Таълим вазирлиги гулистон давлат университети

Uchinchi savol bo’yicha darsning maqsadi: Irodaviy faoliyatning umumiy
xususiyatlarini ta’riflash. Irodani tushuntirish. Irodaviy harakatlarni ajratish.
Identiv o’quv maqsadi:
4. Irodaviy faoliyatning umumiy xususiyatlarini ta’riflaydi.
5. Irodani tushuntiradi.
6. Irodaviy harakatlarni ajratadi.
Uchinchi savolning bayoni
Shaxsning irodaviy sifatlari, xulq-atvorni irodaviy boshqarish va ularni
tarbiyalash.
Harakat maqsadini belgilash
Irodaviy jarayon va irodaviy harakatning dastlabki momenti maqsad
qo’yishdan iboratdir. Maqsad deganda odam nima qilishi kerakligini, nimaga
erishishi kerakligi va qanday qiyinchiliklarni engishi lozimligini anglashi
tushuniladi.
Biror narsani maqsad qilib qo’yish ma’lum sabablar, muayyan faktorlar va
inson ayni shu chog’da idrok qilayotgan sharoitning o’zi bilan belgilanadi.
Masalan, odam ba’zan qiyin ahvolga tushib qoladi va u bu ahvoldan qandaydir
yo’l bilan chiqib ketishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. U xalaqit qilayotgan
narsalarni yo’qotib, sharoitni o’zgartiradi va yangi sharoit yaratadi.
Nima qilish kerakligini anglash va maqsad qilib qo’yish ko’pchilik
hollarda, odamning biologik va ruhiy ehtiyojlari bilan belgilanadi.
Irodaviy harakatlar - ilgaridan mo’ljallangan xohish bilan amalga
oshiriladigan harakatlardir. Irodaviy harakatlar ixtiyorsiz harakatlardan
dastavval shuning bilan farq qiladiki, ularda oldindan mo’ljallangan va to’la
anglanilgan intilish bo’ladi.
Xohish bilan turli-tuman tegishli harakat boshlanib ketishi mumkin. Bunday
harakatlar oddiy irodaviy harakatlar yoki oddiy irodaviy aktlar deb ataladi.
Masalan, odam o’rnidan turishni xohlar ekan, u o’rnidan turadi, biron qalamni
olishni xohlasa, uni bemalol oladi.
Maqsad va vositalarni belgilash
Kishida ayni bir vaqtning o’zida bir necha tilak va istaklar tug’ilishi mumkin,
chunki kishining ehtiyojlari juda ham xilma-xildir. Masalan, kishi kechqurun
bo’sh bo’lgan paytida teatrga yoki biror do’stining oldiga borishni xohlashi
mumkin. Bundan tashqari, ayni bir istak, ayni bir maqsadga erishish yo’li va
erishish vositasi turlicha bo’la olishini tasavvur etish istak va maqsadga
erishmoq uchun qilingan ish-harakatlardan chiqadigan turli xil natijalarni
oldindan tasavvur etish mumkin.
Irodaviy harakatlarning ixtiyorsiz harakatlardan farqi yana shundan
iboratki, ular motivlar asosida amalga oshiriladi.

---

---

81
81

Inson irodaviy faoliyatining motivlari xilma-xildir. Bu motivlardan
avvalo kishining intilish va xohishlarini tug’diruvchi ehtiyojlarni ko’rsatish
mumkin. Ma’lum maqsad va unga erishish yo’llarini tanlash ko’pincha biror
ehtiyojning mazmuniga va ahamiyatiga bog’liq. Kuchliroq ehtiyoj boshqa
motivlar orasida kuchliroq motiv bo’lishi mumkin.
Irodaviy harakat natijalari to’g’risidagi tasavvurlarimiz ham irodaviy
harakat motivlari bo’la oladi, chunki bu natijalar ma’lum ijtimoiy va shaxsiy
ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Biz tasavvur qilgan maqsad va bu maqsadga
erishish yo’llari turli hissiyotlarimiz bilan bog’liq bo’lishi bilan birga, ma’lum
darajada jozibali bo’lishi mumkin. Bu jozibalilik ham harakat motivi bo’la
oladi.
Biron maqsad va uni amalga oshirish yo’llarini tanlash ba’zi paytda har xil
kuch va har xil jozibaga ega bo’lgan bir qancha motivlar qatnashishi tufayli
ichki kurash xarakterini kasb qiladi. Mana shuning uchun ham bu jarayon
motivlar kurashi nomi bilan yuritiladi.
Qarorga kelish
Motivlar kurashi bilan bog’liq bo’lgan biron maqsadni amalga oshirish
yo’llarini tanlash jarayoni qarorga kelish bilan tugaydi. Qarorga kelish
ma’lum bir maqsad va bu maqsadni amalga oshirishning biron usuli yoki
ma’lum yo’llari haqida to’xtash demakdir. Bu esa motivlardan biri hal qiluvchi
rol o’ynaydi, demakdir. Masalan, kechqurun qaerga borish kerak: teatrgami
yoki do’stimning oldigami degan fikrdagi motivlar kurashi natijasida kishi
do’stining oldiga borishga qaror qiladi. Kasb tanlash tufayli paydo bo’lgan
motivlar kurash natijasida bir o’smir traktorchi bo’lishga qaror qilsa, boshqasi
pedagogika institutiga kirishga qaror qiladi.
Ba’zi hollarda kishi qabul qilinadigan qarorning amalga oshirish im-
koniyatlariga ishongan holda juda tez ma’lum bir qarorga keladi. Buni biz