Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Nazariy (izohlovchi) va amaliy tafakkur
Tafakkurning yo’nalishiga qarab nazariy va amaliy tafakkurga ajratiladi.
Hodisalarni izohlashga qaratilgan tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Biror
narsani izohlab berish noma’lum narsani ma’lum qilish demakdir. Buning
uchun esa noma’lum narsani ma’lum narsa bilan bog’lash lozim. Demak, turli
va ayrim tushunchalar o’rtasidagi bog’lanishlar munosabatlarni ochib berish
hamda shu bog’lanishlarni muhokoma qilishda izohlab berish kerak bo’ladi.
Izohlovchi tafakkur jarayonlarida bir qancha savollarga, masalan: «Uning
o’zi nima?», «Nega?», «Nima sababdan?», «Nima uchun?», kabi savollarga
javob beriladi. Masalan: «gul o’simlikdir», «Psixologiya — fandir», «Ko’cha
xo’l, chunki yomg’ir yog’yapti». Mana shu misollarning ham masida biz
hodisalar o’rtasidagi bog’lanishlar va munosabatlarni qayd qilamiz va ochib
beramiz, izohlaymiz. Agar izohlovchi tafakkur umumiy (abstrakt) hukmlarda
ifodalansa, bunday tafakkur nazariy tafakkur deb ataladi. Nazariy tafakkur
ayni vaqtda abstrakt tafakkur hamdir. Masalan, «Hamma jismlar qizdirilganida
kengayadi»,
Nazariy tafakkur — oldindan ko’rish imkoniyatini beradigan
umumlashtirilgan tafakkurdir.
Tevarak-atrofdagi voqelikni o’zgartirish yo’li bilan o’zimizga kerakli real
narsalarni va hodisalarni olishga yoki yaratishga qaratilgan tafakkur amaliy
tafakkur deb ataladi. Amaliy tafakkur jarayonlari bir qancha savollar
berishdan, masalan: qo’yilgan maqsadga erishmoq uchun «Nimalar qilish
kerak?», «Qanday qilish kerak?», «Qay tarzda?», «Buning uchun nimalar
qilish lozim?» degan savollar tuzilishi bilan boshlanadi. Amaliy tafakkurning
shundan so’nggi jarayoni ish-harakatlarda yoki qo’yilgan savollarga javob

---

---

75
75

beruvchi ish-harakatlarni tasavvur qilish va o’ylashda voqe bo’ladi. Masalan,
ishlab chiqarishni rattsionallashtirish, mashinani takomillashtirish kerak
bo’lganida, biz falon xil parrakni soniyasiga o’n marta aylanadigan qilishimiz
lozim. Buning uchun shu parrakni transmissiya orqali yoki tishli parrak orqali
diametri kattaroq bo’lgan boshqa parraklarga tutashtiramiz va shu tariqa o’sha
parrakni o’zimiz xohlaganimizdek, soniyasiga o’n marta aylanadigan qilamiz.
Tevarak-atrofdagi voqelikni biz asosan mehnat qurollari yordami bilan,
asboblar yordami bilan o’zgartiramiz. Shu sababli amaliy tafakkur, boshqacha
qilib aytganda, texnik tafakkur deb ham ataladi.
Voqelikni o’zimiz xohlaganimizdek o’zgartirishimiz natijasida yangi bir
hodisa paydo bo’lganligi, voqelik qayta ko’rilganligi, biror real mahsulot
vujudga keltirilganligi, masalan, stol, mashina, uy va shu kabilar vujudga
keltirilganligi sababli, amaliy tafakkur konstruktiv tafakkur ham deb ataladi.