Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Aniq va abstrakt tafakkur
Tafakkur — aniq tafakkur va abstrakt tafakkur deb ikkiga bo’linadi. Agar
biz fikr yuritilayotgan narsani idrok qilsak yoki tasavur qilsak, bu tafakkur
aniq tafakkur deb ataladi.
Bizning o’zimiz shu onda turgan xonamiz to’g’risidagi muhokamalarimiz
mana shunday aniq tafakkurning bir misolidir. Biz tasavur qi-lishimiz mumkin
bo’lgan biror daryo to’g’risidagi, biror qurilish to’g’risidagi, biror tarixiy
voqealar to’g’risidagi muhokamalar ham aniq tafakkurga misol bo’la oladi. Bu
— narsalarning obrazlariga bevosita tayanuvchi tafakkurdir. Bu — yaqqol
tafakkurdir.
Aniq tafakkur ham predmetli-yaqqol tafakkur va yaqqol-obrazli tafakkur
deb ikkiga bo’linadi. Tafakkur obekti bevosita idrok qilinadigan tafakkur
predmetli-yaqqol tafakkur deb ataladi.
O’zimiz turgan xona to’g’risidagi, biz derazadan ko’rib turgan daraxt
to’g’risidagi muhokamalarimiz mana shunday predmetli-yaqqol tafakkurga
misol bo’la oladi.
Predmetli-yaqqol tafakkur faqat muhokamalardagina emas, shu bilan birga
bevosita harakatlarda ham namoyon bo’ladi. Bunday tafakkur predmetli-
harakatli tafakkurdir.
Tafakkurning bu turini, masalan, kubiklarni u yoki bu tartibda terayotgan
yoki joylashtirayotgan bolalarda ko’rish mumkin.
Katta yoshdagi kishilar ro’zg’orga taalluqli turli buyumlar bilan va xilma-
xil mehnat qurollari bilan ish olib borayotganlarida ularning kundalik amaliy
faoliyatida ham mana shunday tafakkur ishga solinadi. Tafakkur qilinayotgan
narsani idrok qilmasdan, balki faqat tasavur qilgan vaqtimizdagi tafakkur
obrazli-yaqqol tafakkur deb ataladi. Bunday tafakkur xotira tasavuriga yoki
xayol tasavuriga tayanadi.
Kecha bo’lib o’tgan voqealar to’g’risidagi muhokamalar, marsda hayot
bormikin, deb qilayotgan bizning muhokamalarimiz yaqqol-obrazli tafakkur
namunalari deb hisoblanishi mumkin.
Abstrakt tafakkur aniq tafakkurdan o’zining g’oyat kengligi bilangina farq
qilib qolmasdan, balki, shu bilan birga, voqelikni juda chuqur bilishga imkon

---

---

74
74

berishi bilan ham farq qiladi. Bunda biz bir hukmning o’zida hamma
narsalarga va hodisalarga aloqador bog’lanishlar va qonunlar to’g’risida fikr
yuritishimiz mumkin. Ayrim abstrakt muhokamalarda biz idrok ham qilib
bo’lmaydigan, tasavur ham qilib bo’lmaydigan narsalar
to’g’risida fikr
yuritishimiz mumkin. Biz tabiat to’g’risida, umuman qonun to’g’risida, miqdor
to’g’risida, sifat to’g’risida, tenglik to’g’risida, borliq to’g’risida abstrakt fikr
yuritishimiz mumkin (va fikr yuritamiz). Biz chek-sizlik to’g’risida ham fikr
yuritishimiz mumkin.
Abstrakt tafakkur haqiqatga erishishga va voqelikni yana ham chuqurroq
hamda to’laroq bilishga olib boradigan yo’llardir.
Ammo biz abstrakt tafakkurning xususiyatlari to’g’risida gapirganimizda
shuni nazarda tutishimiz lozimki, bu tafakkur va aniq tafakkur odamning yaxlit
tafakkurini tashkil qiladi, bu ikkala tafakkur bir-biriga chambarchas
bog’langandir.
Bu bog’lanish avalo shundaki, abstrakt tafakkur tarixan aniq tafakkur asosida
taraqqiy qilgan. Xuddi shuningdek, har bir kishining individual hayotida ham
abstrakt tafakkur aniq tafakkur asosida taraqqiy qilgan. Bolaning eng dastlabki
tafakkuri aniq tafakkurdir. Bolaning aniq tafakku-ri jarayonida tushunchalar
hosil bo’la boshlaganida va shu tushunchalar o’zlashtirila boshlaganidagina
shu paytdan boshlab, bolada abstrakt tafakkur ham pay do bo’ladi.