Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

2.
Kasb turlarida tafakkurni namoyon bo’lishini ydi..
Uchinchi savolning bayoni
Kasbni egallashda tafakkur o’rni va kasb turlarida tafakkurni namoyon
bo’lishi.
T
AFAKKUR TURLARI
Odamlarning ehtiyojlari, hayotiy qiziqishlari va faoliyatlari juda xilma-xildir.
Odamlar o’zlarining qiziqishlari layoqatlariga qarab kasb tanlaydilar. Shu
sababli, odamning tafakkuri ham turli hollarda har xil turda namoyon bo’ladi.
Bilish uchun kerak bo’lgan vazifalarni va har xil amaliy vazifalarni hal etishga
to’g’ri kelib qolinganida, shuningdek, boshqa odamlarning fikrlarini nutq
orqali va amaliy muomalada bilib olishga, tushunib olishga to’g’ri kelinganida
odam o’z fikrini ishlatadi. Mana shundan ijodiy tafakkur va tushunish deb
ataladigan tafakkur kelib chiqadi. Tafakkurning faolligi qay turda bo’lishiga
qarab, u ixtiyoriy va ixtiyorsiz tafakkurga bo’linadi, tafakkurning
umumiylashganlik darajasiga qarab, u aniq va abstrakt tafakkurga, yo’nalishiga
qarab, u nazariy va amaliy tafakkurga bo’linadi.
Ijodiy tafakkur va tushunish
Paydo bo’lgan savollarning javobini odam o’zi qidirib topsa, qo’yilgan
vazifalarni odam o’zi hal qilsa, odamning ongida yangi hukmlar va tushun-
chalar paydo bo’lsa, bunday hollarda ijodiy tafakkur paydo bo’ladi. Ijodiy
tafakkur ko’proq musiqachilarda, muxandislarda, adabiyotshunoslarda
uchraydi.
Savollarning paydo bo’lishi yoki qo’yilganligi fikr qilish, tafakkur jara-
yonlaridagi boshlang’ich momentdir (yoki fazadir).
Inson faoliyatining hamma turlarida uning ehtiyojlari sababli savollar paydo
bo’laveradi, faoliyat jarayonining o’zida bizda yangi savollar tug’iladi, yangi
vazifalar qo’yiladi.
Nutq orqali muomala qilganimizda, kitoblarni o’qiyotgan vaqtimizda,
narsalarni ko’zdan kechirayotganimizda, texnikaga va mexanikaga doir xilma-
xil mashinalar bilan tanishayotganimizda va shu kabi hollarda bizda turli
savollar tug’iladi.

---

---

72
72

Tafakkur jarayonining o’zi ham, bilish jarayonining o’zi ham muttasil har
xil savollar tug’ilishiga sabab bo’ladi. Odam qanchalik ko’p bilaversa, uning
oldida noma’lum narsalar shu qadar ko’p paydo bo’laveradi, unda shu qadar
ko’p savollar tug’ilaveradi va uning o’zi shu qadar ko’p savol beraveradi.
Bilishga qiziqish savollar qo’yishda katta rol o’ynaydi.
Kundalik hayotda shunday ham bo’ladiki, savol berilishi bilan darrov uning
javobi ham topiladi. Masalan, «Bugun nima kun?» «Bugun shanba», «ikki
marta uch qancha bo’ladi?» «Ikki marta uch — olti». Shunday qilib, bunday
tafakkur jarayonida savolga javobni idrok qilinayotgan yaqin vaziyatning o’zi
beradi yoki hammaga ma’lum ochiq-oydin haqiqatlar javob bo’lib xizmat
qiladi. Kundalik hayotimizdagi nutqni bevosita tushunishning o’zi ham oddiy
tafakkurga taalluqlidir.
Bu — tafakkurning oddiy, elementar jarayonlaridir.
Ijodiy tafakkur to’g’risida gapirganimizda biz murakkab aqliy jarayonni
nazarda tutamiz. Bu jarayon bir qancha bosqichlar (yoki fazalar) va
momentlardan iborat bo’ladi.
Ijodiy tafakkur murakkab jarayon bo’lib, bu murakkab jarayonda qo’yilgan
savol ketidan (shu savolning murakkabligiga qarab) dastlab vazifa ifodalanadi,
so’ngra esa vazifani, masalani echish jarayoni, ya’ni qo’yilgan savollarga
javob qidirish jarayoni boshlanadi.
Vazifa, masala — echilishi, hal qilinishi talab etilgan savoldir. Ifodalangan
vazifa maqsadni ham o’z ichiga oladi. Bu maqsad noma’lumni topishga va shu
tariqa hayronlik, taajjublanish va gumon hislaridan qutu-lishga intilishdan
iboratdir.