekt-subyekt munosabatlarni vujudga keltirishda o'quvchilarning bilish faoliyatini individual va kichik guruhlarda tashkil etish maqsadga muvofiq.
O'quvchilarning bilish faoliyatini individual tashkil etish quyidagi bosqichlardan iborat bo'ladi: • o'quv topshirig'ining didaktik maqsadini aniqlash; • mustaqil izlanish maqsadini va maqsadni amalga oshirish yo'llarini aniqlash; • o'z mustaqil ishini tashkil etish; • o'quv materialini mustaqil o'rganish; • o'rganilayotgan obyektlami taqqoslash, o'xshashlik va farqlarni, o'ziga xos xususiyatlarni aniqlash; www.ziyouz.com kutubxonasi • olingan natijani loyihalash, uning maqsadga muvofiqligini tekshirish; • natijani tahlil qilish, tegishli hollarda unga o'zgartirishlar kiritish. O'quv topshiriqlarini individual bajarish jarayonida o'quvchilarning aqhy faoliyati jalb etiladi, o'z bilimi, kuchi va qobiliyatiga bo'lgan ishonch ortadi va har bir shaxs o'z imkoniyati darajasida rivojlanadi. Shu tarzda tashkil etilgan bilish faoliyatida vaqtdan unumli foydalaniladi, samaradorlik ortadi.
Modulli ta’lim texnologiyasi, hamkorlikda o'qitish texnologiyasining metodlaridan foydalanib tashkil etilgan darslarda o'quvchilarning bilish faoliyati individual tarzda tashkil etiladi. Biologiyani o'qitishda o'quvchilarning bilish faoliyatini individual tarzda tashkil etish asosan darsdan va sinfdan tashqari ishlarda ham foydalaniladi. Masalan, o'quvchilarning uy vazifasini bajarishida ularga tafovutlab yondashish imkoniyatlari mavjud. O'quvchilarga muayyan mavzular bo'yicha kuzatish va tajribalar o'tkazish, ma’ruza va referatlar va turli mavzularda o'tkaziladigan tanlovlar uchun materiallar tayyorlash shular jumlasidandir. Ta’lim-tarbiya jarayonida darsda o'rganiladigan mavzuning mazmuni e’tiborga olingan holda darsda o'quvchilarning kichik guruhlarda mustaqil ishlashi, o'quv bahslar tashkil etish, aqliy hujum, didaktik o'yinlar, taqdimot, o'z-o'zini baholash, tashrif kabilardan foydalanish, masala va mashqlar yechishni yo'lga qo'yish o'qituvchining diqqat markazida bo'lmog'i lozim. O'quvchilarning bilish faoliyati kichik guruhlarda tashkil etish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: • darsda vujudga keltirilgan muammoli vaziyatlarni hal etish yo'llarini belgilash; • o'quv topshiriqlarining didaktik maqsadi, bajariladigan topshiriqlar bilan tanishish; • kichik guruh a’zolari bilan hamkorlikda maqsadni amalga oshirish yo'llarini loyihalash, mustaqil ishlami tashkil etish; • o'rganilayotgan obyektni awal o'rganilgan obyektlar bilan taqqoslash; • natijalarni loyihalash va uning maqsadga muvofiqligini tekshirish; • natijani tahlil qilish, tegishli hollarda unga o'zgartirishlar kiritish. • o'quvchilarning bilish faoliyati kichik guruhlarda tashkil etilganda guruhdagi har bir o'quvchi iqtidori, qiziqishi, bilim saviyasi, bilimlarni o'zlashtirish darajasini aniqlash, o'quvchilar o'rtasida hamkorlik, o'quv muloqoti, bahsi, munozara, o'zaro yordamni amalga oshirish ko'zda tutiladi. kutubxonasi Biologiyani o'qitishda hamkorlikda o'qitish texnologiyasining barcha metodlaridan, modulli ta’lim texnologiyasining o'quvchilarning kichik guruhlarda ishlashiga mo'ljallangan modul dasturlaridan foydalanish shular jumlasiga kiradi. Biologiya darslarida o'quvchilarning bilish faoliyati yalpi o'qitishni individual va kichik guruhlarda ishlash shakllari bilan uyg'unlashtirilganda juda yuqori samara beradi. Hamkorlikda o'qitishning kichik guruhlarda o'qitish metodida yalpi o'qitish kichik guruhlar bilan, «arra» metodida esa, o'quvchilami awal individual tarzda, so'ngra kichik guruhlarda o'qitish uyg'unlashtiriladi. Biologiya darslarida o'rganilayotgan mavzuning didaktik maqsadi, vazifalari, mazmunidan kelib chiqqan holda o'quvchilarning bilish faoliyati individual, kichik guruhlarda va yalpi holda tashkil etish shakllaridan o'z o'rnida va samaraii foydalanish tavsiya etiladi. O'quvchilarning bilish faoliyatini samaraii tashkil etish va oqilona boshqarish uchun biologiya o'qituvchisi quyidagi amallami bajarishi lozim: 1. O'rganilayotgan mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlaridan kelib chiqqan holda, o'quvchilarning bilish faoliyatini qaysi shaklda tashkil etish; 2. O'quvchilarning bilish faoliyatini loyihalash; 3. O'qitishdan ko'zda tutilgan maqsadni amalga oshirish yo'llarini belgilash; 4. Dars davomida o'quvchilarning bilish faoliyatidan olingan natijani tahlil qilish va uning maqsadga muvofiqligini tekshirib ko'rish; 5. Zarur hollarda o'quvchilarning bilish faoliyati loyihasiga tegishli o'zgartirishlar kiritish.